काठमाडौंः तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय जलरङ महोत्सवमा ३९ देशका कलाकार सहभागी हुने भएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय जलरङ समाज नेपाल (आइडब्लुएस) नेपालका अनुसार नेपालमा यही मङ्सिरमा हुन लागेको पाँच दिने सो महोत्सवमा आजसम्म ३९ देशका तीन सय बढी कलाकृति समावेश हुने छन् । महोत्सव यही मङ्सिर १६ गतेदेखि २० गतेसम्म हुने छ ।
कार्यक्रम उपत्यका र आसपास जिल्लामा केन्द्रित हुनेछ । समाजका अध्यक्ष एनवी गुरुङले अहिले कलाकारबाट कलाकृति आउनेक्रम अन्तिम चरणमा पुगेको जानकारी गराउँदै यति धेरै देशबाट कलाकृति सहभागी भएर कला प्रदर्शनका साथै प्रदर्शन गर्न लागिएको कला क्षेत्रको यो ठूलो कार्यक्रम भएको दाबी गरे ।
उनले झण्डै १३ देखि १४ लाखखर्च हुने अनुमान गरिएको जलरङ महोत्सव अन्तरगत काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरका सम्पदा क्षेत्रमा गएर कला कार्यशालासमेत हुने जानकारी दिए। उद्घाटनको दिन मङ्सिर १६ गते नेपाल कला परिषद्मा विश्वबाट सहभागी भएका कला सिर्जनाको प्रदर्शनीका साथै मास्टर कलाकारबाट ‘लाइभ डेमोस्ट्रेसन’समेत हुने छ । त्यहाँ नेपाली कलाकारले विश्वको कला सिर्जनासम्बन्धी प्रविधि चिन्न र जान्न सकिने उनले बताए ।
महोत्सवअन्तर्गत नगरकोटमा सूर्योदय र सूर्यास्तको दृष्यावलोकन गराएर कला सिर्जना गर्ने योजनासमेत रहेको छ । कलाकारलाई सम्मान तथा पुरस्कारसमेत हुने छ । काठमाडौं दरबार स्क्वायर, ललितपुरको दरबार स्क्वायर, भक्तपुर दरबार स्क्वायर, स्वयम्भूलाई फोकस गरेरै कला सिर्जना हुने अन्तर्राष्ट्रिय जलरङ समाज नेपालकाका संस्थापक सदस्य डिबी राईले बताए ।
उनले धेरै कलाकारले काठमाडौंको सम्पदा क्षेत्रका चित्रहरु जलरङबाट सिर्जना गर्ने भएकाले पर्यटन प्रवर्द्धनमा पनि ठूलो सहयोग पुग्ने बताए । यसपाली भारत, बङ्गलादेश, अष्ट्रिया, भियतनाम, म्यान्मार, थाइल्याण्डलगायत देशबाट कलाकार प्रत्यक्ष सहभागी हुने जानकारी आइसकेको र अन्य देशका कलाकार पनि सहभागी हुँदैछन् ।
यसअघि समाजले महोत्सवकै रुपमा लुम्बिनी, पोखरा, काठमाडौंलगायत विभन्न क्षेत्रमा यसैगरी कला महोत्सव गरिसकिएको छ । अध्यक्ष गुरुङले भने, ‘जसका कारण जलरङमप्रति आकर्षण बढेको छ, अरु मिडियममा काम गर्ने कलाकार पनि वाटरकलरमा काम गरिरहेको देखिएको छ । हामीले गरेको नै त्यही हो । ‘वाटर कलरिष्ट’को सहभागिता बढाउने भन्ने हो । राम्रो काम देखिनुपर्छ भन्ने हो । हामीले सोचेको काम भइरहेको छ । सन्तोषजनक छ ।’ उक्त कार्यक्रममा सहभागी हुन उनले कला पारखीलाई अनुरोध गर्न गरेका छन् ।
प्रदिप ज्ञवाली/मध्यान्ह
सैनामैना : मुक्तककार प्रतिमा केसीको नयाँ मुक्तक संग्रह विमोचन गरिएको छ । केसीद्वारा लिखित ‘प्रवासी मन’ मुक्तक संग्रह शनिबार एक कार्यक्रमको आयोजना गरी विमोचन गरिएको हो । सहिद नारायण पोखरेल रामापुर क्याम्पस साहित्यिक क्लब तथा प्रतिमा–कुमार फाउण्डेशनले आयोजना गरेको कार्यक्रममा केसीको दोस्रो कृतिका रुपमा मुक्तक संग्रह ‘प्रवासी मन’ विमोचन गरिएको हो ।
सहिद नारायण पोखरेल रामापुर क्याम्पसको सभाहलमा भएको कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि लुम्बिनी प्रदेश सभाका सदस्य भूमिश्वर ढकालले मुक्तक विमोचन गर्दै सहित्यले मानिसलाई अनुशासनमा बस्न र हिँड्न सिकाउने धारणा व्यक्त गरे । उनले संसारमा जतिपनि परिवर्तन भएका छन् ति परिवर्तनहरुमा साहित्यकारहरुको रचनात्मक खबरदारीले मात्र भएको बताए ।
कार्यक्रममा पुस्तक समीक्षक एवम् पूर्वक्याम्पस प्रमुख यदुलाल पन्थले कृतिको समीक्षा गर्दै समाजिक असमानता, विसंगतीको चित्रण र व्यंग्य गर्दै जीवनवादी जीवन्त दृष्टिकोण भएको र पुस्तक एउटा महाकाव्यकै रुपमा रहेको बताए ।
कार्यक्रममा मुक्तककार केसीले मन्तव्य राख्दै आफ्ना केही कृतिहरु सुनाएकी थिइन् । केसी डायसफोरा लेखक हुन् ।
कार्यक्रममा विशिष्ट अतिथि सैनामैना नगरपालिकाकी उपमेयर बिना राना, क्याम्पस व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष बालकृष्ण गैरेलगायत साहित्यप्रेमी व्यतित्वहरुको उपस्थिति रहेको थियो । क्याम्पस प्रमुख हेमन्त थापाको अध्यक्षता लुम्बिनी प्रदेश सांसद भुमिश्वर ढकालको प्रमुख आतिथ्यता, प्रतिमा कुमार फाउण्डेसनका सदस्य कुमार केसीको स्वागत एवम् साहित्य क्लबका अध्यक्ष सुप्रिया अञ्जलीको सञ्चालनमा सम्पन्न कार्यक्रममा विविध विधामा रचना वाचन गरियको थियो । ‘प्रवासी मन’ मुक्तक संग्रहभित्र १ हजार १ सय १२ वटा विषय क्षेत्रका मुक्तक संग्रहित रहेका छन् ।
–धनराज गिरी
कामबाट फर्किएर आएपछि बुहारी लक्ष्मी गिरीको चाहना हुन्छ, केही नयाँ सिर्जना सुन्ने । हजुरआमा सीता, नातिनी आयुषा, इन्द्रेणी र कृष्ण कँडेलको कार्यक्रममा अनि म आफ्नो धुनमा । लघुकथाको कुनोमा दिनमा तीन कथासम्म पोस्ट, गजल ५ र कविता पनि । केही स्थायी आफन्तहरू, क्याम्पस मनमा छ, तर फेसबुकमा लेख्न छोडे, “बाबा, हजुरले नम्बाकामा रहेको बेलामा खुब कथा सुनाउनु भयो, खोइ यो फिन्लीमा आएपछि त उही गीत, उही भिडियो, एकोहोरो, आज कथा सुन्न मन लाग्यो ।”
बुहारीको गायन राम्रो छ, म उनलाई गीत गाउन प्रेरित गर्छु । आज उनको मुड कथातिर गयो । मद्रासी सिनेमा हेर्न छोडेर, कथा सुन्न खोजिन, लौ छोरी, अब धनराज बाबा आज्ञा गर्नुहुन्छ, लौ सुन म भन्छु मेरो ‘राई’ कहानी–
एम ए प्रथम वर्षको कक्षा आरम्भ भयो, कीर्तिपुर केन्द्रीय क्याम्पसमा । अंग्रेजीको क्रेज, मेचीदेखि महाकालीसम्मका ज्ञान पीपाशु आउने शारदाधाम । राजनीतिले भत्केको पीच जस्तो बनाइएको छ, विश्वविद्यालयको अनुहार । बहुदल देशको लागि के भयो, के भयो ? बरू... भन्नेहरू बहुमतमा पुग्ने सम्भावना । अग्नि काण्ड भयो कीर्तिपूरमा दुई पूर्वेली प्राध्यापकले त नाटक र निबन्ध संग्रह नै निकाले र हेड पदबाट राजीनामा नै दिए । विश्वविद्यालयमा अग्निपूजा, सुकरातका पाइला, घनचक्कर, अग्निहोत्री यी थिए, सहउत्पादन । यस्तो प्रतिकुल अवस्थामा पनि पढाइले निरन्तरता पायो । “सरहरू, कक्षा नियमित हुनुपर्छ । हाम्रो साख गिरेको छ ।” स्टाफ बैठकमा संकाय प्रमुख सीपी शर्मा बुढा प्राध्यापकको अनुहारमा चिन्ताका रेखाहरू देखिन्थ्ये । पाका प्रा.डा. भन्दा युवा धेरै ।
पहिलो दिन, कविताको कक्षामा प्रा.डा. पूर्णबहादुर राई, यी पूर्वेली कुमार किन कि यिनी एक्लो, बिहे गरेनन् ? श्रीधर लोहनी गुरुको प्रिय चेलो । कक्षामा प्रवेश गरेर चारैतिर नजर घुमाए, “ओ माई गड” एउटा अनुहारले उनको मनमा सुनामी लहर उत्पन्न गरायो । अनुहारमा कुनै भाव आउन दिएनन् । ४५ मिनेट बिताए । त्यो दिन सकियो ।
केही दिन बिते । राई सरको ध्यान तान्ने अनुहार एक चेलीको थियो । अनुहार मात्र होइन पूरा भूगोल आकर्षक ! तर यो आकर्षण अलि बेग्लै थियो, त्यो थिएन, जो औसत मानिसले सोच्ने गर्दछ । “होइन कि ?” यस्तो पनि सोच्यो राई सरले । संजोग एक दिन लाइब्रेरीमा राई सर एक्लै अध्ययनमा व्यस्त थिए, ती नानी पनि पुगिन र किताब खोज्न थालिन् । बढो असजिलोसित राई सरले सोधे, “नानीको नाम ?”
“मेरो नाम पूजा, पूजा भुषाल !”
“कहाँ हो घर ?”
“सुर्खेत !”
“ओ माई गड...” फेरि हल्लियो राई सरको मन । “पक्का हो ?” उनको मनले निधो ग¥यो । योभन्दा बढी सोध्न सकेनन् । केही दिन बिते । ध्यान पूजातिर छ । पूजा बेपरवाह । उनको साथी थोरै भीडबाट टाढा । पढाइमा मात्र ध्यान । कक्षामा प्रश्न पनि सोध्ने उनको रूचि साहित्यमा ।
सुर्खेत गएको बेला प्रा.डा. गोविन्दराज भट्टराईसित भेट भएको थियो । आमा पनि अंग्रेजीको टीचर र नेल्टाको आजीवन सदस्य । उनी पनि सिर्जनामा रूचि । परिचय भएको हुनाले पूजा अक्सर भट्टराई निवास पुग्ने । सेवा र ऋचा साथी बने । अन्जना काकी बनिन् । आड भयो । राई सर भट्टराई सरको गाढा मित्रता । “सेवारो पण्डित” यी नेपाली डेरिडा !
एक दिन राई सर र पूजाको भेट भट्टराई निवासमा पनि भयो । बिस्तारै–बिस्तारै राई सरलाई पूजाले आफ्नो अभिभावक मानिन् । राई सरको आँखामा स्नेहको सागर अनुभूत गरिन । विवाह भएको तीन महिनामा उनको आमा विधवा भएकी र पिताको स्नेहबाट बन्चित पूजाले दुई पिता समान अभिभावक पाएको अनुभूत गरिन् ।
“पूजा, तिम्रो जन्मदिन कहिले ?” अचानक सोधे राई सरले ।
“कार्तिक २३ गते !” त्यो दिन विशेष उपहार लिएर राई सर उनको कोठामा गए । एक्ली पूजासँग तीन घण्टा बसे राई सर । साँझको खाना पूजा निवासमा । यसरी डेरादेखि डेरासम्मको यात्रा खुल्यो ।
“छोरी !” एकदिन राई सरको मुखबाट यो सम्बोधन सुनेर पूजा भावुक बनिन् । राईको विशेष गाइड र पूजाको प्रतिभाको कारण पूजाले पहिलो वर्षको नतिजामा टप भएर देखाइन् । राई सरले भोज दिए आफ्नो डेरामा, भट्टराई परिवारलाई बोलाएर । “किन यति स्नेह हो ?”
यस्तो प्रश्न पूजाको मनमा कहिले पनि आएन, जे भयो सहज भयो । उनलाई स्कुलदेखि कलेजसम्म पनि अंग्रेजी सरहरूले बहुत स्नेह गरे । एसएलसी पनि जिल्ला टप ८९% ।
यता राई पुगे २२ वर्ष अघि । पूर्णबहादुर राई एक वर्षका लागि पुगे सुर्खेत । सुर्खेतमा उनको भेट जागृति खनालसँग भयो । जागृति बीए अंग्रेजी मेजर । राईको गाइड । युवा राई आकर्षक । जागृति पनि राम्री । काँकरे बिहार, बुलबुले ताल घुम्न गए । एक पटक टाढा पुगे । हुरी बतास आयो, जंगल थियो । जागृतिको मन पग्लियो । उनको नै आग्रहमा दुई जिउ एक भयो, बाचा गरे “जीवनभरि साथ रहने” तर, प्रेम र दुनियाँ जहिले पनि छत्तीस, कडा दाजुको प्रशासन घरमा । एक ठेकेदार पुत्रसित जबरजस्ती जागृतिको विवाह भयो । राई मन मनमा जागृतिको तस्बीर सजाएर फर्कियो राजधानी ।
पूर्व घर पनि जान सकेन । जागृतिको लागि आजीवन अविवाहित बस्ने निधो ग¥यो । यता सुर्खेतमा जागृति बिहे भएको तीन महिनामा एकल । बाइक दुर्घटनामा पति गयो । बिहे भएको सात महिनामा पूजाको जन्म भो । आमासित अनुहार मिल्यो । फोटो कपि । आफ्नो अतीत सम्झिएर भावुक भयो राई ।
दशैं बिदा आयो । पूजा सुर्खेत फर्किइन् । आमा अति खुशी । पूजाले आफ्नो कीर्तिपुर बसाई र राई सरको बारेमा भन्न थालेपछि जागृतिको अनुहार उज्यालो हुन थाल्यो । “राई सरको बाल बच्चा नि ?” बडो मुस्किलले सोधिन् यो प्रश्न, “आमा, बच्चा बच्ची हुन के गर्नुपर्छ ?” उल्टो प्रश्न छोरीको, मजाक गर्ने बानी पूजाको । “बिहे !” आमाको सहज उत्तर । “हाम्रो राई बा कुमार, नो म्यारिज !”
“हे भगवान !” जागृतिले भित्र–भित्र पीडा र आनन्द के अनुभूत गरिन्, थाहा पाउन सकिनन् । एक दिन, जागृति स्कुल, घरमा पूजा एक्ली । केही खोज्न दराज खोलिन । एउटा पुरानो डायरी फेला प¥यो । डायरीभित्र एउटा फोटो “ओ माई गड” अब झस्किने पालो पूजाको । फोटो थियो जागृति र राई सरको । डायरीमा दैनिकी जागृतिको प्रेमकहानी... । “आमा... हजुर यति छुपेरुस्तम... पख्नुहोला, म पनि सक्कली छोरी हुँ !”
छोरीले निकै कर गरेको हुनाले जागृति पनि राजधानी आउन राजी भइन् । कोठामा आमालाई एक्लै छोडेर पूजा बजार निस्किइन् । डेरामा पुगिन् राई सरको । कोठामा केही लेख्दै । ग्वाम्म अँगालो मारेर गालामा चुम्बन, राई सर जिल्लाराम । “के भयो पूजा आज ?”
“लु, हजुरले मलाई एक दिन छोरी भन्नुभएको होइन, आफ्नो बालाई माया गर्न नपाइने, मेरा बा ?”
“होइन आज के भयो तिमीलाई ?”
“जे भयो, साधिकार भयो बा !”
राई अल्मलियो ।
“गुरु बा, प्लीज कम विथ मी !” पूजाको पछि लाग्यो राई सर ।
“भित्र मैले गुरुभेटी ल्याएकी छु, उत्तरआधुनिक सरप्राइज गुरु बा, जाइस्योस् !” राई मात्र कोठाभित्र गयो । “ओ माई गड !”
“जागृति !”
पूजा कोठामा प्रवेश “हे उत्तर आधुनिक प्रेमी हो, दुई जनाको नाम मिलाएर छोरीको नाम ‘पूजा’ राख्ने र २२ वर्षसम्म घनघोर तपस्या गर्ने ? मेरो नाम अब ‘पी आर’ पूजा राई !”
जागृतिको जागिर पनि सारियो राजधानी र उनी पनि आवाद !
–प्रहलाद दवाडी
छिमेकी गाउँको चिना जाना मान्छे । उमेरमा मभन्दा जेठो, अग्लो सलक्क परेको जीउडाल, मधुर आवाज, ठट्टा रमाइलो गरिरहने । सरल स्वभाव, सहयोगी व्यवहार, हाँसेर बोल्ने, बोलाईमा आकर्षण, उसले भनेको कुरा साँच्चै हो जस्तो लाग्छ । साइनो नभएर म “सर” भनेर सम्बोधन गर्छु ।
केही साल एउटै गाउँमा नोकरी गरियो । उसको कमरा र मेरो कमरा छेउ छेउको घरमा किराईमा थियो । नजिकको आफन्त जस्तो भइयो । म एक्लो मान्छे । उसकी स्वास्नीले मिठो–मिठो खाना पकाउँथिइन्, दाल भात हरेक कुरा साटासाट गरिन्छ । बिदाको दिन मेरो बाइकमा घुम्न गइन्छ ।
सरले बेला–बेला बिहानै या त मौका मिलाएर कसैले चाल नपाई सुटुक्क माछीको दोकानमा गएर बन काँइला नाममा रक्सी धोक्नु हुँदोरहेछ । बुढी पनि सर ड्यूटी गएको बेला सिगरेट, बियर तान्न त्यही दोकानमा । बुढीले रक्सीको कुरा चाल पाउनु नहुने ।
रक्सीको निऊमा बुढा बुढी झगडा भइरहन्छ ।
सरलाई मैँले धेरै सम्झाए तर, लागेको बानी न हो । सरले रक्सी नखाएको, नगन्हाएको दिन चाहिँ उसकी बुढी आएर मलाई सोध्नुहुन्छ, “आज हाम्रो बुढो मातेको छ कि क्या हो ? आज हाम्रो सरले रक्सी खायो ? अँ ?”
“मैले चाल पाइन !”
“न ढाँट्नु होस् त, नखानेले त छिटो चाल पाउँछ त ?”
“होइन, मात्नु भएको छैन ।”
त्यही दिन ठूलो झगडा हुँदोरहेछ । सरलाई लात्तले, बेलना, झर्के थाल, गाग्री जेले पायो त्यहीले पिटेर घरबाट निकाली दिन्छिन्, अनि सर राति मेरो दैलो ढक्ढक्याउँछन् । सुत्न दिन्छु । कुनै बेला ओछ्यान बिगार्दा । फेरि बिहान त बूढा बूढी मिलीराका हुन्छन् ।
सर बोलबम गए । अब कहिल्यै नखाने बाचा गरेर रक्सी उतै चढाएर आएका रे ! मलाई शिवजीको लकेट दिए ।
मैले बाईक छोडेर गाडी किने । सरले कुदाउन सिकाई दिनुभयो । लगभग दुई महिनापछि यसै क्रममा एक दिन बजार गयौं । सौदा गरी सकेर गाडी अघि बढाएँ । हाटको दिन, भीड भाड भएकाले बिस्तारै जाँदै गर्दा बजारबिच सडकमा सरको एकजना पुरानो साथी भेट भयो ।
“अहो, कता हौ साथी ? के छ हौ ? धेरै दिन बाद भेट भयो ।”
“ठिकै छ । यहाँ सरसँग बजार आएको थिएँ, फर्किँदै गरेको ।”
“अन्त बसौं न एकछिन, यसो चिसो तातो पिऊँ ।”
“मैले छोडे नी पिउन । अस्ती दुई÷तीन महिना भयो ।”
“होर ? कसरी ?”
“बोलबम गएर ।”
“त्यसो हो भने त्यहीँ छोडेको खुशीयालीमा आज पिउँ न ।”
“ल त ल” भन्दै सर दैलो खोलेर उत्रिनु भयो ।
मैले कराएँ, “हन कस्तो मान्छे हौ तपाईँ ?”
“पुरानो साथी, बल्ल भेट भाको, भनि हाल्यो, एसो मन राखिदिनु पर्यो । तपाईँ गाडी साइट गरेर पर्खिदै गर्नु होस् न, आइ हाल्छु ।”
मेरो अर्कै गाउँमा सरूवा भयो । आ–आफ्नै व्यस्ततामा मस्त भइयो । फोन नम्बर भएर पनि गफ नभएको, हाल चाल नबुझेको दुई साल भएछ । एक दिन म घर जाने क्रममा अचानक सिङ्गताम बजारमा सरलाई सिमसिम पानीमा भिज्दै हिन्दै गरेको देखेर गाडीबाटै बोलाएँ ।
“सर... कहाँ जानु भएको ?”
मलाई देखेर आउनु भयो । चिन्नु भएन की जस्तो लाग्यो ।
“धन्न तिमीलाई भेटेँ । मलाई पाँच हजार रुपैयाँ देउ न ।”
“किन ? के आपत पर्यो ?”
“बुढी बिमार भएर हस्पिटल राखेको छ, क्यास पैसा नभएर दबाई किन्न पाएको छैन । कसैले पत्याउँदैन ।”
“ला हौ, के भयो गुरामालाई ? त्यस्तो पैसा त छैन नी ।”
“जति छ त्यति देउ न ।”
मेरो पर्समा पाँच सय रहेछ । घर जान रात परेकोले बिमारी हेर्न चाहिँ गइन् ।
“म पर्सि आउँछु ल, आज घर जान हतार छ ।”
“धन्यवाद !”
पर्सि पल्ट सिंगताम बजार गएर बिमारीलाई लान फलफुल, जुस इत्यादी किने । सर त्यही अस्ति कै लुगामा बजारमै आइपुग्नु भयो ।
“सर, म गुरुमा हेर्न हिँडेको ।”
“गुरुमा त माइतीहरुले लगेका छन् ।”
“अनी तपाईँ कता ?”
“मेरो त बाबा अस्ति पश्चिम सिक्किम दाजुकोमा जानु भएको थियो, आज अचानक मर्नुभएछ र म ड्यूटीबाटै हिँडेको । गाडी पनि छैन, भाडा पनि छैन, तीन हजार जति देउ न, म फर्काइहाल्छु ।”
“तलब त चार हजार आठ सय मात्र पाउँछु, त्यो पनि एकाउन्टमा आउँछ । बैंक जान भ्याएको छैन, चेकले हुँदैन होला ?”
“चेक होइन, पाँच÷छ सय जति भए पनि देउ न । पुग्न भाडा चाहिएको ।”
“तीन सय रूपैयाँ मात्र रहेछ ।”
“धन्यवाद” भन्दै हातैबाट पैसा तानेर लग्यो ।
मलाई उसको अवस्था सम्झेर माया लाग्यो । मन मनै सोचेँ, “कस्तो दसा लागेको बिचरालाई एकै चोटी । भने जस्तो सहयोग गर्न पनि सकिन ।”
अर्को हप्ता तिर त्यही सरको बाउको मराउ अन्त्येष्ठीमा जान भनेर घर आएँ । त्यही गाउँको एकजना भाइलाई फोनमा सोधेँ, “हल्लो बिजे भाइ, त्याँ मास्तिर बाबै मरेको कति दिन भयो हौ ?”
“हौ दाजु, कस्ले भन्यो हौ बाबै मरे भनेर ?”
“त्यो सरले भनेको बाउ मरे भनेर ।”
“त्यस्ता मत्तुको पनि कुरा पत्याउनु हो ? तेल्ले त के–के बहाना बनाउँछ, बनाउँछ नी । यहाँ बाबै घरमै के–के काम गरिराका छन् । दोकान चलाउँछन्, कहिल्यै केही बिमार पनि भाका छैनन् । मार्छन् है तपाईँलाई जिउँदै मान्छेलाई मरेभन्दा ।”
तत्कालीन युवराजधिराज वीरेन्द्र वीर बिक्रम शाहदेवको बिहेको समाचार न्यूयोर्क टाइम्समा सन् १९७० फ्रेबुअरी २५ मा प्रकाशित भएको थियो । त्यतिखेर नेपालको कुल बजेट ६६ मिलियन डलर अर्थात् ४ करोड ७५ लाख २० हजार थियो र बिहेमा १६ मिलियन डलर अर्थात् बजेटको २४.२४ प्रतिशत खर्च भएको न्यूयोर्क टाइम्सले लेखेको थियो । तत्कालीन समयमा एक अमेरिकी डलर बराबर नेपाली सात रुपैयाँ २० पैसा अर्थात् नेपाली तत्कालीन रुपैयाँअनुसार एक करोड १५ लाख रुपैयाँ खर्च भएको न्यूयोर्क टाइम्समा उल्लेख छ ।
बिहेमा बेलायतबाट चार वटा सेतो घोडा, नेदरल्याण्डसबाट फूल, दिल्लीबाट खाद्यान्नका दुई वटा जहाज, पाहुना बोक्न जापानबाट दुई सय गाडी र नेपालकै जङ्गलबाट नौ वटा हात्ती ल्याइएको उल्लेख छ । तत्कालीन सरकारले बिहेअघि काठमाडौंका सडक र फुटपाथ मर्मत गरी पर्खाल, घर र सरकारी भवन रङ्गरोगन गर्नुको साथै सडकमा बत्तीहरू जडान गरेको थियो ।
– गणेश लोहनी
१
क्षणमै उजाडियो बस्ति कोलाहल छायो कठै !
मध्य–रातमा सयौंलाई यमलोक पठायो कठै !
यदाकदा बहुलाउँछ प्रकृति पनि किन होला ?
हाम्रो खुशीमा कहर बनेर भूईंचालो आयो कठै !
२
सडक पेटी चोक तिर बोक्सो थापेका छन्
प्राण वायु नै सकिएझैं फोक्सो थापेका छन्
कति साह्रै लट्ठ्याउने पो रहिछे मोहिनीले
सत्ता बल्झाउन हर्दम् ढोक्सो थापेका छन् ।
३
मानव मनमा शान्तिको बीउ छर्न देउ मलाई
आफ्नै पनामा यो जीवन निर्वाह गर्न देउ मलाई
बारुदले झुल्स्याउँदै कति सामूहिक चिहान पार्छौ
जनि गर हे महाशक्ति हो ! सहजै मर्न देउ मलाई ।
४
जोगाउनु पर्छ भो भो नमास् भन्छन् कोही
स्याबास् ठोक ठोक एक तमास् भन्छन् कोही
हतियार पठाउने चाहिँ मान्छे मार्न हुन्न भन्दैछ
बीउ मास्छु सिद्याउँछु दुष्ट हमास् भन्छ कोही ।
–रसुवाली कवि
नेकपा (एमाले)का प्रभावशाली नेता हुन् विष्णु रिमाल । मजदुर आन्दोलनमा छुटाउनै नहुने एउटा नाम पनि हो– विष्णु रिमाल । संसारभरका मजदुर एक होऔं र एकजुट होऔं भन्ने माक्र्सवादी मान्यताकै आलोकमा ट्रेड युनियन आन्दोलनमा रिमाल अग्र भूूमिकामा रहे । उनीसँग संगत गरेका नेता र लेखकहरू उनलाई वैचारिक, व्यवहारिक र साहित्यिक चेत भएका नेताको रूपमा बुझ्छन् । रिमालले थुप्रै पुस्तक लेखन, प्रकाशन, सम्पादन, अनुवादसमेत गरेका छन् । पंक्तिकार व्यक्तिगतरूपमा निकट नभए पनि उनका रचनाहरू पढिरहेको हुन्छ । उनका केही कविता समेत पढेको छु ।
छिमेकी जिल्ला नुवाकोटका रिमाल भएकोले पंक्तिकार नाता सम्बन्धका पहेलीहरू हुने कुरा पनि भए । यी फरक विषय हुन् । आन्दोलनका हिसाबले पंक्तिकार र उनी फरक–फरक आन्दोलनमार्फत आएको हुनाले पनि मान्यताहरू केही फरकपना अवश्य पनि छन् । तथापी आधारभूत मान्यतामा हाम्रो सहमति हुन्छ र हुनुपर्छ । किनकी माक्र्सवादलाई बुझ्ने तरिका सही र वैज्ञानिक भएन भने भने हामी गोलचक्कर फस्न सक्छौं । आजको कम्युनिस्ट आन्दोलन र ट्रेड युनियन आन्दोलन पनि गोलचक्कर फस्दै गएको अनुभुति मजदुरहरूले गरिरहेकै छन् । यो हाम्रो आन्दोलनको लागी गम्भीर विषय हो ।
पंक्तिकारको हातमा विष्णु रिमालको पुस्तक छ ‘गरिखानेको नाममा’ । यहाँ यो पुस्तकको बारेमा केही लेख्ने जमर्को गरिएको छ ।
ट्रेड युनियनसँग सम्बन्धि विभिन्न सामाग्रीहरूको अटाएको यो पुस्तक मोटो आकारको छ । लेखक रिमालले आफ्ना लेख र भनाईको तात्पर्य पुष्टि गर्न थप सन्दर्भ सामाग्रीसमेत समावेश गरेकोले पुस्तकमार्फत ट्रेड युनियनको बहु आयामिकतालाई बुझ्न पाठकलाई सहज हुन्छ । उनले धेरै ठाउँमा रोजगारीका लागि श्रम कानुनको सुधार, श्रमिकको संरक्षणका लागि सामाजिक सुरक्षा, तत्काल न्यायका लागी राष्ट्रिय श्रम आयोगको मागलाई अगाडि सारेका छन् । ट्रेड युनियनसँग जोडिएको ट्रेड युनियन ऐनको संशोधनको मागलाई समेत पुस्तकमा उठाइएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनको महासभाले उठाएको कामको अधिकार र आधारभुत सिद्धान्तसम्बन्धि घोषणाको सन्दर्भलाई रिमालले नेपाली सन्दर्भमा जोड्न खोजेका छन् ।
विष्णु रिमालको भाषा सरल छ । ट्रेड युनियनसँग सामान्य चासो राख्नेहरूले सहजै बुझ्ने खालको भाषा यस पुस्तकमा रहेको छ । उनी एक ठाउँमा लेख्छन्– ‘फेदमा भने हुने खानेहरूको संसार छ । विश्व परिदृश्यमा समेत उनीहरूको संख्या हुनेखानेहरूको भन्दा कता हो कता ज्यादा छ । उनीहरू अभाव र गरिबी, आवासका लागी झुपडी, रोग र अज्ञानता, राजनीतिकरूपमा अधिकारबिहीनता, निराशा, बेरोजगारी वा रोजगारी भएपनि दुई छाक टार्न धौधौ पर्ने ज्याला र मानवीय विकासका आधारभूत सबै क्षेत्रबाट वञ्चिति जस्ता दुःखको साझा धागोमा उनिएका छन् । र, भनिरहनु पर्दैन – यी दुईमध्य बलियाले नै निर्धामाथि सजिलै शोषण’ – शासन गर्छ ।’ (पृष्ठ २३१ )
श्रमिक महिलाहरूको हालत अहिले विश्वभर कमजोर रहेको छ । गाउँले अर्थतन्त्रदेखि बहुराष्ट्रिय कम्पनीले समेत महिलाको श्रम शोषण गरेका छन् । सामान्य उदाहरण पंक्तिकारकै गाउँघरको दिउ । पंक्तिकारको गाउँमा महिलाले दिनभर धान काटेको ज्याला पाँच सय हुँदा पुरुषको ज्याला सात सय रहेको छ । नेपाली मजदुर आन्दोलनमा श्रमजीवी महिलाहरूको अधिकारको सवाल कर्मकाण्डी रहेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवसका नाममा पाँचतारे होटेलमा पुरुष नेताहरूलाई मेजमानी दिएर महिलाहरूको श्रम र अधिकारको विषयमा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्दै एउटा ‘झुरेस्ट’ कर्मकाण्ड सधैँ मञ्चित हुन्छ । पुस्तकमा विष्णु रिमालले श्रमजीवी महिलाहरूको सवाल पनि उठाएका छन् । यो उनीसम्बद्ध ट्रेड युनियन आधिकारिक धारणासँग पनि सम्बन्धित नै देखिन्छ ।
उनले महिलाहरूलाई समान अधिकारका लागि मुलतः चार सवाललाई अगाडि सारेका छन् । ती हुन्– अर्थतन्त्रमा हामीलाई गणना गर, श्रमशक्तिमा हाम्रो हेक्का राख, नीति निर्णयमा हामीलाई चासो राख, नेतृत्वमा हामीलाई संलग्न गर । यी चार सवाल आधारभूत हुन् । समग्र महिला श्रमिकहरूको सवालमा बृहत छलफल जरुरी हुन्छ । एक ठाउँमा रिमालले वंश र अंशको सवाल पनि उठाएका छन् । अहिलेको महिला आन्दोलनमा यो पनि तातो विषय हो ।
पुँजीपतिहरूलाई सहुलियत दिनुपर्छ भन्ने बहसमा रिमालले पुँजीपति र मजदुरहरूबीच निरन्तर संघर्ष, एकता र संघर्ष हुन्छ भन्नेमा जोड दिएको देखिन्छ । एक ठाउँमा उनी लेख्छन्– “धेरैलाई लागेको हुनसक्छ – समाज पूर्ण पुँजीवादी नहुँदा पुँजीपतिहरूलाई सहुलियत दिइनुपर्छ । यसले उनीहरूलाई लगानीको उत्प्रेरणा जगाउँछ । र सायद यस्तो सोच्नेहरू ठान्छन् त्यो सहुलियत श्रमिकहरूको गाँस काटेर मात्र सम्भव छ । हाम्रो बुझाइमा आर्थिक गतिविधिमा लगानी एक पक्षले मात्र गर्दैन । त्यहाँ दुई पक्ष हुन्छन् । एउटा पक्षले भौतिक तथा मौद्रिक पुँजी लगानी गर्छ अर्को पक्षले जिवित श्रमशक्ती लगानी गर्छ । अघिल्लोले सारा सम्पत्ति लगानी गर्छ, पछिल्लोले सम्पुर्ण जीवन ।” ( पृष्ठ २७१)
यहाँनेर थप बहस जरुरी गर्नपर्छ । अझ ट्रेड युनियनका नेताहरूले झन् बहस गर्नुपर्छ । पुँजीपतिले गरेको लगानी मनग्य नाफा कमाउनका हो । श्रमिकहरूले जीवन नै दिएको पेट पाल्नका लागि । यसैले यहाँनेर पुँजीपतिप्रति विष्णु रिमालहरू जस्ता कम्युनिस्ट नेताहरू किन भावुक हुनु ?
रिमालले यस पुस्तकमा श्रमिक महिलाहरूको सवाललाई अलि गम्भीर ढंगले उठाएका छन् । उनले एउटा ठाउँमा मार्गरेट थ्याचरको भनाइलाई साभार गरेका छन् । उनी भन्छिन्– यदि तपाईंलाई केही भनेमात्रै हुन्छ भने पुरुषलाई अघि सार्नुस्, यदि तपाईंलाई केही गर्नैछ भने महिलामा भर पर्नुस ।’ यो आदर्श वाक्य अमुर्त छ । आज हाम्रो आन्दोलन पनि यस्तै अमुर्तता फस्ने डर भएको छ ।
क्लारा जेटकिनले भने जस्तै समाजवादी आन्दोलनले मात्र श्रमिक महिलाका समस्यालाई हल गर्छ । कम्युनिस्ट पार्टी सम्बद्ध ट्रेड युनियनहरूको साझा गन्तव्य समाजवादी आन्दोलन नै हो । हामीले यहिनेरबाट बहस थाल्नुपर्ने हुन्छ । रिमालले नै उदाहरण दिएको पाउलो फ्रेरीको भनाइ जस्तै जनताले आफूलाई उदयीमान नेताभित्र खोज्नुपर्छ र नेताले आफूलाई जनताभित्र खोज्नुपर्छ । तर आजको उदयीमान नेता को त ? हाम्रो समयले प्रश्न गरिरहेको छ । ट्रेड युनियनको आन्दोलनमा यो समस्या तड्गारो छ ।
नेपाली समाजको अन्तरविरोधलाई हल गर्ने सवालमा वर्गसंघर्षलाई जोड दिनुपर्छ भन्नेमा रिमालको जोड रहेको छ । उनले उल्लेख गरे जस्तैः हाम्रो देशमा जहाँ एक चौथाइ जनसंख्या अति गरीब छन्, त्यही मास (आम जनसमूूह) नै वास्तविक क्लास वर्ग हुन् ।’ (पृष्ठ ३२०) नेपाली समाजको मुल समस्यालाई वर्गीय ढंगले हेर्न सकिएन भने त्यो सैद्धान्तिक दुर्घटनामा फस्छ भन्नेमा पनि देखिन्छ ।
यस किताबमा विष्णु रिमालको एउटा चिठी पनि रहेछ, ‘कमरेड प्रचण्डलाई खुल्लापत्र ।’ उनले प्रचण्डहरूले अगाडि सारेको ‘एक्काइसौं शताब्दीको जनवाद’ र मदन भण्डारीले अगाडि सारेको ‘जनताको बहुदलीय जनवाद’लाई जोडेर प्रचण्डलाई प्रश्न गरेका छन्– फरक छौं भन्ने तपाईंहरूको भनाइ मान्दा जनताको बहुदलीय जनवाद होइन भने निःसन्देह तपाईंहरू एमाले होइन । नौलो जनवादी होइन भने तपाईंहरू माओवादी नै होइन । सामाजीक जनवादी होइन भने तपाईंहरू पुरानो कांग्रेस पनि होइन । त्यसो भए के हो एमाओवाद र कहाँ छ तपाईंको एमाओवादी ?’(पृष्ठ ३६६) हेटौंडा महाधिवेशनपछि रिमालले सोधेको प्रश्न अहिले उतिकै सान्दर्भिक छ । तर, एमाले र माओवादी एकता भइसकेको र प्राबिधिक कारण फुट आएकोले यसमा थप बहस आवश्यक छैन ।
रिमालको ‘गरिखानेको नाममा’ नामक पुस्तक कम्युनिस्ट आन्दोलन र पछिल्लो राजनीति आन्दोलनको सन्दर्भमा समेत महत्वपूर्ण रहेको छ । श्रमिक आन्दोलन, विश्व परिस्थिति, बदलिँदो विश्व र मजदुरहरूको सवाल, बहुराष्ट्रिय कम्पनीका बुटले कुल्चे पनि हिलोमा कमल झैँ फुलिरहेका मजदुरहरूको आवाज पुस्तकमा छ । माक्र्सवादी सौन्दर्य चिन्तक तथा एमालेका वैचारिक नेता प्रदिप ज्ञवालीले यस पुस्तकमा भने जस्तै ‘हिजो प्रत्यक्ष देखिने श्रम शोषण अहिले जटिल, विस्तारित र दिग्भ्रमित पार्ने खालको भएको छ ।’
विष्णु रिमालले जुन ढंगले यो खालको बहस उठान गरेका छन्, यो अहिले कम्युनिस्ट आन्दोलनले उठाउनु पर्ने बहस पनि हो । रिमाललाई यो वैचारिक बहसका निम्ति हार्दिक बधाई । आगामी दिनमा पनि यस्तै खुराकको अपेक्षा छ । जस्तो उनको छोटो कविता छ –
आफ्नै आँटमा उभिएर म
आफ्नै प्रतिभा देखाउँछु
कोही मञ्च दिऊन् वा नदिउन्
म आफैं रंगमञ्च बनाउँछु
जो आफूलाई स्टार ठान्छन्
तिनकै सामु म चम्कन्छु
तिनका चमकलाइ फिका पार्ने
सुर्य आफैलाइ बनाउँछु
कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एकले अर्कोलाई निषेध गरिरहेको सन्दर्भमा रिमालले गम्भीर बहसको थालनी गरेका छन् । पुस्तक नेपाल श्रमजीबी मजदुर नेता र आम श्रमप्रति विश्वास गर्नेहरूले पढ्न जरुरी छ । पाँचतारे होटेलका लामा बहसबाट मजदुर झुपडीसम्म श्रमिक आन्दोलन बहस गर्न अब रिमाल जस्ता नेताहरूले प्रेरित गर्ने बेला आएको छ । यस्ता पुस्तक र बहसले मात्र हाम्रा आधारभूत वर्गलाई रक्षा गर्छ र अधिकारको आन्दोलनप्रति प्रेरित गर्छ ।
–अच्युतमान सिंह प्रधान ‘उत्सुक’
भन्छन् कसैले नपाएको दुःख पायो भने ‘कुकुरले नपाएको दुःख’ पायो । हो उनले पनि यस धर्तिमा पाइला टेकेदेखि नै सुख भन्नै थाहा पाएकी छैनन् । जन्मना साथ आमाले छोडेर गइन् । बाबुले अर्को बिहे गरे । त्यसपछि हजुर आमाले उनलाई पालिन् । आमाको दुध मुखमा राख्न पाइनन् । हजुर आमाले छिमेकीसँग दुध पैचो मागी मागी खुवाई तिनलाई हुर्काइन् । आमालाई टोकिन भनेर बाबुले उनलाई कहिल्यै पनि माया गरेन । पाँच वर्षको उमेरमा माया गर्ने एउटी हजुर आमाले पनि यस संसारबाट बिदा लिइन् ।
त्यसपछि त बाबु र सौतेनी आमाले आखाको कसिङ्गर झैं व्यवहार गरे । बाबु र सौतेनी आमाबाट उनले कहिले पनि मिठो बोली सुन्न पाइनन् । अनि हजुर आमालाई सम्झेर कति रुन्थिन तिनि । बिहानै सबैरैदेखि राति नसुतेसम्म उनले कहिल्यै पनि फुर्सद पाइनन् । पानी पँधेरादेखि बाख्रा चढाउने, घास दाउरा गर्ने, लुगा धुने, चुलो चौका गर्ने सबै उसले थाप्लोमा थियो । तर, पनि कहिले एक छाक पेटभरी खान पाइनन् । अझ सौतेनी आमाले छोरा जन्माए पछि त उनको काम अझ बढ्यो । सानो बच्चाको थाङ्ग्ला धुनेदेखि स्याहार सुसार गर्ने काम पनि उसले नै गर्नुपर्ने भयो ।
आफ्नो बाबु र सौतेनी आमाले आफ्नो छोरालाई माया गरेको देखेर उनी आफ्नी आमा भएको भए आफूूलाई पनि यस्तै गरेर माया गर्थिन् भनेर सम्झिरहन्थिन् । आफ्नो भाई स्कुलमा पुर्याउन जाने अनि लिन जाने जिम्मा पनि उनकै थियो । भाईलाई स्कुल पुर्याउन र लिन जाँदा आफ्नै उमेरका अरु पनि पढ्न गएको देखि उसलाई पनि स्कुल जाने, पढ्ने रहर निकै लागेर एक दिन डराई डराई आफ्नो बाबुलाई भन्दा नराम्रोसँग पिटाइ खाएकी थिइन । त्यसपछि उनले कहिले पनि पढ्ने कुरो बाबुसँग भन्नै आँट गरिनन् ।
तर, तिनको दुःख पीडा सुन्नै त्यहाँ कोही थिएन । जङ्गलमा दाउरा लिन जान्दा एक्लै रुन्थिन्, आफ्नो हजुर आमालाई सम्झेर आँखाबाट बलिन्द्र आँसुको धारा बगाउँथिइन् । तर तिनलाई सम्झाउने अनि फकाउने कोही थिएन । केही बेर रोएपछि मन हल्का हुन्थ्यो, अनि दाउरा लिएर घर फर्किन्थिइन् । यस्तै रितले समय बित्दै गयो ।
एक दिन पानी लिन पँधेरा जाँदा आफ्नो आमाको उमेरका महिलाहरुले उसलाई देखेर “कठै बिचरा जन्मन्दै आमाले छोडेर गइन् । बाबुले पनि अर्की बिहे गर्यो, माया गर्ने एउटी हजुरआमाले पनि छोडेर गइन् । विचराले कुकुरले पनि नपाएको दुःख पाइन” भनेको कुरा उनले सुनिन् ।
यस्ता कुरा सुनेर उसको मन चसक्क दुख्यो, आँखाबाट आँसुको थोपा चुहियो । उनले उनीहरुले भनेको सबै कुरो बुझै पनि उनको बाल मस्तिकले पटक्कै पनि बुझ्न सकेन कि “के हो कुकुरले पनि नपाएको दुःख पायो भनेको ?” जीवन भोगिरहेकी थिइन्, तर उनलाई आफैंले भोगेको पीडाको तह थाहा थिएन ।
–राजनारायण राई
ओई साइँली
सुन न अबदेखि
नदुखा तेरो हातको अम्लाहरुलाई
जसले हरेक दिन अरूकै लागि
चिया गाच्छ माथि माथि उडरहनु पर्छ ।
नउठा त्यो पुरानो थाप्ली तेरो तालुमा
तँलाई नै बेस्सरी बेस्सरी थिचेर
कहिले कहिले उठ्नै लाएन
त्यसैले
नपस्नु चियाघारी बिच बिचमा त्यो
घाम र पानीको मात्रता जोड्नु
त्यसले सुसारेको स्पर्श बुझ्दै बुझ्दैन
युगौं युगको पुरानो सम्बन्ध सम्झिदैन ।
बरू तिछोरिरहन्छ तेरो तिघ्राहरु
कहिले निको नहुने घाउ थपिरहन्छ
र मलमको साटो
नुन चुक बनिए पछि
कटकटी दुखाइदिन्छ
तेरो घाउ ।
अनि त्यही चियाघारीको आडमा लुकेर
त्यही घाउको केन्द्रबाट
हिंस्रक जुका, सर्प र मच्छरहरू
तेरो खुन चुस्न लुकिरहँदो रहेछ
चम्किरहँदो रहेछ नि देखिस् के ?
ओइ साइँली सुन न
बरु बनेर सालको पहिलो चिया मुनाले
तँलाई लोभ्याउन अघि
यसपालीदेखि तैँले
हातमा बेभस्टिन चिया औषधीको पिचकारी होइन
तर मला बाँसको लामो भाटा बोकी राख
र उडाई दे चिया पौलाको नयाँ शिर
धित मरिन्जाल हिर्काएर ।
अनि
बुट्टा बुट्टा उखेलेर मिल्काई दे
मधेश तिरै ताक्दै
जो फर्किएर फेरि खुनको
माटोमा उम्रनु त्यो नआओस् ।
र तेरो निको नभएको
युगौं युग पुरानो ति तिघ्राको घाउमा
तोरीको तेल धसीदिनु
एकक्षण पोल्छ दुख्छ नै
जो घाउ हो
घाउ दुखिरहनु भन्दा
दुखेर पोलेर नै पुरिनु पर्छ नि
फेरि फेरि नदुख्नुलाई
फेरि फेरि नदुख्नुलाई ।
–नारायण तिवारी
बाले भन्नुभएको थियो, “तेरो साथी होइन त्यो ? हेर त, त्यसले कत्रो बिल्डिङ्ग बनायो । त्यो खरदार मात्रै होइन ? तैँले अधिकृत भएर के नापिस्, नाथे !”
रमेशले काठमाडौंमा बिल्डिङ्ग बनाएको थियो । बाले देख्नुभएको थिएन, सुन्नुभएको थियो । पत्रिकामा साना कर्मचारीका ठूला महल भनेर छापिएको महलको रङ्गीन फोटो बालाई लगेर देखाइदिएँ ।
अब बाले फोटो हेरेर र रमेशको ‘कमाइ’को समाचार पढेर के भन्नुहुने हो कुन्नि ? पसिनाको कमाइमा सन्तोष मान्ने मलाई नाथे भन्नुहुने हो कि उसलाई ?
मेरी श्रीमतीसित मेरो सधैँ ठाकठुक पथ्र्यो ।
“यसो अलिअलि त खाए नि हुने ! अरूका स्वास्नीका कत्रा फुर्ती छन् । हाम्रा लोग्ने ‘हरिश्चन्द्र’ भएपछि कसको के लाग्छ !” उसका आफन्तसित यही कुरा, छरछिमेकसित यही कुरा अनि मसित यस्तै झगडा— रातोदिन ।
‘फ्ल्यास ब्याक’ आउँदै थियो र म सोच्दै श्रीमती भएतर्फ पाइला अघि सार्दै थिएँ ।
मनमा उत्साह थियो, हातमा थियो उही पत्रिका ।
मैले बिहानै प्रातः भ्रमणमा निस्किँदा भ्रष्टाचारीहरूलाई समातिएको खबर थाहा पाइसकेको थिएँ । हकरहरू जोडजोडले सुतेका मानिसहरूलाई मानौं जगाउँदै पत्रिका बेचिरहेका थिए ।
“अब मुलुकको मुहार फेरिने भो ! खबर आयो, लौ हेर्नुहोस्— अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगद्वारा भ्रष्टाचारीहरूका महलमा छापा ।”
मैले प्रातः भ्रमणबाट घर फिर्दा दूध किन्ने सधैँको रुटिनलाई तिलाञ्जली दिँदै पत्रिका किनेँ— एउटा होइन दुई–दुईवटा । सबैमा उही खबर थिए । म चाहन्थेँ उही विषयका थुप्रै खबरहरू पढ्न । त्यसै क्रममा मेरा खुट्टा मानौं दौड लगाइरहेथे घर पुग्न, पिताजीलाई भेट्न, पत्रिका देखाउन । उहाँले इसारा गरी लायक ठह¥याउनुभएका मानिसहरूका, उहाँले भन्ने गर्नुभएका ‘कमाइ’ को भन्डाफोर देखाउन । लु त अब कसरी तिनलाई लायक छोरा भन्नुहोला र मलाई र मजस्तालाई नालायक ?
तिनका पिताजीहरूले त्यही भ्रष्ट कमाइबाट खुट्टा हल्लाईहल्लाई खाएकोलाई सुख र आफूले बुढेसकालमा पनि काम गरेर गुजारा गर्नुपरिरहेकोलाई दुःख ?
लौत अब कसरी भन्नुहोला— ती भ्रष्टाचारीहरूका मातापिता भाग्यमानी र म र मजस्ता इमानदार छोराहरू जसले मीठो बोली बचनबाहेक आर्थिकरूपमा कुनै लछारपाटो लाउँदैनन् (बाका शब्दमा) तिनका मातापिता अभागी ?
जसले रेसमी वस्त्रमा मातापितालाई ढाकिदिन्छन् ती सपूतहरू र जसले दसैँमा खाकी वस्त्रको एकसरो लुगाबाहेक केही दिन सक्दैनन् ती कपूतहरू— लौत अब कसरी भन्न सक्नुहोला ?
मलाई पत्रिका हात लाग्नु मानौँ कुनै चिट्ठा हातलाग्नुझैँ भएको थियो । मेरो स्वाभिमानी स्वभावलाई पत्रिकाले लात्ताले किचेको थिएन बरु धेरै माथि उठाइदिएको थियो । म खुसीले ढक्क फुलेको थिएँ, फुल्दै गएको थिएँ ।
चारैतिरबाट— यहाँसम्म कि पत्नीबाट, छोराछोरीबाट अपहेलना सहँदा सहँदै धेरै जीर्ण–शीर्ण भइसकेको थिएँ । नजाने कुन दिन टुट्ने थिएँ— त्यो मै जान्दिनथेँ ।
अचानक निभ्न आँटेको दियोमा कसैले तेल भरिदियो । धन्यवाद ! अख्तियारका आयुक्तज्यू ! धेरै धन्यवाद ! तपाईंंले र तपाईंंका सहयोगीहरूले हाम्रो टुट्न लागेको मनोबललाई उठाइदिनुभएको छ । मसानघाटमा मात्र अन्त्य हुने जस्तो भइसकेको इमान र आचरणलाई बाँचेकै बेला कदर हुने आभास दिलाइदिनुभएको छ ।
नरोकिनुहोस्, अघि बढ्दै जानुहोस् आयुक्तज्यूहरू ! म र मजस्ताको शुभकामना छ ! बधाई छ !
पत्रिका बालाई देखाएँ । बाका प्रत्युत्तर सम्भाषण पनि सुन्ने धैर्य थिएन मलाई । म मानौं, भ्रष्टाचारीमाथि कारबाही भएको कारणले प्रफुल्ल भएको थिइनँ, थिचिएको, किचिएको र मृत्युतुल्य भएको इमान सम्मानित भएको अनुभूतिले हौसिएको थिएँ । बाको जबाफ सुन्ने पनि मलाई फुर्सद थिएन । मलाई त सधैँभरि गनगन गरिरहने आफ्नी पत्नीको यो खबरले उत्पन्न गर्ने अनुहार पढ्ने हतार थियो । सधैँको कचकचले अब विराम पाउने आशा थियो ।
कर्के नजर र सधैँको औँसी समाप्त भई दुःखमा पनि धैर्य गर्ने पूर्णिमाका जून मेरो घरमा अब सधैँ झुल्किनेछन् भन्ने ‘रमरम’ कौतूहल थियो ।
आफ्नो कोठामा पाइला राख्नेबित्तिकै झस्किएँ, श्रीमती त रोइरहेकी पो छिन् ।
मैलेभन्दा अघि नै तिनका कुनै आफन्तले त्यही पत्रिका ल्याइपुर्याइसकेको रहेछ ।
“तिमी पत्रिका हेरेर खुसी हुन्छ्यौ होली भनेको त झन् रुँदै पो छ्यौ ?”
“होइन तपाईंंले चिन्नुभएन त्यो मुख छोपेको फोटो ? मामा क्या मामा ।”
म झस्किएँ ! “को मामा भन्या ?”
“एउटा मामा त छन् मेरा ! मधुवन मामा ! भन्सारमा हुनुहुन्थ्यो नि ।”
“ए साक्खै मामा हगि ! एक चोटि त भेट भाको हो मेरो !” मेरो मुखबाट व्यङ्ग्य निस्कियो ।
एक चोटि यिनै श्रीमतीको जोडले सरुवाका लागि भन्न म पुगेको थिएँ— उनै कंश मामालाई ।
मलाई आफू उनको साक्खै भान्जीको श्रीमान् भएको कारणले ज्वाइँ भएको नाता प्रमाणित गर्न साह्रै कठिन परेको थियो ।
बोल्न पनि पैसा लाग्छ भनेजस्तै गरी भनेका थिए, “म फोन गरिदिउँला !” अनि मेरो खुट्टामा हेरेका थिए । जुत्ता बाहिर खोलेर भित्र पसेको मेरो मोजा गनाएको थियो उनलाई ।
मेरो विपन्नताको जुत्ता खियाइमा मोजा गनाउनु कुनै ठूलो कुरा नभएको आत्मसात् गर्न सक्दैनथे ! धन र कुर्सीको मातले उनी आफू भएर मात्र सोच्ने कोटीमा दर्ता भइसकेका थिए । अरू भएर सोच्न सक्दैनथे ।
छ्या, छ्या, छ्या ! तिनै भ्रष्टाचारी कंश मामाको अपराधमा सहानुभूति देखाउँदै छे कमला !
मलाई दिगमिग लाग्यो । घृणाले मुखभरी थुक भरियो । झ्यालमा पुगेर पिच्च थुकिदिएँ ।
“ए कमला ! म तिम्रो मामाकहाँ जाबो सरुवाका लागि पुग्या होइन ? के सरुवा गरिदिएका थिए तिनले ? चिन्न त गाह्रो मानेका थिए, थाहा छैन तिम्लाई । फेरि म नियमभित्रकै सरुवा भन्दै थिएँ । म दुर्गममा जति बस्नुपर्ने त्यसको दोब्बर बसिसकेको भन्दै थिएँ । तिमीले आफैँ भन्यौ, मामा बद्लिनुभएको रहेछ, पहिले यस्तो हुनुहुन्नथ्यो । केटाकेटीले भनेको होइन, अब आमाको मामाघर कहिल्यै नजाने । पैसाले मात्तिएका त्यस्ता आफन्त कारबाहीमा परे भनेर रुने तिमी ? छ्या, छ्या, छ्या !” मैले लामै भाषण पिलाएँ ।
उनीभित्र पनि मृत रहेको ईख ब्यूँतिएछ । उनको अनुहारमा परिवर्तन आएको मैले महसुस गरेँ ।
मैले फेरि अर्को वाण चलाएँ, “ज्वाइँले के त्यो इँटालाई लिपेर टिनको छाना हाली चर्पीघरजस्तो घर बनाएका लुम्रे–झाम्रे भएर पनि हुन्छ, पैसा कमाउनुपर्छ पैसा भन्नुभयो भनेर तिमीले नै मामाले साह्रै खसालेर त्यसो भनेकामा चित्त दुखाएकी होइन ?”
फेरि भनेँ, “मैले सडकमा साइकल कुदाएको देखेर ‘कस्ता लाछी ज्वाइँ परेछन् अधिकृत भएर पनि सडकमा साइकल कुदाएका, लाज पनि नलाग्ने’ भने भनेर तिमीले नै मलाई सुनाएकी होइनौ ?”
उनलाई मेरो कुरा घत लागेछ । मौन थिइन् तर, छिनभर अघिको रुन्चे मुहार केही न केही बलेछ । आगो नै भएर नबलेकी भए पनि उनीभित्र फिलिङ्गो अवश्य बलेछ । सन्तोषको निःश्वास तानेँ मैले । कमला अब औँसीको अँध्यारो नभएर पूर्णिमाको उज्यालो हुनेछे । मेरो आत्मबललाई डगाउने होइन झन् मजबुत तुल्याउने सहयात्री हुनेछे ।
समय बित्दै गयो । हाम्रो दैनिकी चल्दै रह्यो । कमलाको असन्तोषी स्वर पुनः झाङ्गिन थाल्यो । मैले महसुस गर्न थालेँ ।
“खोइ ! तपाईंंको त्यो अख्तियार ? कता हरायो आजकाल ? बाइस जनालाई कारबाही गर्न बाइस महिना लाग्छ भने अरूलाई कहिले कारबाही गर्ने ?” उनले मानौँ मेरो आशावादितालाई ङ्याक्न खोजिन् ।
“भ्रष्टाचारीलाई कारबाही भएर तपाईंंको इमानले कहिले पाउने पुरस्कार ?”
मलाई लाग्यो उनी भन्दै छिन्, इमानको कमाइले कहिले जिन्दगी सुखी बन्छ ? इमानको कमाइले कहिले ओठमा हाँसो खुल्छ ?
मलाई लाग्यो, सन्तोषी भएर पनि त भएन । हावा खाएर मात्र पनि त बाँच्न सकिँदैन । पैसा त चाहियो–चाहियो !
भ्रष्टाचारलाई समुलमा नष्ट पारे त हो नि— इमानले पनि मोटरमा हुइँकिन पाउने !
तर कहिले ?
के ती बाइस जना मात्रै हुन् त भ्रष्टाचारी ?
यतिका दिन बितिसक्दा पनि किन अरूहरूलाई ठिँगुर्याउन नसकेको ?
के भ्रष्टाचारीमाथिको कारबाही नाटक मात्रै हो त ? राजनीति मात्रै हो ? म चिन्तित हुन्छु ।
टेलिभिजनमा खबर आइरहेछ— अख्तियारले भ्रष्टाचारी भनिएका व्यक्तिलाई धरौटीमा रिहा भएपश्चात् उनका इष्टमित्रहरूले फूलमालाले स्वागत गरे ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies