–गणेश लोहनी
१.
जसका लागि साम्यवादका ठेली पढ्यौं
जसका आश्रय र साथले अगाडि बढ्यौं
बिर्सियौं कृतघ्न धन प्रसाद सुन बहादुर
सत्ताको मातले दुर्गन्धित सिनो झैँ सढ्यौं ।।
२.
कुनै पोकापन्तरामा नभेटियोस् सुन मेरो
मनको भित्रि मझेरीमा गुन्जिरहोस् धुन मेरो
समृद्धिको हस्तिनापुर हार्नलाई मञ्जुर छु
पिरतीको आकाशबाट नअस्ताओस् जून मेरो ।।
३.
आफ्नो त्यागेर अरुको आमूल सजाउन जानिएन
रोजियो मार्ग यथार्थको फजुल खेलाउन जानिएन
नक्कल गर्न चाहेको भए चढिन्थ्यो नि प्राडो पजेरो
झुक्याउने संस्कृति अप्रिलफूल मनाउन जानिएन ।।
४.
कस्तो दुस्साहस पराइको छाता ओड्छन् हिँड्छन्
सँगै जिउनेसँगै मर्ने बाचा कसम् तोड्छन् हिँड्छन्
मायाको डोरीभन्दा शारिरीक भोक बलियो हो कि
आमाहरू किन आफ्नै सन्तान् पनि छोड्छन् हिँड्छन् ?
– डा.सुमनुमार रेग्मी
यहाँ दुःख लाग्ने नै छ ।
यहाँ दुःख लाग्ने नै छ ।।
यहाँ दुःख छ लाग्छ ।
जहिले पनि सुखीको चौतरियामा सुते जस्ता लाग्छ ।।
मेरो हातखुट्टा, जीउ पीडा भए लाग्छ ।
तर जीन्दगीलार्ई क्षमा दिए लाग्छ ।।
जीन्दगी पुस्तै पुस्तै लाग्छ जान्छ ।
तर नाम उनीहरूको लाग्छ ।।
नाम रहन्छ लाग्छ ।
यही नै यथार्थ जीन्दगी लाग्छ ।।
यहाँ दुःख लाग्ने नै छ ।
यहाँ दुःख लाग्ने नै छ ।।
–रसुवाली कवि
कवितालाई विचार र कलाको बहसलाई टाढा राख्न सकिँदैन । एकाथरी भन्छन्– कविता भनेको बिम्ब, प्रतीकमा भनिने कलात्मकता हो । अर्कोथरी भन्छन्– यो विचारको रिलेदौड मात्र हो । बहसबिच पनि कविता आफैंमा कला र विचारको लयदार जुँइनो बन्नबाट चुकिरहेको छ ।
प्रगतिशील कित्तामा नारा लेख्नेहरू बढिरहेका छन् भन्ने आरोप निराधार लाग्दैन । जसरी कलावादीहरू कवितालाई उत्तर आधुनिक बजारको मालवस्तु बनाउन लालायित छन्, उसैगरी प्रगतिशीलहरू पनि लाल शासकहरूलाई खुशी बनाउन कविता लेखिरहेका छन् । कविताहरू आकार–आकारका राजनीतिक नेताहरूको स्वार्थमा बाँडिनु दुःख लाग्दो कुरा हो । कविता लेख्नेहरूले कविताको वैचारिक गोरेटो पनि खन्नु नै पर्ने बेला हो ।
नेताहरूले आफ्नो स्वार्थका कविता फलाक्नु नेताहरूका लागि शोभनीय छैन । खासका शासकको आदर्शमा कविता पर्दैन । उनीहरू प्रायः प्लेटोसँग सहमत हुन्छन् । शासकहरू संसदमा कविता सुनाइरहेका छन् । मजदुरहरू पनि हाट बजारमा कविता सुनाइरहेका छन् । समालोचकहरू पनि कविताको समालोचना गरिरहेका छन् । कविताको बजार फराकिलो भएको छ ।
माओवादी जनयुद्धकाल कहिले कलाकारको भूमिकामा कहिले छापामारको भूमिका रहँदै निरन्तर सांस्कृतिक आन्दोलनमा रहेका कुशल बोगटी प्रगतिशिल कित्ताका एक जना उल्लेखनीय लेखक प्रतिभा हुन् । शान्ति प्रक्रियाका दिनहरूमा विद्रोही कित्तामा रहेका कुशलले २०६५ सालमै ‘श्रीपेचको चिहानमा उभिएर’ कविता संग्रह बजारमा ल्याएका थिए । जनयुद्धको सौन्दर्यलाई ती कविताहरूले सम्बोधन गरेका थिए । अहिले कुशलको दोस्रो कविता संग्रह बजारमा आएको छ, ‘विद्रोहको गीत’ । यो कविता संग्रह माओवादी आन्दोलनको एउटा कित्ताको आत्मसमर्पण र वैचारिक स्खलनको विरुद्ध रहेको छ । विप्लव नेतृत्वको नेकपालाई सरकारले प्रतिबन्ध गरेपछि आक्रोशित कवि कुशलले राज्यसत्ताको क्रूरताविरुद्ध आफ्ना कविताहरूलाई उभ्याएका छन् ।
निःसर्त कुशलका कविताहरू राजनीतिक हुन् । कवितामा आउने नारातत्व छ, जसबाट पनि कुशल कविताहरू मुक्त छैनन् । कुशलका कविताले बामपन्थी आन्दोलनको पछिल्लो मनोदशा उजागर गरेको अनुभुति भएको छ ।
कवितामा कलात्मक नारा नै हो । तर, कविता कुनै अमुक पार्टीको नारा हुनबाट जोगिनुपर्छ । किनकि यो किनबेच र होहल्लाको युगमा नेता र राजनीतिक पार्टीको आयु क्षणिक हुन्छ । कविताको आयु त्योभन्दा केही बढी हुन्छ । मान्नुस् त्यो सामान्य कविता नै किन नहुन् ।
कुशलका कविताले इंगित गरे जस्तै कहिलेकाहीँ आदर्श मानेको नेता नै सुन तस्कर भइदिन सक्छ । कवितालाई सुन तस्करको पक्षधरता उम्काउनु पर्छ । कुशलले आफ्नो पक्षधरतालाई सरलरूपमा भनेका छन्– शोषण छ, अन्याय छ, भेदभाव छ र क्रान्ति जारी छ । कुशल बोगटीका यी प्रतिनिधि कविताहरू निरन्तर क्रान्तिको पक्षमा छन् ।
जसरी एकै मोर्चा लडेर आएका कमरेडहरूले मोर्चा फेरे, जसरी शहरी आत्मसमर्पणलाई मन–मनमा विद्रोह र मुख–मुखमा संविधानसभा भनियो, जसरी युद्धनायकले हठात् आफ्नो जुँगा पत्तीले खुइल्याए, जसरी सिंहदरबारलाई रंग लगाएर भनियो, यो रातो छ भनियो, आजको प्रश्न कविताहरूले नै गरेका छन् । त्यो प्रश्न कवि कुशल बोगटीले पनि गरेका छन् ।
कामरेडले सोध्नुहुन्छ
तपाईंको थर कुन हो ?
कामरेडले सोध्नुहुन्छ
तपाईंको घर कहाँ हो ?
म जब भन्छु, कुशल सार्की
म जब भन्छु, सुकुम्बासी टोलको ठेगाना
कमरेड तर्सिनुहुन्छ
र, भन्नुहुन्छ फेरि भेटौला
(कुशल बोगटी, विद्रोहको गीत, पेज ८६, तपाईं अझै कविता लेख्नुहुन्छ ?)
आजकाल कमरेडहरू वर्ग च्यूूत भएका छन् । उनी आफ्नो साँघुरो वैचारिकमा गुडमा लुकेका छन् । जग्गा दलाल, सेयर बजारको खेलाडी वा मन्त्रालय बिचौलियाहरूसँग उनीहरू नित्य उठबस हुने गर्छन् । उनीहरू यसैलाई समाजवाद भनिरहेका छन् । एक कित्ताका मानिसहरू यहीँ दक्षिणपन्थी हावाको बगाइमा अल्झेर गजल कोरिरहेका छन् । एकाथरी मानिसहरू भनिरहेका छन्, यिनीहरूले कविता लेख्न कहाँ सक्छन् र ? कुशलका कविताले यो दलदलमा उक्किन अनुरोध गरेका छन् । क्रान्ति मरेको छैन भन्ने उनको सन्देश रहेको छ ।
जरूर मरेको छैन भने
तिमीसँग दौड जित्ने अभिलाषा
जरूर मरेको छैन भने
तिमीसँग शोषणको पर्खाल ढाल्ने संकल्प
हेर क्रान्ति मरेको छैन
(कुशल बोगटी, विद्रोहको गीत, पेज ९९, क्रान्ति मरेको छैन)
कविताले प्रश्नहरूलाई जोगाउनुपर्छ भनिन्छ । कविताले आफ्नो वर्गको चेतनालाई रक्षा गर्नुपर्छ भनिन्छ । कहिलेकाहीँ यो अभिलाषाबाट लेख्नेहरूको कलम थाक्छ । त्यहीँ बेला प्रगतिशील कविताको मूल्य स्थापना हुन्छ । कुशल प्रयत्न त्यतातिर गएको देखिन्छ । तर, यो पूूर्ण भने छैन ।
पूूर्वीय काव्यशास्त्रका आचार्य भरतले नाट्य शास्त्रको कल्पना गरेका छन् । उनले पूरै साहित्यलाई नवरसमा वर्गीकरण गरेका थिए । प्रारम्भमा भक्तीरसमा लेखिएका साहित्यले विश्व साहित्यमै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो । जति पूर्वीय धार्मिक कथाहरू छन्, तिनका मूल भाव भक्तिरसमा नै आधारित छन् । भक्ति रसपछि धेरै लेखिएको श्रृंगारिक रस हो ।
आजको दिनमा भक्ति रसमै साहित्य लेख्नु हुँदैन, बहस जरुर छ । आजको कला÷साहित्यको वैचारिकतामाथि प्रगतिशील (प्रगतिवादी) समालोचकहरू खेम थपलिया, अशोक सुवेदी, भगवानचन्द्र ज्ञवाली, ऋषिराज बरालहरूले यथेष्ट बहस गर्न जरुर छ । गोविन्दराज भट्टराई र कृष्ण गौतमहरूले मोटा किताबहरू नै प्रकाशित गरिरहेका छन् ।
कुशल कवितामा बोल्छन् –
हजारौं बाङ्गा–टिङ्गा गोरेटाहरू
हजारौं उतार–चढावबाट
अन्तिम घुम्ती
पुग्नु छ
र विजयको झन्डा फहराउनुछ
(कुशल बोगटी, विद्रोहको गीत, पेज ९८, घुम्तीहरू)
साहित्यमा उत्तरआधुनिकतावादको तिव्र प्रयोग भइरहेको छ । यस्ले साहित्यका संरचनागत मान्यतालाई भत्काएको पनि छ । तर, साहित्यको जुन महान् लक्ष्य हुन्छ, त्यहाँ उत्तर आधुनिकहरू निरपेक्ष भइदिन खोज्छन् । उत्तर आधुनिकहरू यहीँनेरबाट साहित्यिक दुर्घटनामा फस्छन् ।
साहित्य समाजको आर्थिक बिषमताबाट निरपेक्ष बन्न सक्दैन, आर्थिक अनमेलबाट टाढा रहन सक्दैन । साहित्य सोमरसको तालमा लेखिँदैन ।
साहित्यलाई सुकिला मुकिलाहरूको मुकामबाट जनताको झुपडीसम्म ल्याउने काम जनपक्षीय लेखक श्रष्टाहरूको हो । यसमा कविहरूको भूमिका निकै महत्वपूर्ण हुन्छ । आजको वैचारिक प्रदुषणविरुद्ध साच्चै प्रतिरोध साहित्य लेख्न असजिलो छ । कुशलहरूले जुन प्रयत्न गरेका छन्, त्यो प्रसंशा गर्न लायक छ ।
सहरभरी क्रान्तिको विगुल फुक्ने
महान् योद्धा पनि फेरिएको छ मुसामा
र आत्महत्याका लागि खोजिरहेको छ समुद्र
(कुशल बोगटी, विद्रोहको गीत, पेज ५०, मुसाहरू)
प्रतीकको हिसाबले मुसाहरू शीर्षकको कविता यो संग्रहमा रहेको कवितामध्ये अब्बल लाग्छ । लेमिङ सिन्ड्रोमग्रस्त मुसाहरू जसरी मृत्युका निम्ति समुद्र खोज्छन्, शहर पसेका क्रान्तिकारीहरू पनि त्यस्तै मनोदशामा गुज्रिएको कविताको भाव रहेको छ । यो प्रतीक हिसाबले निकै सशक्त कविता हो । अरू केही कविताहरूमा पनि उल्लेखनीय प्रतीकहरूको प्रयोग गरिएको छ ।
विद्रोहको गीत पढिरहँदा पछिल्लो दशकको कम्युनिस्ट आन्दोलनको तस्वीर आँखाभरी नाँच्छ । क्रान्तिबाट विचलित हुनु हुँदैन भन्ने कविको चेतनाले तपाईंलाई पनि छुन्छ । केही कविताहरू भने कवि आबद्ध राजनीतिक दलको आवाज जस्ता पनि लाग्छन् । राजनीतिक कविताको आफ्नै स्थान छ । कविको पक्षधरतालाई पनि सम्मान नै गर्नुपर्छ । पक्षधरता हुनु राम्रो कुरा हो । कुशल बोगटीकृत ‘विद्रोहको गीत’ आजको पुस्ताले पढ्नुपर्ने एक वैचारिक कविता संग्रह हो ।
–दिप मंग्राती
“ए बुढा यहाँ छेउमा बसन, कति हिँडिराखेका ?”
“तिम्रो दबाई तयार गरेको नि....!”
“अब दबाइले के गर्छ र...? बरु बसन यहाँ, मेरो नजिकै !”
उ श्रीमतीको छेउमा गएर बस्यो ।
आजै मात्रै उनलाई अस्पतालबाट घर ल्याएको । डाक्टरहरूले अवकाश दिसकेका थिए उनलाई । अब परिवारसँगै राख्नु, चाहेको कुरा दिनु, सकेसम्म खुशी राख्नु भनेर ।
श्रीमतीले उसको हात अठाएर सुम्सुमाउन थालिन्, “किन–किन बुढा अझै बाँच्ने लाल्सा जागेर आइरहेछ, तिमिसँग अझैसँगै जिउने चाहाना बढेर आइरहेको छ । त्यो जवानीका दिन अझै दोहोर्याउन मन लागेको छ ।”
“उमेर हुँदासम्म, झगडा गर्दै बसियो, नबोली ठुस्किएरै बिताइयो । रहर अनि यौवन हँुदासम्म, तिम्रो मायाको, तिम्रो साथको कदर नै भएन । आज सम्झिन्छु, किन त्यस्तो भएको थिएँ होला ? अब समय छैन तर, तिम्रो अंगालोको चाहाना उर्लेर आउँछ । अहिले पछुतो लाग्छ ! मैले नै केही समर्पण गरेको भए, आफ्नो जिद्दी र घमण्ड त्यागेर, हाम्रो दाम्पत्य जीवनलाई प्रेमिल बनाएको भए ! कति रमाइलो बन्थ्यो होला हाम्रो जिन्दगी होगी बुढा ?”
“ए बुढा मलाई तिम्रो काखमा सुताउन...!”
उसले बुढीलाई काखमा सुतायो अनि कपाल मुसारी रह्यो..! उनीले एक्टक लोग्नेलाई हेरि रहिन, लाग्थ्यो, उनी आफ्नो लोग्नेको तस्वीर आँखामा उतार्न चाहन्थिन् ।
“तिमी यति मायालु रहेछौ, मैले कसरी तिम्रो माया बुझ्न सकिन बुढा...?”
“बुढा मलाई बचाउ न, म अझै बाँच्न चाहन्छु, मैले जिउन नसकेको जीन्दगी तिमीसँग अझै जिउन चाहन्छु ।”
श्रीमतिको प्रेमिल कुराहरूले टुट्दै जाँदै थियो उ । बाहिरबाट आफूलाई दह्रो देखाउन खोजे पनि आँखाले साथ दिरहन सकेन, परेलीको बाँध तोडेर आँशुको थोपाहरू बग्न थाले ...!
“पगली.....!” यति मात्रै त बोल्न सक्यो उ ! रोदनले भक्कानिएर थप बोल्नै सकेन । बिचरा ! के बोलोस् ? कसरी सम्झाओस् ? के भनेर मनाओस् ?
“आची...!” कति नसुहाएको रूँदा तिमिलाई बुढा....! न रोउ न...! मेरो प्राणलाई किन गाह्रो बनाउछौ प्यारे ! तिम्रो आँशुले यमराजको मन थोरै न पग्लिन्छ र...?”
“काश तिमिलाई म बचाउन सक्ने भए....!”
“मेरो पनि आयु तिमिलाई थप्न मिल्ने भए...!”
उ विस्तारै श्रीमतिको मुहारतर्फ झुक्यो, निधारमा चुम्यो । निकै बेर चुमी रह्यो ! “बुढा तिम्रो ओठ पनि जवानी ढलेसँगै चिसो भएछ, उहिले त कति तातो हुन्थ्यो तिम्रो ओठ....!”
तर उ बोलेन केवल चुमीरह्यो...! निश्चल ...!
“ए बुढा के भयो...? किन नबोलेको....? उसले लोग्नेलाई हल्लाउन खोजी, लोग्ने एकातिर लुड्कियो ।
“बुढा.....! ए बुढा....! के भयो....! ए केटा केटि हो हेर न तिमीहरूको बाउलाई के भयो....?”
“आमा ....! बुवालाई छातिको क्यान्सर थियो, लास्ट स्टेजको....! क्यान्सर मुटुसम्म फैलिसकेको थियो, कुनै पनि बेला मुटु बन्द हुन सक्ने अवस्थामा थियो । तपाईंलाई नभन्नु भनेर सबैलाई उर्दि गर्नु भएको थियो...!”
“अनि किन उपचार गरेनौ त बुवाको ? के कमी थियोे र उपचार गरेनौ बुवाको ?”
“हामीलाई पनि भन्नू भएको थिएन, खाली तपाईंको उपचारमा व्यस्त रहनु हुन्थ्यो । पछि अस्पतालमै बेहोस् भएपछि पो डाक्टरले भनेर थाहा पायौं । मृत्युलाई कुर्नु सिवाय कुनै उपाय थिएन बुवाको निम्ति ।”
“कति गाई प्राणी हुन सकेको बुढा, जिन्दगीभरी मेरो गनगन सुनेर बसेउ, कहिल्यै रिसाएनौ, जहिल्यै मलाई खुशी राख्ने अनेक उपाय गरिरहेऊ, आज जीवनको अन्तिम बाजी पनि आफैले मारेर गयौ होइन ? आफू मर्न लागेको थिएउ, र पनि मेरो सेवा गरिरहेउ ! हे भग्वान ! मलाई किन यति, कठोर, जिद्दी र घमन्डी बनाएछौ ?”
“उनको मायाको बदलामा मैले पनि थोरै माया दिएको भए ! केही मिठो बोली नै बोलिदिएको भए, मेरो के नै जान्थ्यो र ? मेरो अलिकति मुस्कान हेर्न र मेरो थोरै माया पाउन कति लालायीत हुन्थे ।”
“छोरी......?” उनीले मलिन स्वरमा छोरीलाई बोलाइन !
“हजुर आमा, म यही छु ।”
“नानी, तिमी पनि ज्वाइँ नसताउनु है, ज्वाइँ पनि तेरो बाउजस्तै छन्, एकदमै सुभानी, जति चिमोटे पनि कहिल्यै आइया भन्दैनन् । बुझ बाबू, समयको महत्व बुझ । गुमाएको पल फेरि फर्केर आउँदैन । जवानीको माया जवानीमै गर्नुपर्ने रहेछ । बुढेसकालमा त आफूले बिताएका रमाइला पलहरू, सम्झेर रमाउनु मात्रै हो । फेरि भोग्न पाइँदैन ।”
छोरीले लोग्नेलाई पुलुक्क हेरी, अनि लोग्नेको हात अठाइँ, हात मुसारी !
उता बुहारी पनि लोग्नेलाई प्रेमिल नजरले हेरिरहेकी थी । सायद उनीहरूले मन मनै एउटा प्रण गरिरहेला थिए, आपसी मायाले जीवन रंगीन बनाउने ।
“हे ईश्वर, अर्को जुनीमा पनि मलाई यिनकै दुलही बनाइदेऊ है, ता कि यो जुनिमा दिन नसकेको माया अर्को जुनीमा दिन सकु !”
“जाउ बुढा...! शान्तिसँग जाऊ, म पनि आउने छु पछि पछि...!”
लोग्नेको निश्चल शरीरलाई अंगालो मारेर उ यस्तै के–के बड्बडाउँदै रुन थाली, रोइ रही ।
आमा बुबाको यस्तो कारुणिक बियोग देखेर सबै सुँक सुँक रुन थाले । आफूहरू रुने चक्करमा आमाको आँशु सुकेको कसैलाई पत्तै भएन ।
(कथा समूहबाट)
– लेखराज रेग्मी
तिमी आफूलाई एकान्तप्रिय भन्छौ
भजन मण्डलीमा नाचेको फोटो
जन्ती बाजामा छमछमी नाचेको फोटो
रेस्टुरेन्टको फेमिली वार्डमा गाँसेर
चार टेबुलमा पार्टी चलिरहेको फोटो
भो पोष्ट नगर तर, सक्दैनौ तिमी
तिम्रो गुरु र त्यही लायक छ नढाँट
तिमी कलाकार होइनौ थाहा छ तर
मस्किमस्कि नाच्ने बासी रहर छँदैछ
र त कोठामा एक्लै भ्यागुतो झैं उफ्रन्छौ
रहर दबाउन नसकेर पोष्ट गर्छौं
नढाँट रहर छैन भनेर तस्बिर बोलिरहन्छ
शालीन बन्न खोज या भद्रताको नक्कल
अफिसको कुर्सी होस् या चिया पसल
जब बोलाएर सहयोगी फोटो खिच्छौ
तिम्रो सबै कलाकारिता टाप ठोक्छ
तिमी जे होइनौ तस्बिर बन्दैन तिम्रो कोसिस
तिमी जे हौ त्यो त तस्बिर बोलिरहन्छ
मस्त निद्राका खर्राटा सपनाको हाँस्नु रुनु
छोराछोरीमा आडम्बर पैदा हुनु र सबै
हो तस्बिर जस्तै हुन् यी सबै कुरा
त्यागी भन र भोगी वन तस्बिर बोल्छ
देशभक्त भन र राष्ट्रघात गर तस्बिर बोल्छ
महान चिन्तक जस्तै देखिन ठिङ्ग उभिएर
बुख्याँचा जस्तै दृढताको बखान गर
खोक्रो दिमाग र कायर पन तस्विर बोल्छ
हो बुख्याँचा डराउँदैन ज्यान छैन लालच पनि
त्यही ज्यान र लालच जो तिमीसँग छ त्यसैले
तिमी लाछी छौं कायर छौं उभन्दा कमजोर
उ पनि तस्बिर जस्तै हो उ आफै बोल्छ
म त महान सम्झन्छु महान देख्छु र भन्छु पनि
म त आफ्नो भाग्य तिम्रो मुहारमा हेर्न चाहन्छु
र त बारबार खोजिरहन्छु तिम्रो मुहार–सञ्जालमा
खिसी गर्दै मेरा विश्वासहरू तिम्रो तस्बिर बोल्छ
भ्रमित हुन चाहन्छ मन तर, जिस्काई रहन्छ उ
जिस्काउँदै मेरो विश्वासलाई मनसँग जिस्किदै
जब तस्बिरहरू बोलिरहन्छन् तिम्रो सत्य
के बाँकी रहन्छ भन मेरो उजाड संसारभित्र ।।
काठमाडौं- आज ६३औँ विश्व रङ्गमञ्च दिवस हो । रङ्गकर्मीले विभिन्न कार्यक्रम गरेर यो दिवस मनाउने गरेका छन् । कलाकार र दर्शकबीचको सिधा सम्पर्क र तत्काल पाइने प्रतिक्रिया रङ्गमञ्चको विशेषता हो । पछिल्लो समयमा नेपालमा पनि रङ्गकर्मी र रङ्गमञ्चप्रति लोकप्रियता बढ्दै गएको पाइएको छ ।
रङ्गकर्मीका रूपमा उदाएका कलाकार अहिले चलचित्रमा सर्वाधिक खोजिने अनुहारसमेत बनेका छन् । यद्यपि, रङ्गमञ्च भने अहिले पनि अभिनय सिक्ने मञ्चका रूपमा मात्र चिनिन्छ । चलचित्रमा सशक्त अभिनय गर्नुपर्ने भूमिका हुँदा प्रायः नाटकमा अभिनय गर्ने नाट्यकर्मी खोजिन्छ । कला जीवनको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यसले समाज परिवर्तनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । त्यसैले समाज बदल्न कलात्मक गतिविधिको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहँदै आएको छ । रङ्गमञ्चमार्फत चलचित्रमा उदाउने कलाकारको सूचीमा अनुप बराल, सौगात मल्ल, दयाहाङ राई, कार्म, विपन कार्की, खगेन्द्र लामिछाने, मेनुका प्रधान, लक्ष्मी बर्देवा, विजय बराल, रवीन्द्रसिंह बानियाँ, कमलमणि नेपाल, महेश त्रिपाठी, बुद्धी तामाङलगायत रहेका छन् ।
सानो भूमिकादेखि शीर्ष भूमिकासम्म चलचित्रमा स्थापित भएका रङ्गकर्मी रङ्गमञ्चमा कमै फर्किने गरेका छन् । कलामाथि व्यापार पनि हाबी हुँदा उल्लेखित नामहरू रङ्गमञ्चसम्म आउन नसकेको आरोप लाग्ने गरेको छ ।चलचित्रमार्फत व्यावसायिक सफलता मिले पनि कलाकारितामा अभिनेता सौगात मल्ल रङ्गमञ्चमार्फत स्थापित भए रङ्गमञ्चमा लामो समय बिताए पनि पछिल्लो समय चलचित्रमा व्यस्त भएका अभिनेता मल्ललाई नाटकमा नदेखिएको लामो समय भइसकेको छ । उनले प्रयास भएता पनि त्यसले सफलता पाउन नसकेको स्वीकार गरे । ‘नाटकमा फर्किने योजना बनिरहेको छ । पहिले पनि केही नाटकमा अभिनय गर्ने तयारी नगरेको होइन, तर विविध कारणले त्यो पूरा भएन’, अभिनेता मल्लले भने, ‘केही साथीसँग चलचित्रमा काम गर्ने र त्यसलाई नै नाटकका रूपमा प्रस्तुत गर्ने तयारी पनि भएको थियो । नाटकलाई समय दिनुपर्छ, अभ्यास र मञ्चन गरेर झण्डै दुईदेखि तीन महिनासम्म समय लाग्छ, त्यही कारण पनि धेरैलाई समय मिलाउन सहज नभएको हुन्सक्छ ।’
अभिनेता मल्लझैँ नाटकमा नदेखिएको लामो समय भएका कलाकारमा अभिनेता रवीन्द्रसिंह बानियाँ पर्छन् । षट्कोण आर्टस्मार्फत चलचित्र निर्माण सुरु भएपछि अभिनेता बानियाँ रङ्गमञ्चमा फर्केका छैनन् । ‘षट्कोण आर्टस्मार्फत नाटक बनाउने योजना पनि बनेको थियो । तर चलचित्रकै व्यस्तताले गर्दा त्यसले पूर्णता पाएको छैन । अरुको नाटकमा काम गर्न सहज नै हुन्छ तर आफैँले निर्माण गर्दा चार महिना लाग्ने भएकाले रङ्गमञ्चसम्म पुग्न नसकिएको हो । म नाटकमा देखिने तयारीमै छु’, अभिनेता बानियाँले भने । व्यावसायिक पाटोभन्दा कला महत्त्वपूर्ण हुने भएकाले स्थापित र विस्थापितको लहर चलिरहेको रङ्गकर्मीको भनाइ छ । रङ्गकर्मी भोलाराज सापकोटाले नाटकलाई कलाले मात्र जीवित राखेको बताए । ‘रङ्गकर्म गरिरहेकालाई यसैबाट जीविकोपार्जन गर्न सहज छैन, अहिले चलचित्रमा महँगो अभिनेतामा पर्ने केहीले यहीँबाट सुरुआत नगरेको भने होइनन्, तर यो अभिनय बुझ्ने र सिक्ने मञ्चमात्र बनिरहेको छ’, सापकोटाले भने, ‘आर्थिक पक्षलाई सबल बनाउन भए पनि चलचित्रमा काम गर्ने क्रम बढेको छ ।’ रङ्गमञ्चमार्फत कलाकारिता सुरु गरेका अनुहार चलचित्रमा मात्र देखिनु दुःखद भएको अभिनेता कमलमणि नेपालले टिप्पण्मी गरे ।
‘रङ्गमञ्चमार्फत मेरो जीविका चल्थ्यो भने सायद म त्यहीँ हुन्थे, तर हामीकहाँ नाटक हेर्ने संस्कार निकै कम छ, यहाँमात्र नभई विदेशमा कमै मानिस नाटक हेर्न रुचाउँछनर््, यस्तै कारणले रङ्गकर्मी चलचित्रमा बढी व्यस्त हुन्छन् होला’, अभिनेता नेपालले भने , ‘नाटकमा फर्किन ढिलो गर्न हुँदैन, हामीले आफ्नो उपस्थिति रङ्गमञ्चमा पनि राख्नुपर्छ, चलचित्रमा मात्र केन्द्रित भएर रङ्गमञ्च भुल्यौँ भने कलाकारिता पनि जीवित रहन सक्दैन ।’
अभिनेता रवीन्द्र झाले मैथली नाटकमार्फत अभिनयको सुरुआत गरे । ‘जात्रामार्फत चलचित्रमा स्थापित भएपछि उनी पनि रङ्गमञ्च फर्किन सकेका छैनन् । तर नाटकप्रति माया भएकाले बेलाबखतमा हेर्न पुग्ने बताए ।
‘हामीले रङ्गमञ्चलाई भुलेको भए समय निकालेर त्यहाँ पुग्ने थिएनौँ । मञ्चमा नभएता पनि दर्शक बनेर आफ्नो प्यास मेटाइरहेका छौँ । चलचित्रमा काम गर्दा समय व्यवस्थापन गाह्रो भएको मात्र हो, रङ्गमञ्च भुल्ने कल्पना पनि गर्न सकिन्न’, अभिनेता झाले भने । नाटकमा आफ्नो कला देखाएर चलचित्रसम्मको यात्रा तय गरेका रङ्गकर्मीलाई ‘थिएटर’मा अहिले विरलै देख्न पाइन्छ ।
रासस
–नारायण नेपाल
गाउँको यात्रामा थिएँ, एक जना बाले सोध्नुभयो, “ए बाबु यो हाम्रो लेकका महादेव कसरी भए चिम्टेश्वर ?” अचम्ममा परेँ, ति बाको जिज्ञासाले । अनि खोज्न थालेँ, इतिहासको त्यो पाटो । यो आलेखमा त्यही इतिहासको पाटोलाई केलाउने प्रयास गरिएको छ । यस क्षेत्रको विकास र उन्नतिमा लागेको दाबी गर्ने विभिन्न नेता, पत्रकार, अध्येता, नागरिक समाज लगायतद्वारा जवरजस्त स्थापित धारणा र केही उडन्ते गफका किस्सा र सवाल हेरौँः
एक : महादेवले चिम्टा बिर्सिएर गएकाले चिम्टेश्वर नाम रह्यो । अब सवाल रह्यो, यदि त्यसो हो भने त्यो चिम्टा भेटाउने को हो ? कस्तो छ ? कहाँ छ ? फोटो छ ? वा परिक्षण गरियो त ? भन्दा छैन ।
दुई : उक्त मन्दिरको नाममा गुठी छ त ? पुजा कसरी कुन विधिमा छ ? त्यो पनि छैन ।
तीन : त्यहाँको गढी पृथ्वीनारायण शाहले बनाएको र त्यहाँ आराधना गरेर नुवाकोट आक्रमण गरेको । अब सवाल त्यसो हो भने त्यो इतिहासको लिखत छ त ? कहीँकतै शिलालेख छ त ? यो पनि छैन । अनि बेवारिसे इतिहासको महिमा र पौरख पृथ्वीनारायणको काँधमा दिने ? यो क्षेत्रमा आदिम कालदेखि लिच्छवि, खस, मल्लको प्रभाव थियो । उनीहरूले आफ्नो लागि केही गरे कि गरेनन् होला ?
चार : यहाँको बारेमा वेद, पुराण र पौराणिक शास्त्रमा केही उल्लेख छ ? भए कुन अध्याय, कति औँ श्लोक, कति पेज ? त्यो पनि छैन ।
पाँच : २२ मिटरको पहाडमा ५० मिटर अग्लो टावर साढे २ करोड खर्च गरेर बनाउनुपूर्व १६ जिल्ला र टावर चढेर हेरे २१ जिल्ला देखिन्छ रे !
नामकरण र धार्मिक पक्ष
यो क्षेत्रको के होला त खास नाम भन्ने नै सबैको चासोको विषय हो । हरेक स्थानको नामकरणको विभिन्न कारण प्रचलनमा रहेका पाइन्छन् । स्थानीय तामाङ, नेवार तथा प्राचीन संस्कृत भाषामा जनबोली तथा पेटबोलीको आधारमा स्थानको नामकरण भएको पाइन्छ । चिम्टेश्वर नामकरण महादेवले चिम्टा भुलेको स्थान भएर रहेको भन्ने धारणा रहेको छ स्थानीयमा । तर, महादेवले बोकेर हिँडेको चिम्टा हो कि त्रिशूल ?
स्कन्दपुराणको हिमवत् खण्डमा उल्लेख भएअनुसार महादेवले बेतको लट्ठी टेकेर काँधमा त्रिशूल राखेर हिँडेका थिए । उसोभए महादेवले बोकेको त्यो त्रिशूल कसरी चिम्टा भयो ? वा महादेवलाई चिम्टा बोकाइदिएर यो जंगलमा ल्याउने पण्डितहरू को–को हुन् ? अनि यो त चिम्टेश्वर होइन यो त्रिशूलेश्वर पो हुनुपर्ने होला, शब्द विग्रहको हिसाबले हेर्ने हो भने । चिर्केश्वर शब्दको अर्थ हो चिर्के अर्थात् चिरिक–चिरिक पारेर टेक्ने, चिरिक्क पारेर टेक्ने, चरक्क परेको भन्ने हुन्छ । यहाँको शिवलिङ्ग चर्केको छ । अर्को शब्दार्थ हुन्छ चीर भनेको लिङ्गो गाडेर ध्वजा फहराउने वा बौद्ध भिक्षु वा योगी र मुनीहरूले लगाउने लुगालाई बुझाउँछ । यो मल्लकाल पूर्वको उपत्यका राज्य र पश्चिम राज्यको सीमाक्षेत्रको रूपमा लिन सकिन्छ ।
तिल्केश्वर भन्नाले तरे वा सेतो चिन्ह भएको रूपका लिने गरिन्छ । यो क्षेत्र पञ्चासेमा पर्छ भन्ने स्थानीय मान्यता रहेको छ । यसका अलावा यस क्षेत्रमा रहेका अन्य विभिन्न नामका महेश्वरहरू रहेका छन् । जस्तै : कन्केश्वर, कोल्पुका महादेव, गौलिङेश्वर, तल्लो महादेवखर्क, जलेश्वर, कोल्पुकिनार, कुमरी पुछारका महादेव, अनन्तेश्वर, त्रिशुलीकिनार लामासोती बगरमा रहेको महादेव, भिमेश्वर महादेव फाँटमा रहेको मन्दिर आदि । आदिम समाज जब ढुंगे युगबाट पशुपालन युगमा प्रवेश गरेको थियो, त्यो समयको मानक आजको नामकरणलाई लिन सकिन्छ जस्तै : पशुको लागि आवश्यक खर्क वा चरनहरू प्राथमिकतामा थिए, त्यसैले आरुखर्क, महादेवखर्क तल्लो र माथिल्लो, आरुखर्क, खनियाखर्क, चिन्नेखर्क, डाँडाखर्कहरू रहेका थिए ।
दुध चढाउने र दही मथेर मोही पार्दैसमेत धुप हाल्ने चलन छ जहाँ उही चिर्केश्वरलाई पुकार गर्ने गरिन्छ । स्कन्दपुराणको हिमवत् खण्ड कामाख्या कौशिकी गण्डकी प्रकरण ४५ औँ अध्यायमा निलकण्ठ उत्पत्तिबारे व्याख्या गरिएको छ तर त्यहाँ यस क्षेत्रको कुनै प्रसङ्ग भेटिन्न । तर, हालको देविघाट भैरवेश्वरमा झर्ने झर्झरावतीलाई देवदारु पर्वतबाट झरेको झरना भनी उल्लेख गरिएको छ । त्यो पर्वत तादी (सूर्यमती) नदीको दक्षिणतर्फको पर्वत हो । कतिपय विद्वानले चम्पकेश्वर भन्ने तर्क अगाडि सारेका छन् तर, त्यसमा सत्यता भेटिँदैन । चम्पकेश्वर ब्रम्ह तीर्थ, बज्र पर्वत हालको चित्लाङमा पर्दछ ।
“(वि.सं १९५२–२०३१) का हजुरबुबाले चिर्केश्वर महादेव भन्नुहुन्थ्यो । तर २००४ सालमा जन्मिएका माइलाबाले सिमलदिपका महादेव भन्दै धुपधुवार गर्ने गरेको देखेको सुनेको हो”, अध्येता रामप्रसाद नेपालले भनेका छन् । जतिबेला यो चिर्केश्वर क्षेत्रमा नापी सर्भे भएको थियो त्यतिबेला झिल्तुङ पञ्चायतमा १३ वर्ष वडाध्यक्ष तथा ६ महिना कार्यवाहक प्रधानपञ्च समेत भएका ९२ वर्षिय प्रेमनाथ दाहाल नै वडाअध्यक्ष थिए । त्यो स्थान चिर्केश्वर नै भएको उनको दाबी छ । पूर्व जिल्ला पञ्चायतका सभापति लुमणिप्रसाद गजुरेललाई पनि चिर्केश्वरलाई चिम्टेश्वर बनाइएको चित्त बुझेको छैन । उनी चिर्केश्वर नै हो, किन यसरी नाम बिगारियो भन्ने चिन्ता जाहेर गर्छन् ।
अब जिज्ञासा रह्यो, यो क्षेत्रको गुठी थियो वा थिएन ? त्यही नाममा गुठी खर्कहरू थिए वा थिएनन् ? वा मासिएर गए ? खोजीको विषय छ । तर, न बाउबाजेले पाइला टेके, न त छोराबुहारीले जग्गा देखे । त्यस्ता दरबारियाहरूको नाममा सिंगै गाउँ बिर्ता रहनुले दरबारिया शक्तिको आडमा गुठीमाथि अतिक्रमण गरी बिर्ता कायम गरेको अनुमान गर्न सकिन्छ । यस क्षेत्रको झिल्तुङ ५ का अधिकांश जग्गा राज्यलक्ष्मी शाहको बिर्ताको रूपमा रहेको छ ।
महेश खोला र त्रिशूली नदीबीचको यो उच्च पहाडी क्षेत्र हो । यो शिरको देवता हो । आस्थाको केन्द्र हो । महादेवफाँट र महादेवबेसी दुवै नदी किनार यसका साक्षी छन् । शिव हाम्रो आदिम समाजको जग हुन् । उनी आदिम मानव थिए कि काल्पनिक भगवान ? खोज अनुसन्धानको विषय मानवशास्त्र र समाजशास्त्रको क्षेत्रमा रहेको पाइन्छ ।
भौगोलिक पक्ष
चिर्केश्वर महादेवस्थान नुवाकोट जिल्लाको साविक बेलकोट, कुमरी जिलिङ तथा दुईपिपल गाविसको सिमानामा पर्ने ऐतिहासिक, धार्मिक, पुरातात्विक एवम् पर्यटकीय महत्वको क्षेत्र हो । उक्त स्थानबाट गणेश, लाङटाङ, जुगल, दोर्जेलाक्पा आदि हिमशृङ्खलाको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । यहाँबाट काठमाडौँ उपत्यकाको तीनवटै सहर, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक, धादिङ, दोलखा, मकवानपुर, रसुवा, चितवन र गोर्खाको समेत दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । चिर्केश्वर शिव लिङ्ग रहेको स्थान दुईपिपल गाविस झिल्तुङ पञ्चायतको हो । हालको वनभोज टहरो, पोखरी र सिँढी बनेको स्थान बेलकोट गाविसको हो र भ्युटावर बनेको स्थान कुमरी गाविसको हो । हाल निर्माण भएको खानी तथा भूगर्भ विभाग र नापी विभागका अनुसार २०२७ साल देखि देशको १० स्थानमा राखिएको भूगर्भ मापन यन्त्र यहाँ राखिएको छ । यो पहाड एउटा संवेदनशील चट्टानी क्षेत्रमा रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।
मौलिक, जैविक र वातावरणीय पक्ष
यो क्षेत्र समुद्री सतहबाट २१ सय मिटरको उचाइमा रहेको जङ्गल क्षेत्र हो । यहाँ जडिबुटी, लोपोन्मुख पशुपन्छी, चराचुरुङ्गी तथा पुतलीहरू पाइन्छन् । पाँचऔँले, चिराइतो, पाषाणभेद जस्ता जडिबुटी र सालक, गोहोरो, मृग, बँदेल लगायतका वन्यजन्तु पाइन्छन् । यो क्षेत्रमा सेवामूलक उद्यम सञ्चालन र वातावरणीय असरको न्यूनीकरण गर्न जरुरी छ । यो एक योग साधना केन्द्रको रूपमा विकास हुनसक्छ । तर, आज अतिक्रमणको चपेटामा परेको छ । मौलिकतामाथि हस्तक्षेप भएको छ । हामीले जैविक पदमार्ग, शिवपुरी ककनी हुँदै यही क्षेत्रसम्मको दिगो योजना किन सोच्न सकेनौ । हामीले आज यो क्षेत्रलाई कंक्रिट सभ्यता रहित क्षेत्रको रूपमा वातावरणको संरक्षण र पानीका मुहान संरक्षण गर्न जरुरी छ ।
पञ्चासेको सिँचाइ डबलीसम्म लैजाने योजना निकै समयसम्म विकासको नारा भयो । अहिले पञ्चासे बिसौलेकोे पानी डडुवा अच्मारासम्म पुग्दैन । बिसौले खोलाको कुलोबाट कुमरी झ्याङ्ली पोखरीसम्म कुलोमा पानी लैजाने पुस्ता नमासिँदै पानी कुलोमा बगेर त्यहाँ पुग्न सक्दैन । यसरी क्रमशः बढेको आवधिक र स्रोतको विलोपले निम्त्याउने वातावरणीय सङ्कटलाई नजर अन्दाज गर्न मिल्छ र ? सिमेन्ट र बालुवा नघसी विकास हुँदैन भन्ने मान्यता अहिलेको आम मानसिकता हो । के हामीले जंगल, गल्ली गोरेटोमा वातावरणमैत्री जैविक पदमार्ग निर्माण गर्न सक्छौँ ? यहाँ जनतालाई वन्यजन्तु पालन नट प्रजातिको विरुवा तथा चिया र जडिबुटी खेतितर्फ लैजाने हाम्रो प्राथमिकता के हो ? त्यो निर्धारण गर्न जरुरी छ । यी सबैको समाधान गर्ने अभियान नै यसक्षेत्रको पर्यापर्यटन नै हो । देउराली, झिल्तुङ, बोर्लाङ, वरतुङ, गोपाले भञ्ज्याङ, नुनचौर डाँडा, भट्टबारी, चौर, गोठाली चौतारा, बाघखोर वैद्य वनलगायतका क्षेत्रको मौलिकता माथिको अतिक्रमणलाई नियन्त्रण गर्न सक्छौँ । बालापनमा हामीले पानी पर्दा खुबै मच्चिएर भन्थ्यौँ, ‘हर हर महादेवः पानी देउ देउ’ त्यस्तै अहिले पनि मच्चिएर भन्न जरुरी छ ‘हे हाम्रो शिरका महादेवः यहाँको जैविकता र मौलिकता बचाइदेऊ ।’
कानूनी जटिलता
नगरपालिकाको पहलमा बनेको क्षेत्र विकास समिति ‘घर न घडेरी, घरबार न दरबार’ भनेजस्तो क्षेत्र विकास समिति छ । यो वनक्षेत्रको पर्यावरण र जैविक विविधता नेपालको प्रचलित संविधानअनुसार तीनै तहको साझा अधिकार क्षेत्रमा पर्दछ । स्थानीय सरकारले आफ्नो अधिकार क्षेत्र नपरेको ठाउँमा कसरी एकलौटी क्षेत्र विकास समिति गठन गर्न सक्छ ? यो एक प्रकारको संस्थागत अतिक्रमण नै हो । वन ऐन, २०४९ ले राष्ट्रिय वन अतिक्रमणबारे प्रष्ट रूपमा उल्लेख गरेको छ । जसअनुसार धार्मिक, सामाजिक एवम् सांस्कृतिक उद्देश्यले गरिएको अतिक्रमणको रूपमा यस्ता गतिविधिलाई लिन सकिन्छ । यस्तै, कानूनी जटिलताले र स्वामित्वको प्रश्नले हालसम्म भ्युटावरको स्वामित्व हस्तान्तरण हुन सकेको छैन । तर, निर्माणको पहल भने प्रदेशको वन तथा वातावरण मन्त्रालयले लिएको थियो । विकास समिति ऐन, २०१३ को आधारमा टेकेर नगर कार्यपालिकामा प्रस्ताव भएको चिम्टेश्वर क्षेत्र विकास समिति ऐन, २०८० को भविष्य के होला ?
संरक्षण र प्राथमिकता
पछिल्लो समय सामूहिक पहल स्थानीय सरोकारवालाहरूको २०६८ कार्तिक २३, २४ र २५ गते महोत्सव गरेर थालनी भएको हो । यो संरक्षण हो कि अतिक्रमण हो ? बहस जरुरी देखिन्छ । संरक्षण र सम्वर्द्धनको नाममा अतिक्रमणको थालनी यहीँबाट भएको छ । वातावरणीय वा जैविक पक्ष होस् कि संस्कृतिको मौलिक यही नाममा अतिक्रमणको शिकार बनेको छ । विभिन्न बहानामा यहाँको मौलिकता र जैविकता माथिको अतिक्रमण मात्रै होइन प्रदुषणसमेत उल्लेख्य मात्रामा वृद्धि भएको छ ।
सामरिक महत्वको यस क्षेत्रमा आर्थिक, राजनीतिक स्वार्थको रोटी सेक्ने अभियानले क्षेत्रको मौलिकतालाई ओझेल पारेको छ । प्रचारात्मक योजना पहिलो प्राथमिकतामा रहन जरुरी हुन्छ । हरेक योजनामा रहने लगानी र आम्दानीको लेखाजोखा हुनुपर्छ । यहाँको प्राथमिकता पूर्वाधार निर्माण हो । सडक, बिजुली, आवास, पदमार्ग हो यस्तो योजना, आवश्यकता र प्राथमिकताको सवाल हो । यो २२ सय मिटर उचाइमा रहेको चिम्टेश्वर क्षेत्रमा २ करोड ७४ लाख ३८ हजार ७६८ रुपैयाँमा बनेको भ्यु टावर । हाम्रो प्राथमिकता के हो ? हाम्रो आवश्यकता के हो ? हामीले बहस गर्ने हिम्मतै गरेनौँ । स्थानीय सरकारलाई पैसा खर्च गर्न मेलोमेसो धेरै हुन्छ । तर, आम्दानी संस्थागत कसरी हुन्छ ? त्यो महत्वपूर्ण पक्ष हो । विकास र योजनाको प्रतिफल के कति छ ? यहाँ मान्छे १० हजार आए तर, पैसा कति आयो ? स्थानीय सरकारले कति राजश्व पायो र नागरिकले के आम्दानी पाए लेखाजोखा गर्न जरुरी छ ।
–रसुवाली कवि
सुप्रसिद्ध साहित्यकार त्रिभुवनचन्द्र वाग्ले नेपाली साहित्य क्षेत्रमा उल्लेखनीय नाम हो । आफ्नो लेखनमा समाज व्यवस्थाले हेपेका, मान्छे नगनेका, स्वाभिमानमाथि प्रहार गरिएकाहरूका मर्म र पीडालाइ समेत लेख्न रूचाउने वाग्लेको थातथलो व्यास नगरपालिका तनहुँ हो । २०२४ सालमा जन्मिएका वाग्ले नेपाली साहित्य र पत्रकारितामा सक्रिय छन् । राजनीति पनि उनको रूचिको विषय हो । पंक्तिकारसँग उनको कविता संग्रह ‘दोभानमा उभिएर’ छ । यस कविता संग्रहमा उनको विभिन्न समयमा लेखिएका ६१ थान कविताहरू संग्रहित छन् ।
कवि त्रिभुवनचन्द्र वाग्लेको काव्यिक व्यक्तित्व बुझ्नका निम्ति दोभानमा उभिएर कविता संग्रह काफी छ भन्ने लाग्छ । यस कविता संग्रहमा उनले सुरुवाती समयमा लेखेका कविताहरू समेत समावेश गरेका छन् । बिम्ब र प्रतीक जुन परम्परागत मान्यता छन्, त्यसलाई वाग्लेले बिनिर्माण गर्ने प्रयास गरेका छन् । यो नेपाली काव्य क्षेत्रका लागि खुशीको कुरा हो ।
बोल्ने मानिसकै वीरता बोलियो
लेख्ने मानिसकै इतिहास लेखियो
जित्ने मानिसकै जितौरी गाइयो
नबोल्ने बिरालाको वीरता कहाँ बोलियो
नलेख्ने बिरालाको इतिहास कहाँ लेखियो
नबोल्ने बिरालाको सालिक कहाँ भेटियो
(दोभानमा उभिएर कविता संग्रह, मान्छेले बाटो काट्दा पेज २७)
बिरालाले बाटो काट्नु हाम्रो सामाजिक सांस्कृतिक मान्यताअनुसार अशुभ मानिन्छ । युगौदेखि हामी यही बिम्बमा कविता लेख्दै आयौं, कथा लेख्दै आयौं । यो सामाजिक स्वीकृत प्राप्त बिम्बलाई बाग्लेले नयाँ ढंगले लेख्ने प्रयास गरेका छन् । कविता शक्तिमा हुनेहरूको भक्ति मात्र होइन, कविताले युगको मर्म र दर्दलाइ पनि लेख्नुपर्छ भन्ने मान्यता कवि वाग्लेमा प्रबल रहेको देखिन्छ ।
बिरालोलाई हामी शक्तिहिनहरू बिम्बको रूपमा लिन सक्छौ । जसरी जित्नेहरूको इतिहास लेखियो । हार्नेहरूको वीरता कहानी कतै लेखिएन । यो रितमाथि कवि वाग्ले उठाएको प्रश्नको काव्यिक महत्व रहेको छ ।
पुरानो रेडियो भएर
साथी भत्केको बेला
वाक्य बन्द भएको क्षण
साथीकी पूर्व श्रीमतीको सन्तुष्टिमा
बारमा कस्तो गजल गाउँ ?
दोभानमा उभिएर कविता संग्रह, कस्का लागि लेखुँ, कसका लागी गाउँ पेज १०८)
देश भत्केको बेला, साथीलाई दुखेको बेला, समयले पीडाका भारीहरूको बिसाएको बेला श्रीङ्ग्रीक रसमा गजल गाउन सकिँदैन । त्रिभुवन चन्द्र वाग्ले यहाँनेर सामाजिक उत्तरदायित्वको कुरा गर्छन् । पुरानो रेडियो भएर साथी भत्केको नुतन बिम्ब लाग्छ । कवि त्रिभुवनचन्द्र धेरै कवितामा नुतन र नौला बिम्बमा सिर्जित छन् । संरचनामा भन्दा बिम्ब सिर्जनमा कविले धेरै ध्यान दिएको प्रतीत हुन्छ ।
मेघमुनी सेता परेवाझ शीर्षकको कवितामा त्रिभुवनचन्द्र परेवामार्फत स्वतन्त्रताको पैरवी गर्छन् । जसरी परेवाहरूको शान्ति भंग भएको छ, उसैगरी स्वतन्त्रता चाहने मानिसहरूको चाह पनि भत्किएको छ । मेघका गर्जनहरूले परिवर्तन ल्याउन सकेका छैनन् ।
त्रिभुवनचन्द्र वाग्लेले आफ्ना कविताको बैचारिकतालाइ पृथक ढंगले सिर्जन चाहेका छन् । कविताका मान्यतामा उनी अडिग छन्, उनी केही मान्यतागत बैचारिकतामा असहमत पनि छन् । उनका कविता विरोधाभाषमा उभिएर उत्तरआधुनिकतासम्म पुग्दैन । उनका कविताले प्रजातान्त्रिक छहारी खोजिरहेको पाठकहरू अनुभूत गर्छन् । प्रजातन्त्र आजको जमानामा उत्तर आधुनिक विचारधारा हुन सक्दैन ।
चैत कोर्न नसक्नेले
चेतना उतार्ने रे ! क्यानभासमा
मलाई विश्वास छैन ।
दोभानमा उभिएर कविता संग्रह, उत्तरआधुनिक पेज ६६)
मानिसले उत्तरआधुनिक होडमा आफ्नो मौलिकता बिर्सेको छ । मानिस परम्परागत हुने नाममा मानवताको शितल चौतारीतिर लम्किन सकेको छैन । त्रिभुवनचन्द्र वाग्लेका कविताहरूले मानिसको विरोधाभाषी चेतलाई प्रश्न गरेको छ । कविताले गर्ने प्रश्नको लामो आयु हुन्छ । तसर्थ, वाग्ले राखेको असहमतिको असर लामो हुनेवाला छ । असल कविताहरूको आयु लामो भएकै राम्रो हो ।
त्रिभुवनचन्द्र कविता पढ्न दिमाग खियाउनु पर्दैन । कविता पढिसकेपछि भने दिमाग र मन शितल हुन्छ । यदि तपाईं सामाजिक न्यायको पक्षधर हो भने उनका कविता ‘दामी’ लाग्नेछ । त्रिभुवनचन्द्र वाग्लेका कविताहरूले बिम्व र प्रतीकमा वैकल्पिक चेतनाको पैरवी गरेका कारण पनि ‘दोभानमा उभिएर’ कृति अब्बल छ । आख्यान र काव्य दुवै विधामा सफल हुँदै पत्रकारितामा समेत सफल वाग्लेले समाजका निम्न वर्गको पीडाहरू लेख्नु सकारात्मक छ ।
प्रेमका कवितामा पनि वाग्ले सफल देखिएका छन् । व्यंग्य चेतना पनि अब्बल लाग्छ । मेरो उनलाई एउटा सुझाव अवस्य छ । काव्य संरचनामा पनि कवि वाग्लेले अझै नुतन प्रयत्न गर्ने हो भने नेपाली कविता फाँटमा उनले अझै बेजोड नै उपस्थिति जनाउनेछन् । अहिले लेखिरहेको संरचनामा पनि अरूभन्दा भिन्नै भएको कारण उनलाई बेग्लै बनाएको हो । दोभानमा उभिएर कविता संग्रह आजका काव्य प्रेमीहरूका लागी मिठो उपहार हो । बेग्लै काम गर्न रुचाउने कवि त्रिभुवनचन्द्र वाग्लेलाई कयौं बधाई र शुभकामना ।
– गणेश लोहनी
१.
मह थुपार्नेहरू महमै डुबेर मर्छन् केको आश्चर्य
रहमा पौडनेहरू रहमै डुबेर मर्छन् केको आश्चर्य
नुनका ढाक्रे सुनका भरिया भोग्ने कर्म फल नै हो
रणछोड्दासहरू विरहमै डुबेर मर्छन् केको आश्चर्य ।
२.
पुच्छर हल्लाउँदै बँदेल पतिङगरमा लुके जस्तो
उपकार गर्न चाहँदा हरेक कदममा चुके जस्तो
न सुरक्षा नमान सम्मान कदम कदममा छ जोखिम
राजनीतिको खेल फोहरी आकाशतिर थुके जस्तो ।
३.
ज्ञान अनि त्यागका कुरा सारा सबै उधारो रहेछ
मान्छेलाई तृष्णाबाट बच्न अत्यन्तै गाह्रो रहेछ
भौंतारिए राम व्यर्थै सुनको सिकार गर्न खोज्दा
समग्रमा मानव चोला यो तृष्णाको कमारो रहेछ ।
४.
ठूलाठूला कुरा गर्छन् निसाना आफैतिर दागिदिन्छन्
बल्ल बल्ल फकायो ल्यायो ठूलै भाग मागिदिन्छन्
राजनीतिमा भ्यागुताको धार्नी पु¥याउनै गाहारो
नदिऊँ भने घुर्की लगाउँदै विरोधीतर्फ लागिदिन्छन् ।
– मनिष आजाद
क्रान्तिहरू जब
मार्क्सका आँखै अगाडि
एक एक गरेर ‘पराजित’ भैसकेका थिए !
जब मार्क्सको आफ्नो कुनै देश थिएन
आफ्नो कुनै घर थिएन
उनका आँखै अगाडि
उनका बच्चाहरू
छट्पटाउँदै मरिसकेका थिए
उनकी सबै कुरा ‘जेनी’
उनलाई छोडेर गैसकेकी थिइन !
तब पनि मार्क्सले
क्रान्तिको नयाँ संस्करणको
पटकथा लेख्न छोडेका थिएनन् !
जब औंलाहरू थाक्दथे
खुट्टाहरू फलामजस्तै नचिनिने हुन्थे
तब मार्क्स बिस्तारै उठ्थे
र आफ्नो प्यारो साथी समुद्र भेट्न जान्थे ।
मार्क्सलाई देख्नासाथ समुद्र
उनीसँग अँगालो मार्न
उफ्रिन थाल्थ्यो
र, उनलाई आफ्नो प्रेमले भिजाएर
फर्केर जान्थ्यो ।
मार्क्स आफ्ना गहिरा आँखाले
समुद्रलाई यसरी हेर्दथे
मानौं, समुद्रको अतल गहिराहीमा
हाहाकार गर्दै लुकेर बसेको
क्रान्तिलाई हेर्ने प्रयत्न गर्दै छन् !
एक दिन
अचानक त्यहीं बसेर, समुद्रलाई हेर्दै गरेको
एउटा बुढो मजदूरले
दार्शनिक तरिकाले मार्क्ससँग सोध्यो
आखिरमा जीवनको अर्थ के हो मार्क्स ?
मार्क्सले ऊतिर गहिरो नजरले हेरे
अनि लामो सास फेरे
त्यसपछि त्यही समयमा
समुद्रको लहर उनीतिर आयो !
मार्क्सले त्यो विशाल छचल्किरहेको
ज्वारभाटासँग ठोक्किदै भने–
संघर्ष ! संघर्ष ! र मात्र संघर्ष !
अनुवाद : बलराम तिमल्सिना
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies