–बिदुर दाहाल
नियन्त्रण र व्यवस्थापन कठिन भयो, भद्रगोल भयो । आफ्नै भीमकाय संरचना भद्दा भए । अस्तव्यस्त भए । शिक्षक, कर्मचारी अनि विद्यार्थीको राजनीति अति भयो । राजनीतिले यसलाई थिलोथिलो बनायो । गुणात्मकभन्दा संख्यात्मक जनशक्ति उत्पादन गर्ने कारखाना भयो । विद्यार्थीको परीक्षा फल एक वर्षमा पनि दिन नसक्ने भयो । पास भएको प्रमाणपत्र लिने हैरानीको कुरा गरी साध्य छैन । आफ्नै शिक्षक÷कर्मचारीलाई परिचालन गर्न महाभारतको भयो । त्यति मात्र होइन, यो भौगोलिकरूपमा अति ठूलो भयो । त्यसो हुँदा त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई एउटा जीवन्त र क्रियाशील विश्वविद्यालय बनाउन हालको अवस्थालाई पुनर्संरचना गर्नैपर्छ । यो अपरिहार्य छ । पुनर्संरचनाबाट मात्रै त्रिवि रूपान्तरणको आशा गर्न सकिन्छ । अन्यथा, यो मृत विश्वविद्यालय बन्ने निश्चित छ । अहिलेकै अवस्थामा विश्वविद्यालय अगाडि बढ्नै सक्दैन । दिनानुदिन यसले साख गुमाउँदै छ । साख बचाउन पनि पुनर्संरचना नगरी हुन्न ।
देशमा १७ वटा विश्वविद्यालय स्थापना भएता पनि विद्यार्थीको बोझ भाग लगाउने हो भने झन्डै ८० प्रतिशत भार त्रिभुवन विश्वविद्यालयकै भागमा पर्दछ । गौरवमय इतिहास बोकेको यो विश्वविद्यालयलाई जिवन्त राख्नु सबैको दायित्व हो । राज्यको भूमिका अझै बढी हुन्छ । राज्यले वास्था गरेन भने पनि त्रिवि आफैले आफ्नो भीमकाय स्वरूपलाई चुस्त दुरुस्त बनाई दुनियाँलाई एउटा असल पाठ सिकाउनु पर्छ । विश्वविद्यालयका लागि यो चुनौती पनि हो ।
कसरी गर्ने त पुनर्संरचना ?
पुनर्संरचनाका धेरै मोडलहरू छन् । नेपालको परिवेश र विश्वका अरु अनुभवलाई हेरेर पनि पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ । यसका लागि सम्बन्धित क्षेत्रका विज्ञहरूसँग व्यापक छलफल गर्नुपर्छ । विश्वका उदाहरणबारे अध्ययन गरिनुपर्छ । आगामी केही दशकको स्वरूपको कल्पना गर्दै मोडल तयार गर्नुपर्छ । यहाँ केही सम्भावित मोडलबारे चर्चा गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।
मोडल नम्बर– १
अहिलेको प्रदेशलाई आधार बनाएर पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ । जस्तो; पूर्वको भूगोललाई समेटेर त्रिभुवन विश्वविद्यालय कोशी, मधेसको भूगोल तथा आफ्ना क्याम्पस÷कलेज समावेश गरी त्रिभुवन विश्वविद्यालय मधेस बनाउन सकिन्छ । एवम् रीतले हरेक प्रदेशको भू–भाग र त्यसमा सञ्चालित आफ्ना क्याम्पस÷कलेजलाई समेटेर प्रदेशगत विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । नामको पछाडि प्रदेश जोड्न सकिन्छ । यसरी बनेका विश्वविद्यालयले अहिलेकै जस्ता विषय र संकायहरू राखेर आफ्ना शैक्षिक कार्यक्रम नियमित सञ्चालक गर्न सक्छन् । जसका लागि धेरै नयाँ जनशक्ति हायर गर्नुपर्दैन । वर्तमानकै जनशक्ति र स्रोत साधनबाट कामको सुरुवात गर्न सकिन्छ ।
मोडल नम्बर– २
विधागत विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । एउटै विश्वविद्यालयले फरक–फरक विषय अध्ययन÷अध्यापन नगराई विशिष्टीकृत विषय अध्ययन÷अध्यापन गराउने विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । जस्तो इन्जिनियरिङ्ग विश्वविद्यालय, कानुन विश्वविद्यालय, मेडिसिन विश्वविद्यालय, कला (मानविकी) विश्वविद्यालय, व्यवस्थापन विश्वविद्यालय, विज्ञान तथा प्रविधि विश्वविद्यालय आदि । यसको पछाडि त्रिभुवन विश्वविद्यालय जोड्न पनि सकिन्छ । नजोडी अलग विधाका विशिष्टीकृत विश्वविद्यालय बनाउन पनि सकिन्छ । यसो गर्दा विश्वविद्यालयको प्रभावकारिता बढ्छ । यस्तो अभ्यास पनि छ । दुनियाँमा परिचित भएको नाताले त्रिभुवन विश्वविद्यालयकै नाम जोडेर अलग–अलग विधाका विशिष्टीकृत विश्वविद्यालय बनाई पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ ।
मोडल नम्बर– ३
त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग मात्र सरोकार नराखी अहिले स्थापना भएका अरु विश्वविद्यालय जस्तै पोखरा, पूर्वाञ्चल, राजर्षी, बौद्ध, मध्य–पश्चिम जस्ता विश्वविद्यालयका नजिक हुने सबै क्याम्पस/कलेजलाई ती विश्वविद्यालयमा समावेश गरी क्षेत्रगतरूपमा विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । यो प्रदेशगत विश्वविद्यालयभन्दा केही भिन्न हुनसक्छ । अहिलेकै जस्ता फरक–फरक विधाका विषयको अध्ययन÷अध्यापन गराउन सकिन्छ ।
तेस्रो मोडेलको पुनर्संरचना केही जटिल छ । अरु विश्वविद्यालयसँग पनि तालमेल मिलाउनु पर्ने हुँदा केन्द्र सरकार तथा प्रदेश सरकारहरूले सहयोग र सहजीकरण गर्नुपर्छ । जुन त्यति सजिलो छैन । अहिले जे–जस्ता सकस देखिएका छन्, त्यसले थप जटिलता थप्ने अनुमान लगाउन गाह्रो छैन ।
पुनर्संरचनामा समस्या के आउन सक्छन् ?
पुनर्संरचना गरिरहँदा पुरानो मनोवृत्तिका शिक्षक कर्मचारीलाई व्यवस्थापन गर्ने विषय त्यति सजिलो छैन । राजनीतिले गिजोलगाजोल गर्न सक्छ । एकै पटक देशभर छरिएका त्रिविको सम्पूर्ण शैक्षिक तथा प्रशासनिक कामलाई व्यवस्थित गर्न कठिन हुन सक्छ । आर्थिक समस्या आउन सक्छ । जनशक्ति र स्रोत साधन व्यवस्थापन चुनौती पूर्ण हुनसक्छ । जसमा केन्द्रीय सरकार र प्रदेश सरकारको सहयोग अपरिहार्य हुन्छ । जुन त्यति सजिलो छैन । यद्यपि, त्रिभुवन विश्वविद्यालय आफैले सक्रिय र नेतृत्वदायी भूमिका खेलेर सरकारहरूलाई सहयोग गर्न बाध्य बनाउन सक्छ । यो कुरा त्रिभुवन विश्वविद्यालय नेतृत्वको क्षमतामा भरपर्छ ।
पुनर्संरचनाको उपलब्धि के हुन्छ ?
पुनर्संरचनासँगै त्रिभुवन विश्वविद्यालयको पहिलेकै हैसियत÷शाख कायम हुनसक्छ । त्रिविको उपस्थिति देशभर कायम भइरहन सक्छ । भीमकाय संरचनाको कारण अस्तव्यस्त बनेको विश्वविद्यालय चुस्त हुनसक्छ । सानो नै राम्रो तथा सानो नै व्यवस्थित भन्ने कुरा कार्यान्वयनमा आउन सक्छ । शैक्षिक गुणस्तरमा अभिवृद्धि हुनसक्छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा देखिएको भद्रगोल अवस्था सुधार हुनसक्छ । यसो गर्न सके त्रिभुवन विश्वविद्यालयले देशको आवश्यकताअनुरूप सबै खालका जनशक्ति उत्पादन गरेर राज्यलाई सहयोग गर्न सक्छ ।
अहिले आवश्यकता बिना नै नयाँ विश्वविद्यालय खोलिएका छन् । त्यस्ता विश्वविद्यालय खोल्न त्रिविको पुनर्संरचनाले निरुत्साहित गराउन सक्छ । अहिले विभिन्न विश्वविद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरलाई लिएर भिन्न–भिन्न प्रश्न खडा भएका छन् । त्रिविको पुनर्संरचनासँगै देशभर शैक्षिक गुणस्तरमा एकरूपता ल्याउन पनि यो कदम सही हुनसक्छ ।
जे–जसरी गरे पनि हुन्छ तर, गर्नुपर्छ । पुनर्संरचनाका मोडेलहरूमा बहस र छलफल चलाउन ढिलो भइसकेको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई एउटा जीवन्त र क्रियाशील विश्वविद्यालय बनाई रहन यो काम नगरी हुन्न । यसको विकल्प छैन । सरकार यसमा सहयोगी हुनैपर्छ । सरकारले सहजीकरण गर्नुपर्छ । निष्कर्षमा, विद्यमान शैक्षिक क्षेत्रमाथि उठेका तमाम प्रश्नलाई चिर्न र यस क्षेत्रको उज्जल भविष्यको लागि पनि त्रिवि पुनर्संरचना अनिवार्य छ । यसको पुनर्संरचनासँगै मात्रै समग्र शैक्षिक क्षेत्रलाई व्यवस्थित बनाउन सकिन्छ । भनाई नै छ– जग बलियो नभई घर बलियो हुन्न । त्रिवि समग्र शिक्षा क्षेत्रको जग हो । यसलाई बलियो बनाउँदै समग्र शिक्षा क्षेत्रलाई व्यवस्थित बनाउन ढिला गर्नु हुँदैन । सम्बन्धित सबैको छिटो ध्यान जाओस् ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies