–बलराम तिमल्सिना
द्रौपदीहरूको लागि
केही फरक छैन
पाण्डवहरूको राज होस्
या कौरवहरूको राज होस् ।
कौरवहरूको राज भयो भने
सार्वजनिक सभामा नङ्ग्याइन्छ
र उत्सव मनाइन्छ ।
पाण्डवहरूको राज भयो भने
बिकाऊ वस्तु बनाइन्छ
जुवामा थापिन्छ
र कौरवलाई बुझाइन्छ ।
सीताहरूलाई
केही फरक छैन
रावण–राज होस्
या राम–राज होस् ।
रावण राज भयो भने
अपहरण गरिन्छ
र अस्मिता लुटिन्छ ।
राम राज भयो भने
दरबारबाटै निकालिन्छ
र जङ्गल धपाइन्छ ।
जसरी
मुसाहरूलाई
केही फरक पर्दैन
कालो बिरालाको राज
या सेतो बिरालाको राज हुनुले
दुवै बिरालाले मुसै खाने हुन् ।
त्यसै गरी
सीता र द्रौपदीहरूलाई
रावण राज या रामराज
कौरव राज या पाण्डव राज
जे भए पनि केही फरक पर्दैन ।
न युधिष्ठिर सत्यवादी थिए
न राम मर्यादा पुरुषोत्तम थिए
थिए त
दुवै जुवाडे र स्त्री–पीडक !
द्रौपदी र सीताहरू हो !
भो छोड
राम र रावण
अनि कौरव र पाण्डवका कुरा
यी दुवै थरि
तिम्रो पछ्यौरी तान्नेहरू हुन्
कोखमा छुरा हान्नेहरू हुन् !
–प्रहलाद दवाडी
एकछत्र जंगलराज चलिरहेको थियो । कोही कसैले बिरोध, विद्रोहको आवाज न निकालेकोले सबै जंगली जनावरहरू एक समान भएको भान हुन्थ्यो । जंगल समाज सुरक्षित देखिन्थ्यो ।
जंगल महलमा भर्खरै बुढो सिहले सिंहासन खाली गरेर नवजवान राजकुमारलाई शासनको बागडोर सुम्पिएका थिए । नवनियुक्त राजा असल राजकुमार भए पनि कम अनुभवी भएको कारण शासन प्रणाली सुदृढ बनाउन ब्वाँसो, गिद्ध, गोही, इत्यादिलाई सल्लाहकार, सचिव, प्रवक्ता इत्यादि राखेका थिए । बुढो राजाको पालामा कहिँ कतै अन्याय अत्याचार भएको छ, कोही दिन दुःखी छन् भने जंगल व्यवस्थाको पुनर्संरचना गर्नुपर्छ र सबैलाई न्याय दिनुपर्छ भन्ने आदेश दिए । अबला पशु प्राणी आदेश पारित भएकोमा अब हाम्रो पनि दिन आएछ भनि खुशी चित्त गरेर बस्छन् । भाट भाराद्वारहरूले सबै व्यवस्थापन गरेको छौं भनेर राजालाई शुभ खबर दिन्थे ।
दुम्सी दुई वर्षकी नहुँदै आमा परलोक भइन । छोरीले दुःख पाउने देखेर दुम्सीको बाऊले कान्छी आमा भित्र्याए । दुम्सी पनि नयाँ आमा पाउदा खुशी भई । आफ्नै आमा सम्झेर बेलुकासँगै सुत्न गई तर, कान्छी आमाले उसलाई एक्लै पल्लो कोठामा सुताइन् ।
अर्को साल भाई जन्मियो । खेल्ने साथी आयो भनेर दुम्सी कम्ती खुशी भइन । भाईले उबारेको लिटो सिटो उसले पाउँथी । थाङ्ना धुने, जुठो धन्दा भाँडा माझ्ने, इत्यादी लाउँथिइन् कान्छी आमाले । चुलो पोत्ने क्रममा चम्को लडाईस, आट भत्काईस भनेर सोतेले ढाडमा बसाल्थिन् आमाले, उ केही नबोली काम गरेर सक्थी । जोईटिङ्ग्रे बाउ कान्छी आमाको गुलाम भएकाले ठूला–ठूला आदर्शका गफ गथ्र्याे तर, छोरीको दुर्दशा मूकदर्शक बनेर हेरिबस्थ्यो अनि स्वास्नीको सौतेली व्यवहारको बिरोध गर्ने हिम्मत गर्दैन्थ्यो । बरु उल्टै छोरीलाई हकाथ्र्याे ।
भाई दुई वर्ष पुग्दा पनि दुम्सी स्कूल जान पाइन । आमाले घरमै काम लगाएर, भाइको सुसारे राक्थिन । दुम्सीलाई त के थाहा र स्कूल भन्ने कुरा । स्याल मास्टरले घरमै आएर दुम्सी पाँच वर्षकी भइसकी, स्कूल पठाउनु पर्छ भन्दा सौतेनी आमाले “स्कूल न सिस्कुल, भाइलाई साथी चाहिन्छ, आघुङसँगै जान्छन् स्कूल” भनेर टक्टक्याइन ।
बाऊले सानो जागीर गर्न थाले अनि अस्तिभन्दा अलिक बढी रक्सी चाप्न थाले । कसैले सोधीहाले छोरीको मायाले गर्दा छोरीको दुःख देखेर पिरले रक्सी खाएको भन्छ तर, उता दुम्सीलाई भने केही खान दिने आँट छैन । कान्छी आमाकै झटारोमा बाँचेकी छे ।
दुम्सी चौध वर्षकी हुँदा बाबु परलोक भए । बाबु मरेपछि दुम्सीको कोही रहेन । छिमेकीले बाऊको जागिरमा लाग्न सल्लाह दिए तर, कान्छी आमा त्यो नोकरीमा लागिन् । दुम्सीले मरी तरी दुःख गरेर ब्राह कक्षा छिचोली कन्या पाठशालाबाट । भाइलाई असाध्यै माया गर्थी तर, भाइ आमाको असरले बाउटिन्थ्यो । भाइलाई केही काम पनि लगाउँदिनन् आमाले । भुसतिघ्रेले काम भनेको मीठो खाने, पढ्ने, खेल्ने, इत्यादि । उ पनि सिपाही नोकरी दार भयो । दुम्सीलाई भाइसँग कलेज जाने, उसको कलेज पढ्ने रहर घर भित्रै जुठेल्नुमा मर्यो । दुम्सी मात्र घरमा रही । घरमा उसले पूरा सास्ती भोग्नुपरेको थियो ।
एकदिन जंगल महलमा जनसभा आयोजना भयो । अबला निमुखा जनताको प्रतिनिधि चयन गर्नुपर्ने हुन्छ । उकुस मुकुस भएर दुम्सी खडा हुन्छे तर, आफ्नै परिवारले बिरोध गर्छन्, घरको व्यस्तताले र कलिलो उमेरले गर्दा उसले भ्याउदिन भनेर आमाले बिङ्गो लाउछिन् । जनसुनवाईमा दुम्सीलाई कम मत प्राप्त हुन्छ र उसको पराजय हुन्छ । बेलुका आमाले घरको इज्जत फालिस भनेर भोकै राखिन । दुम्सीलाई केही असर पर्छ । उसले सोची– म केही गरेर भाई र आमालाई देखाएर छोड्छु । उ सुत्न सकिन । के काम गरेर यश, धन कमाई गरूँ । केही उपाय सुझेन । रातभरी रुन्छे ।
भोली पल्ट दरबारतिर लाग्छे दुम्सी । जागिर माग्न भनेर । सिधै राजा भेट्न नपाएपछि मन्त्रि भेट्न गई । द्वारमा उभिएको गिद्धले निक्कै आँखा गाडेर हेर्यो अनि मुखबाट चुहिन आँटेको राल जीब्रोले मुखभित्र तान्यो । एक वैंशालु उमेरकी दुम्सी, राम्री, बान्की परेकी ।
“अहिले सर फुर्सदमा हुनुहुन्न । भित्र जरुरी सभा चल्दै छ । कसैलाई पनि नपठाउने आदेश छ । यहीँ बस ।”
दुम्सी धेरै आश लिएर त्यही बसी । गिद्धले धेरै बेर घुरेर हेर्यो र जाउ भित्र भनेर पठायो । दुम्सी खुशी भई, भित्र गई ।
मन्त्री ब्वाँसोले दुम्सीलाई भित्रि कोठातर्फ लग्यो । कन्या पाठशालामा पढेर सकेकी दुम्सीलाई केटाहरूको स्वभाव थाहा छैन । उसलाई त नोकरी चाहिएको थियो, कहिल्यै घर बाहिर पराइकोमा नगएकी । आफ्नै घरमा जस्तो उ सरासर भित्र गई । घरको व्यवहार र उसको व्यथा सबै सुनाई र उसलाई कुनै सुर्तामा भए पनि एउटा जागिर खाने इच्छा व्यक्त गरी । मन्त्रीले अबला दुम्सीसँग नोकरी विषय गोप्य कुरा गरे र आश्वासनको कुम्लो बोकाएर पठाए, भविष्यमा दिने बाचासँग ।
दुम्सीलाई बाहिर आए पछि गिद्धले सोध्यो– “काम भयो ?”
दुम्सी मुख छोपेर केही नबोली घर तिर गई । उसको दिमाग गोप्य कुराले डावा डोल ढक्क ढाकिएको थियो, उसको दिमागमा केही थिएन, भित्र के भयो, कसो भयो, काम भयो भएन, उसको दिमाग शून्यले भरिएको थियो ।
दुम्सी असमंजसमा थिई । जीवनको पहिलो घटना, नोकरी पाउने आश हो कि त्रास हो, खुशी हो कि दुःख हो, उद्घोषण हो कि भावनात्मक शोषण, उ उफ्रिउँ की नाँचु की रोऊ की के गरूँ । कसलाई सुनाऊँ, कसलाई नसुनाऊँ । फेरि कसैलाई नभन्नु भनेको छ । कुरा चुहियो भने काम हुँदैन होला । उ उकुस मुकुस भएर बसी ।
धेरै दिन भयो, दुम्सी कसैसँग बोलदिन । कामको आदेश पनि पाएकी छैन । उसको पिर व्यथा बढ्दै गयो । उसको बेदना सुनाउने र सुनि दिने कोही छैन । भित्र भित्रै डर लाग्छ । खाना खान मन पर्दैन । बान्ता आउला–आउला जस्तो हुन्छ । उ रात दिन छटपटाई रहन्छे । फेरि सोच्छे कतै भाग्य पो बदलिन्छ की ?
धेरै महिना बित्यो । उसको उपाय नभएपछि एकदिन उसले भोगेको विगत समाजमा फिजाउँछे । हो हल्ला फिजिन्छ । अनि दुम्सीमाथि प्रताड्ना ओइरिन्छ, माथि हाकिमबाट पनि धम्काउँछन् ।
घरमा पनि रात दिन हकार्छन् । ‘घरको इज्जत फालिस । हामीलाई सरकारको तारो बनाईस्, मर्न नसकेकी दुम्सी ।’ उसले अब सत्यलाई पनि झुठो मान्नु पर्ने हुँदैछ । माफी माग्दै हिँड्नु पर्ने हुन्छ । देख्ने, सुन्नेले पनि कुरा काट्छन् । हेर न हेर यो नक्कचरी । मर्नु नी बरु । अबला दुम्सी मर्न नसकेकी पड्के । अब उसको संसार सकियो । ऊ सत्य बोल्न पनि सक्दिन । अन्त त उसले पीडा सहन नसकेर आत्महत्या गर्ने निर्णय गरी । ऊ डोरी बाँधेर गलामा लगाउँछे । एक पल्ट अन्तिम लामो श्वास लिन्छे, फोक्सो फुल्ने गरी अनि दिमागमा पुग्ने गरी ।
होइन, मैले आत्महत्या गरेँ भने त न्याय कसरी हुन्छ ? अपराधीले सजायँ कसरी पाउँछ र ? अबला चेलीहरू युगौंसम्म यसरी धोखामा फस्ने, अपराधीको हातमा पर्नु हुँदैन । कहिलेसम्म रक्षकले नै अश्मिता लुट्ने । यी घर र समाजका गिद्ध, ब्वाँसोहरूलाई सबक सिकाउनु पर्छ । उदाङ्गो पार्नुपर्छ । म आज मर्न सक्दिनँ । म चुप चाप बस्छु तर, त्यसै मर्न सक्दिनँ । होइन दुम्सी तँ बाँच्नुपर्छ, दरो हुन पर्छ ।
दुम्सी पासो खोलेर निस्किन्छे ।
–राजेश भट्टराई
एउटा होटलमा बसेर कोक पिउँदै थिए, श्यामबहादुरले । भन्दै “उफ ! कति गर्मी हो, आज ।”
एकैछिनमा आए हर्कबहादुर । बसे उनकै अगाडि, भने “साहुजी फ्रिजको चिसो पानी ल्याउनु त ।”
“धेरै असिन पसिन हुनु भा’छ । कहाँ गएर आउनु भएको हो र ?” सोधे, श्यामबहादुरले ।
“मेरो सेखपछि बुढीले पेन्सन पाउने बनाएर आएको ।”
“ए, केमा जागिर गर्नुहुन्थ्यो र ?”
“सेनामा । अनि तपाईंले के काम गर्नुहुन्छ नि ?”
“अहिले त केही गर्दिनँ । तर, पहिला तपाईंलाई मैँले दुश्मन भन्थेँ । अहिले त भन्दिनँ । मिल्नुपर्छ, भन्छु ।”
“हैन, कहिले भन्नु भयो दुश्मन ? पहिलो चोटी त हुँदैछ, तपाईं र मेरो भेट ।” अचम्म मान्दै सोधे ।
“प्रत्यक्ष भेट त पहिलो चोटी भएको हो । तर, अप्रत्यक्ष भेट पहिले पनि भएको हुनसक्छ ।”
“कहिले ?”
“द्वन्द्वकालमा । म माओवादी सेनामा थिए ।”
“ए.......” लामो बोली बोले । “ल हुन्छ त, भेट भैहाल्यो, संयोगवश । बरु सुनाउनुस् । कहाँ कहाँको लडाईं लड्नु भयो ?” सोधे उनले ।
“लडियो । देउरालीको चौकी हान्दा लडियो । पिपलबोटको ब्यारेक हान्दा लडियो । पश्चिम जिल्लाको सदरमुकाम हान्दा लडियो । अरु छिटफुट लडाईं त, कति लडियो, कति ।”
“हो र ? तपाईंहरुले पश्चिम सदरमुकाम हान्दा त, म पनि त्यहीँ थिए नि । प्रहरी कार्यालय, अदालत, मालपोतलगायत अरु धेरै सरकारी कार्यालयत ध्वस्त पारिदिनु भयो ।”
“अँ सिडियोलाई पनि अपहरण गरेर लगियो । बैंक हानेर दुई करोड पनि लुटियो । ब्यारेक कब्जा गर्न चाहिँ तपाईंहरुले दिनु भएन । अनि कहाँ बसेर लड्नु भएको थियो नि तपाईं ?”
“गेट छेउको सेन्ट्रीमा ।”
“हो र ? मलाई पनि त्यतैतिरबाट लड्न खटाएका थिए कमाण्डरले । तर, तपाईं त गजबले लड्नु भयो । हामीलाई अगाडि बढ्नै दिनु भएन ।”
“त्यति नगरेको भए त, कहाँ बाचिन्थ्यो र ?”
“त्यो त हो । तर, आफूूँ बाँच्न तपाईंले मेरै आँखा अगाडि मेरा दुई जना साथी मारिदिनु भयो ।”
“को–को ?”
“एउटा मेरो मित बाको छोरा र अर्को मेरै श्रीमती ।”
“हो र ? दुःख लाग्यो ।”
“केही छैन । त्यो बेलाको परिस्थिति नै त्यस्तै थियो । तपाईंले हामी तिर लगातार फायरिङ्ग गरिरहेको अवस्थामा पनि भाई अगाडि बढ्यो । छातीमा गोली लागेर ढल्यो । श्रीमती कुप्रो परेर भएपनि अगाडि बढ्न खोजिन् । टाउकैमा गोली लाग्यो ।” दुःखी हुँदै भन्यो ।
“अनि तपाईंले के गर्नु भयो त, त्यस्तो हुँदा ?”
“आक्रोशित भएर ग्रिनेड फाले तपाईं तिर, तर भेट्दै भेटेन । अलि टाढा हुनु हुँदो रैछ । बरु तपाईंले हानेको गोली धन्यै लागेन, कानै निरबाट गयो ।”
“अनि फेरि बिहे गर्नु भएन ?”
“शान्ति प्रक्रियामा आएपछि गरेँ । एउटा छोरा र एउटी छोरी छिन् ।”
“अनि सेना समायोजन रोज्नु भएन ?”
“रोजिनँ । हिजो लडेकाहरुसँग आज एकै ठाउँ सँगै, कसरी मिलेर बस्न सक्छु र ? जस्तो लाग्यो । स्वेच्छिक अवकाश रोजेर पैंसा लिए । यहाँ केही गर्न खोज्दा वातावरण मिलेन । दुई वर्षपछि विदेश गएँ । अहिले तीन महिनाको छुट्टीमा आएको ।”
“ए अनि राजनीतिलाई के गर्नु भा’छ त ?”
“छोडिदिएँ । नेताहरूले हामीलाई मात्र लडाए । देश बनाएनन् । आफूू र आफ्ना परिवारलाई मात्र माथि पुु¥याए । अहिले त, ति नेताहरु देख्दा पनि रिस उठ्छ ।”
“ल ल अब साथी बनौँ । फेसबुक चलाउनु हुन्छ ?”
“चलाउँछु ।”
दुवैले एकअर्कालाई ‘एड’ गरे ।
“ल अबबीच बीचमा कुरा गर्दै गर्नुपर्छ है । दाजुभाई जस्तो बनेर” भन्दै हिँडे हर्कबहादुर ।
–रत्नप्रसाद अनामणी श्रेष्ठ
१.
समय गयो रे, सधैँ सोझा सिधा गरिब छल्नेहरूको
माया मार्नु रे, देश छोडेर बाध्यताले विदेश चल्नेहरूको
आफू सत्तामा रहँदा विकासको नाममा लुट्नु लुट्यो
राम राम मात्र पनि भन्न गाह्रो भो जिउँदै ढल्नेहरूको ।।
२.
दुःख नमान, बस छुट्टै पनि रेल आउँछ
तोरीलाई जति नै भुटे पनि तेल आउँछ
खलनायकहरू जति नै उफ्रिरहे पनि
अन्त्यमा नायकले नै जित्ने खेल आउँछ ।।
३.
जथाभावी लुगा नलगाउनु सानूू रितलाई बुझ्नु
कुन समाजमा बसेको हो, त्यसैको हितलाई बुझ्नु
तिम्रो हरेक स–साना कुरामा ख्याल राख्ने गर्छु
यो दुःखीको भावनासँग नखेल्नु प्रीतलाई बुझ्नु ।।
४.
बाह्र फिटको सानो गल्लीभित्र मेरो एउटा टोल छ मित्र
कस्को के धन्दा कस्को के धन्दा, आ–आफ्नो रोल छ मित्र
दिनभरी सबैसँग हाँस्छु, दुःखले आफ्नै व्यवसाय चलाउँछु
कस्को के मतलब ? टोलमै बनेको लोकल झोल छ मित्र ।।
५.
काटीकुटी पार्वती जस्तै गोरी उस्तै
मनै लोभिने हेराईको चोरी उस्तै
यो गल्लीको कुना काप्चामा पाइँदैन
आमा राम्री भन्या हेरन छोरी उस्तै ।।
काठमाडौं : नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, साहित्य (मातृभाषा) विभागद्वारा ‘गुरुङ साहित्यमा पहिचान र प्रतिनिधित्व’ विषयक विमर्श र सिर्जना वाचन कार्यक्रम प्रतिष्ठानको देवकोटा सभाकक्षमा सम्पन्न भएको छ ।
यो कार्यक्रम हरेक महिनाको अन्तिम शुक्रबार मातृभाषा साहित्य श्रृंखलाको रूपमा आयोजना हुँदै आएको छ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका निमित्त कुलपति विमलकृष्ण श्रेष्ठ ‘विमल निभा’ले ब्यानर वाचन गरेर कार्यक्रमको उद्घाटन गरेका थिए ।
यसैगरी प्रज्ञा प्रतिष्ठानका सदस्य सचिव डा.धनप्रसाद सुवेदीले स्वागत मनतव्यका क्रममा सम्पूर्ण जातिको भाषा र साहित्यको पहिचाहन गरी तिनकोअस्तित्व संरक्षण गर्न दत्तचित्तका साथ प्रतिष्ठान लागिपरेको बताएका थिए ।
यसैगरी कार्यक्रममा प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञ परिषद् सदस्य तथा साहित्य (मातृभाषा कोष तथा व्याकरण) विभाग प्रमुख त्रैलोक्यमान बनेपाली (अगिव)ले मातृभाषा साहित्य श्रृंखलाले पहिचान र चेतनालाई व्पापक बनाउन र एकआपसमा सुपरिचित हुन सहयोग पुगेको बताएका थिए ।
यसैगरी कार्यक्रममा प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञ परिषद् सदस्य तथा साहित्य (मातृभाषा) विभाग प्रमुख एवम् कार्यक्रमका सभाध्यक्ष राजन मुकारुङले आफ्नो मातृभाषालाई व्यक्तिले संरक्षण गरेर मात्रै सम्भव नहुने भन्दै त्यसलाई माथि उठाउन सरकारले प्रशस्त बजेटको व्यवस्था गर्नुपर्ने बताए ।
साथै, जुन अघिल्लो पुस्तासँग भएको मातृभाषा, रैथाने ज्ञान र सीपलाई अभिलेखिकरण गर्नलाई बजेटको सीमितता भए पनि प्रज्ञा प्रतिष्ठान सक्रियतापूर्वक लागि परेको उनले बताए ।
कार्यक्रममा गुरुङ साहित्यिक मञ्चका संस्थापक अध्यक्ष तथा गुरुङ भाषा–साहित्यकी अन्वेषक गौरी तमूले ‘गुरुङ साहित्यमा पहिचान र प्रतिनिधित्व’ विषयक कार्यपत्र प्रस्तुत गरेका थिए ।
कार्यपत्रमा पहिचान सम्बन्धी अवधारणा, गुरुङ साहित्यको विकास र विस्तार, गुरुङ भाषाको साहित्य, श्रुती साहित्य, लिखित साहित्य, श्रव्य–दृश्य साहित्य,गुरुङ भाषाको साहित्यमा पहिचान, गुरुङ भाषाको साहित्यमा प्रतिनिधित्व र गुरुङ साहित्यको अवस्था आदि विषयवस्तुलाई समेटिएको छ ।
उक्त कार्यपत्रमाथि सहभागीकातर्फबाट सिताराम गुरुङ,रामकाजी कोने,मणिराज गुरुङ,सुशान्त गुरुङ र रुकु गुरुङले पूरक टिप्पणी गरेका थिए । यस कार्यक्रममा मगर ढुटभाषाका कवि हिरा राना मगर,तामाङ भाषाका कवि रिना बम्जन र खालिङ भाषाका कवि रेजिना खालिङले आ–आफ्नो कविता वाचन गरेका थिए । कार्यक्रमको सहजीकरण नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञसभा सदस्य चेतनाथ धमलाले गरेका थिए ।
मोरङ : बेलबारी साहित्य विकास समितिको ५८औं शृंखला भर्चुअल कविगोष्ठीको रूपमा सम्पन्न भएको छ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञसभा सदस्य तथा नेपाल साहित्यिक पत्रकार संघका महासचिव चेतनाथ धमलाको प्रमुख आतिथ्यमा भएको उक्त शृंखलामा अतिथि कविहरू मुक्ति पोखरेल, दुर्गाप्रसाद सिग्देल, शकुन्तला मञ्जरी, शारदा कार्की, बिनुबाबा कार्की, टीका मिलन घिमिरे, निर्मला बराल, विष्णु भण्डारी आचार्य, गङ्गा पौडेल, रश्मी रिमाल र उत्तम भेटवालले आ–आफ्नो कविता वाचन गरेका थिए ।
गोष्ठीमा संक्षिप्त मन्तब्य राख्दै प्रमुख अतिथि धमलाले अहिले नेपाली समाजमा व्याप्त रहेको भ्रष्टाचार, पश्चगामी चिन्तन र सांस्कृतिक विद्रुपीकरणका विरुद्ध कविले प्रतिरोधात्मक कविता लेख्न सक्नुपर्ने बताए । ‘फतफत नारा लेखेर कवि हुन सकिँदैन’, उनले भने, ‘कवि हुन त कवितामा कला र विचारको सन्तुलन हुनुपर्छ ।’
भर्चुअल कविगोष्ठीको सञ्चालन तथा अध्यक्षता बेलबारी साहित्य विकास समितिकी अध्यक्ष तिला लेकालीले गरेकी थिइन् । उनले आफ्नो गजल वाचन पनि गरेकी थिइन् ।
–विश्वराज अधिकारी
पिसाब बगिरहने रोग लागेकी सुखलीलाई उसैको गाउँबाट निष्कासन गरे । उसलाई ओलारको छेउमा एउटा झुपडी बनाई दिए । जिउबाट पिसाबको दुर्गन्ध आउने हुनाले गाउँमा पस्न सुखलीलाई पूर्णरूपमा प्रतिबन्ध गरिएको थियो । पहिलो सन्तानलाई जन्म दिँदा नै त्यस्तो भएको हुनाले परिवार मात्र होइन, लोग्नेसमेतको पनि रिस पोखिएको थियो सुखलीमाथि । सुत्केरी बेला एक पटक लोग्नेले भेट्न आएकोसम्म याद छ, त्यसपछि आफू छेउ त के टाढाबाट मात्र पनि हेरेको थाहा छैन सुखलीलाई । केही वर्षपछि सुखलीको लोग्नेको सर्पले टोकेर मृत्यु भएपछि गाउँभरिकै घृणा र क्रोध पोखिएको थियो उमाथि । गाउँलेहरूले यी सबै दुर्घटनाहरूका लागि सुखलीलाई दोषी बनाएर उसको नाम नै परिवर्तन गरिदिएका थिए । उसको नयाँ नामाकारण भएको थियो – ‘उजरी’ । अर्थात् सबै थोक उजाड भएको । यो हो उजरीको संक्षिप्त इतिहास ।
आमाले उजरी भएको ठाउँमा आएर भेट्ने गरेतापनि उजरीले भने आमाको घरमा जानु पर्दा राती लुकी छिपी जानु पर्दथ्यो । राती रक्सीले मात्तिएका एक/दुई जना अधबैंसे लाग्ने मान्छेहरू उजरीको झुपडीमा प्रवेश गर्दा बाध्यता वा स्वेच्छामा उसले तिनीहरूसँग कहिले काहीँ रात बिताउनु पर्ने बाहेक अन्य कुनै पुरुष वा स्त्री उजरीको झोपडीमा प्रवेश गरेको कहिले देखिएन । उजरीको जनसम्पर्कको विवरण पनि यत्ति नै हो ।
उजरीलाई आज किन हो, एकदमै छटपटी भइरहेको छ । छाति पोलेको छ । टाउको भारी भएको थियो । केही गर्न पटक्कै मन लागेको थिएन । जिलेविया, सिलेविया, सुनरी र अरु थुप्रै उसका साथीहरू लोग्नेको घरमा मज्जासँग बसेको देख्दा उसको छाती पोल्छ । भिजेको तिघ्रा पुछी । केही बेर आमालाई पनि गाली गरी – निर्दयीको घरमा बिहे गरेर पठाई दिएको भनेर । ‘घरका मानिस त निर्दयी छन् नै गाउँलेहरू पनि उस्तै’ फेरि फतफताई । गाउँमा लागेको एक दिने मेलामा जान नपाएर छटपटी भएको थियो ।
झुपडीदेखि केही पर ओलारको दक्षिण पट्टिको छेउमा बडो धुमधामको मेला लागेको थियो । केही महिना पहिलेदेखि नै त्यो गाउँमा मेला लाग्दैछ भनी मुखिया साहेबले गाउँ–गाउँमा डंका पिटाएका थिए । उजरी त्यो मेला हेर्न जाने पनि कसरी ? कतै गयो कि नाक थुनेर लखेट्न थाल्छन् । टाढैबाट मेलाको दृश्य अवलोकन गरिरहेकोमा उसको ध्यान एक्कासी गाउँबाट मरेको बैल ल्याउँदै गरेको दृश्यतिर केन्द्रित भयो ।
मरेको एउटा बुढो बैलालाई ठूलो बाँसमा तीन जनाले एकतिर तथा बाँकी तीन जनाले अर्कोतिरबाट काँधमा झुन्ड्याएका थिए र स्याँ स्याँ गर्दै लम्कदै थिए ओलारको उत्तरपट्टिको छेउतिर, सिमलको रुख नजिक ।
बैल बोक्ने मध्येको एक युवकले मुखको पसिना गम्छाले पुछ्दै क्रोधित मुद्रामा बोल्यो ‘साले मुखिया, जवान हुनञ्जेलसम्म जोत्नु जोत्यो यो बैललाई, बूढो भएर थला परेपछि घाँस पानी दिन छाड्यो । खान नपाएपछि बुढो बैल मर्दैन’ ।
प्रस्तुत मन्तव्यप्रति सबै सहमत भए । एउटाले थप्यो पनि ‘जवान बैललाई सबैले पाल्छन्, बूढो भएपछि भगवान भरोसे ! जवानीमा यो बैल कम बलियो थियो ? जंगलबाट कति मोटा–मोटा काठ ओसारेको छ यसले बैलगडीमा’ । यो संवादपछि मरेको बैल भूइँमा राख्ने कार्य सम्पन्न भयो । उजरीले त्यो दृश्य सुरुदेखि समाप्तिसम्म हेरि रही ।
त्यो मरेको बैल नजीक केही पुरुष तथा केही महिलाहरू आए । दुई पुरुषहरूले बडो कुशलतापूर्वक त्यो बैलको छाला झिके । दुबैको बीचमा संवाद भएको सुनियो । ‘यो छालाको खुब बलियो नारन होला जस्तो छ, है ? पहिलो व्यक्तिले बोल्यो । ‘हो’ दोस्रो व्यक्तिले बोल्यो । पहिलो व्यक्तिले पुन बोल्यो ‘चारबटा नारन बनाएर समनपुर बजारमा लगी बेच्नु पर्छ । फगुआको खर्च पनि त झिक्नु पर्यो नि ?’
केही बेरपछि आएका दुई महिलाहरूले त्यो बैलको शरीरबाट केही मासु झिके । त्यो दृश्यले गर्दा बैलको अन्तेष्टि हेर्ने उजरीको इच्छा पहिलेभन्दा झनै तिब्र भयो । त्यो बैलको आँखा फोड्ने कार्यमा केही कागहरू व्यस्त देखिए । गाउँका कुकुरहरूले मासुको गन्ध पाएता पनि कुन दिशाबाट त्यो गन्ध आएको हो पत्ता लगाउन नसकेको हुनाले गन्ध कताबाट आएको हो भनी थाहा पाउन ती कुकुरहरू कहिले यो कहिले त्यो दिशामा कुद्न थाले । कुकुरहरूको आगमन नभएकोले कागहरूले निर्धकतापूर्वका बैलको जीउबाट आफूलाई मन पर्ने मासु झिक्दै थिए तर, शान्तिपूर्वक भने होइन । युद्ध उनीहरूको बीचमा पनि चल्दै थियो, बढीभन्दा बढी मन परेको ठाउँको मासु झिक्न । युद्ध गर्न सक्ने क्षमताअनुसार नै मासु हात पार्दै थिए, कागहरूले ।
कुकुरहरूले एकै साथ धावा बोले, बैलको मासुमाथि । अघिदेखि आकाशमाथि भौतारीरहेका गिद्धहरू पनि तल झरे । मासु तान्न कुकुर र गिद्धहरूको बीचमा द्वन्द्व चल्न थाल्यो, भयानकसँग । पूर्वतिरबाट कुकुरहरूले र पश्मिततिरबाट गिद्धहरूले मोर्चाबन्दी गरेका थिए । मासु तान्न गरिएको खिचातानीको क्रममा बैलको शरीर कहिले कुकुरहरूको कहिले गिद्धहरूको शिविरमा जाने दृश्य घृणा र मनोरञ्जन मिश्रित थियो । कुनै बेला गिद्धहरूले कुकुरहरूलाई भने कुनै बेला कुकुरहरूले गिद्धहरूलाई लखेटेर धेरै टाढासम्म पुर्याउँदथे । केही गिद्धहरू रुखमाथि बसेका थिए । उजरी त्यो दृश्य कौतुहलतापूर्वक हेर्दै थिई । कुकुर वा गिद्धले जित्ने हो भन्नेमा उसको उत्सुकता केन्द्रित भयो । लामो समयसम्म दुबै पक्षहरू बीच भएको युद्धपछि बैलको शरीरबाट मासु नै रित्तियो । बाँकी थियो भने केवल हाड र सिङ्ग । कुकुरहरू भुक्दै गाउँतिर कुदे अनि गिद्धहरू आकाशतिर उडे । उजरीको दृष्टि कहिले कुकुर, कहिले गिद्धतिर केन्द्रित भएको थियो ।
गाउँमा लागेको एक दिने मेला समाप्त भइसकेको थियो । सूर्य उदाउनुभन्दा पहिले नै पसलेहरू अर्को मेलामा जाने यात्र आरम्भको तयारीमा जुटे । मेलाको अवशेष अवलोकनभन्दा किन हो, त्यो बैलको अन्तेष्टि हेर्न नै उजरी उत्सुक भई । उसको आँखा त्यो सिमलको रुख नजिक रहेको त्यो बैलको हाडतिर केन्द्रित भयो । उजरीले हेर्दा हेर्दै एउटा बैलगडी त्यहाँ आइपुग्यो । बहलियाले आफ्नो सहायकलाई आदेश दियो ‘हाल, त्यो बैलको हाड गडीमा । छिटै गर, अरु गाउँहरूमा पनि जानुपर्छ । ठेकेदारलाई पूरा गडी हाड बुझाउन पाए आजै पैसा पाइन्थ्यो’ ।
बहलियाको व्यग्रता मिश्रित आदेश सकिएपछि सहायकले सोध्यो ‘यो हाडको के हुन्छ, भैया ?’
‘ए ससुर, यति पनि थाहा छैन, यसको खाद बन्छ । खेतमा हाल्ने खाद । त्यो खाद खेतमा छरेपछि धान खुब फल्छ’ बहलियाले उत्तर दियो । पशुको हाड निकै काम लाग्ने तथ्य सहायकले थाहा पाएर आफ्नो मुहारमा सन्तुष्टि अनि प्रसन्नता पनि प्रदर्शित गर्यो ।
मेला सकिएको तेस्रो दिनको रातमा उजरीलाई निद्रा आइरहेको थिएन । कहिले आफ्नो लोग्ने, कहिले गाउँका मानिसमा ध्यान केन्द्रित हुन पुगिरहेको थियो, उसको । कहिले भने आमामा कहिले भने जिलेबिया, सिलेबियामा । कहिले भने मेला हेर्न पाएको भए त्यसबाट पाउन सकिने अकल्पनीय अति आन्नदमा । कहिले मरेको त्यो बैल ल्याउँदै गरेको तथा कहिले त्यसको मासु झिक्दै गरेको अतीतको दृश्यतिर । बैलालाई गाउँबाट ल्याउँदै गरेको दृश्य उजरीको मानसपटलमा धेरै बेरसम्म रह्यो । कुन बेला निद्रा पर्यो उसले थाहा पाउन सकिन । आँखा खुलेपछि बिहान भइसकेको थाहा पाई र राती राम्रो गरी निद्रा नपरेको पनि महसूस गरी ।
मेला सकिएको चौथो दिनको रातमा चटाईमा ढल्किने वित्तिकै आँखा लोलाउन थालेको उजरीले चाल पाइन । उजरीको मन पूर्णतया स्थिर भइसकेको थियो । कोठीमाथि राखिएको डिबिया पनि निभाउन भ्याइन उसले छिटै निद्रा परेको हुनाले । धेरै बेरसम्म डिबिया बलेको हुनाले तेल सकियो र बत्तिहर मात्रै बल्यो केही बेरसम्म । धुआँ छरियो यत्र तत्र । उजरी मस्त निद्रा मै थिई । राती ढिलोसम्म उजरीको झुपडीमा बत्ति बलेको हुनाले भठ्ठीबाट दारु पिएर फर्किने अधबैँसे दरुआहाहरूले उजरी तिनको प्रतीक्षा बसेको अनुमान गरे । – कथा समूहबाट
–मधुसूदन अधिकारी
घरका अरु सबै परिवार भावुक भएर रुन्छन् । तर, छोरीको बाउ बाल्यकालदेखि छोरी अन्माएपछि बितेका पल सम्झेर रुन्छन् । आमा र छोरीको सम्बन्धको चर्चा हुन्छ तर, बाबु छोरीको सम्बन्ध समुद्रभन्दा पनि गहिरो हुन्छ । हरेक बुबाले घरको छोरालाई गाली गर्छन् तर, त्यही बुबाले छोरीको हरेक गल्तीलाई झुटो देखाएर बेवास्ता गर्छन् । छोराले केही मागेमा एक पटक गाली गर्छन् तर, छोरीले नम्रभाव गरी केही माग्यो भने बुवाले सुन्छन् र खल्तीमा पैसा भए पनि नहोस्, छोरीको इच्छा पूरा गर्छन् । छोरीको निम्ती आफ्नो संसार सबै लुटिएता पनि बाउले हार कहिल्यै मान्दैनन् । तर, छोरीको आँखामा आँसु देखेर “बाबा तिमी नरौं”, भन्छन् । जब छोरी घरमा बस्छिन्, सबै कुरामा बुवाप्रति गर्व गर्छिन् । छोरी घरमा बस्छे भने आमाको काखमा हुन्छे तर, छोरीको हिम्मत उसको बाबुसँगै रहन्छ ।
छोरी बिहेपछि बिदाइ गर्दा सबैसँग मिलेर स्त्री जति सबै एकजुट भई डल्लो परी एकैछिन् रुन्छन् तर, त्यो समय बाबु चाहिँ अलिक परै हुन्छन् । बेहुलाले जब बेहुलीको हात समाती गाडीको तर्फ दुई पाइलो अघि सार्छन्, त्यो बेला छोरीले बाबुको आँगन फर्किएर हेर्दा देख्छिन् कि बुवाले कुर्सी जम्मा गर्दै गरेको, देख्ने बित्तिकै उनी बेहुलाको हात छोडी रुँदै बाबुलाई अँगालो हाल्छिन् । किनकी छोरीलाई थाहा छ कि जसको बलमा मैले मेरो हरेक इच्छा पूरा गरेको थिएँ, त्यो बेला बाबु आफै पनि रुन्छन्, छोरीको पिठ्युँमा हातले थप् थपाई बाबुले हिम्मत दिन्छन् ।
“जाउ छोरी अब राम्रो गरी आफ्नो घर गरी खानु ल, म पछि तिमीलाई लिन आउँछु । ज्वाईलाई भनेको छु कि सोह्र दिने साइत पारी आउनु । त्यो समय हामी बाउ छोरी बसि बदम खाँदै बात मारौला ।” यसरी बाबुले सजल नयनले छोरीलाई बुझाई बेहुलाको गाडीमा चढाई दिन्छन् । छोरी अन्माएपछि त्यो बाउभित्र भित्रै कति रुन्छ, त्यो त केवल छोरीको बाउलाई नै थाहा हुन्छ ।
बाबु जिउँदो छउञ्जेल छोरी दायाँ–बायाँ आमा–बुवाको घरमा आइपुग्छिन् र घरमै बस्न आग्रह गर्छिन् र कसैले केही भन्यो भने त्यो मेरो बुवाको घर हो भनी दृढतापूर्वक भन्छिन् । तर, बाबुको मृत्यु र छोरी आउने बित्तिकै यति ठूलो स्वरले रुन्छिन् कि सबै आफन्तले छोरी आइपुगेको बुझ्छन् । अनि त्यो छोरीले त्यो दिन आफ्नो हिम्मत हार्छिन्, किनकी त्यो दिन उसको बुबा मात्र होइन, उसको हिम्मत पनि मर्छ । बाबुको मृत्युपछि छोरीले दाजुको घरमा कहिल्यै जिद्दी गर्दिनन्, जे पायो त्यही खान्छिन् । जबसम्म बुवा हुनुहुन्थ्यो, सबै कुरा उनको थियो, यो कुरा उनलाई राम्ररी थाहा छ ।
अझै लेख्ने हिम्मत छैन म, यति मात्र भन्न चाहन्छु कि बाबुको लागि छोरी नै उसको जीवन हो तर, बिहेपछि छोरीले कहिल्यै बाबुसँग केही माग्ने काम गर्दिनन् । छोरीको लागि बाबु नै संसारको सबैभन्दा ठूलो हिम्मत र गौरव हो तर, छोरीले पनि यही भन्छिन् । कहिल्यै कसैसँग यो कुरो भन्दिनन् ।
छोरी हुने घरको रौनक हुन् । बाउ छोरीको माया सागरभन्दा पनि गहिरो हुन्छ ।
-रमिता चन्द ‘रितु’
१.
कति आँखा यी आँखालाई मन पराएर जान्छन्
मुटु पोल्ने घाउहरू भुलाएर जान्छन्
मन परेका आँखाले नै सपना बुन्न थालेपछि,
कति सपना आँखाबाटै हराएर जान्छन् ।।
२.
केही सपना पूरा गर्न विदेश आउनुपर्छ
परिवारलाई खुशी पार्न विदेश आउनुपर्छ
स्नातकको प्रमाणपत्र ट्याङ्काभित्र राखी
संघर्ष र दुःख गर्न विदेश आउनुपर्छ ।।
३.
प्रेम गरे प्रीतको हकदार बनिन्छ,
भलो गरे हितको हकदार बनिन्छ
कराएर विजय बनेको इतिहास भेटिँदैन
लडी रहे जितको हकदार बनिन्छ ।।
–रविन्द्र चौलागाईं
रोगहरूमा औषधि बनोस् प्रेम
भोकहरूका लागि खाना बनोस् प्रेम
शोकमा रहेकाहरूका लागि शक्ति बनोस् प्रेम
नाङ्गाहरूका लागि लुगा बनोस् प्रेम
गरिबको लागि आश्रय बनोस् प्रेम
तब पो प्रेम प्रेम जस्तो हुन्छ
तब पो प्रेममा शक्ति हुन्छ ।।
अतीत र इतिहासको फड्के तरेर
म गरिरहेछु त्यो प्रेम युगको कुरा
जुन युगमा प्रेम
माया गर्नेहरूका लागि सधैँ रह्यो खुल्ला किताब झैं
आत्मियताको बुलन्द स्वर बनेर गुन्जिरह्यो
सम्बन्धहरूको आभासमा अगाडि बढ्यो
र सुमधुरताको स्वरमा सधैँ सुर बन्यो प्रेम ।।
दुई मन एक बनाई बाँच्न सिकायो प्रेमले
दुई तन एकै बनाई नाँच्न सिकायो प्रेमले
दुई धड्कन एक बनाई धड्किन सिकायो प्रेमले
दुई आत्मा एकै बनाई हिँडायो प्रेमले ।।
इतिहासको फड्के तर्दै
इतिहासको देउराली झर्दै
आइपुग्यो प्रेम
तपाईंको हृदय छालहरूसम्म ।।
इतिहासले हारे पनि जिते पनि
कहिले हारेन दोसाँधहरूमा प्रेमले
बरू हारिरह्यो घृणाले
कहिल्यै पराजित भएन प्रेम
त्यसैले प्रेम अमर भयो
प्रेम अजर रह्यो ।।
म हुँ एक सिकारु प्रेमी
मनभरी गाइरहेछु प्रेम गीत
भनिरहेछु, रोगहरूमा औषधि बनोस् प्रेम
भोकाहरूका लागि खाना बनोस् प्रेम
शोकमा रहेकाहरूका लागि शक्ति बनोस् प्रेम
नाङ्गाहरूका लागि लुगा बनोस् प्रेम
गरिबको लागि आश्रय बनोस् प्रेम ।।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies