-सन्दिप वि.क
२०५६/०५७ सालतिर सिरहा र सप्तरी जिल्लाहरूमा सिनो बहिष्कार आन्दोलनले खुब चर्चा पायो । गरिब दलित चमार समुदायलाई सिनो फाल्न बाध्य पारिदै आएको थियो । कसैको गोठमा गाइबस्तु मरे भने लगेर गाड्ने काममा चमार समुदायलाई बाध्य पारिन्थ्यो ।
उनीहरुलाई हेपाह प्रवृतिले हेरिन्थ्यो । त्यही बीच एकाएक एक विद्रोही अभियान चल्यो, सिनो बहिष्कार अभियान । चमारभित्र केही व्यक्तिहरु यस अभियानमा लागे ।
उक्त आन्दोलनमै थिइन्, रामरतीदेवी राम, सियावती राम, जानकी राम, चन्देश्वरी सदा, गुलावदेवी राम, मुर्नरदेवी राम, फुलकुमारी राम लगायत पनि । यस अभियानमा उनीहरुको भूमिका उल्लेखनीय रह्यो ।
यिनै मध्येकी रामरतीदेवीले सिरहामा सिनो बहिष्कार संघर्ष समितिमा रहेर आन्दोलनको नेतृत्व गरिन् । २०२३ सालमा सप्तरीमा रामरतीदेवीको जन्म भएको थियो । गरिब परिवारमा जन्मिएकी उनको जीवन बाल्यबालमा त्यति सुखमय भएन । दलित र विपन्न परिवार त्यसमाथि पनि ‘चमार’ समुदायमा जन्मिएकी उनको सानै उमेरमा सिरहा लहानमा विवाह भयो । त्यो बेला गरिब, दलितहरुको छोरीहरुको सानै उमेरमा विवाह हुने गथ्र्यो ।
सानै उमेरमा विवाह भएकाले उनी केही वर्ष माइतमै बसिन् । १८ वर्ष पुगेपछि उनी श्रीमान्को घर गइन् । त्यो समय दलितहरु राजनीतिमा आउनु सहज थिएन । अझ दलित महिलाको त कुरै छोडौं । उनीहरु घरको चुलोचौकामै सीमित थिए । तर पनि रामरतीदेवी भने घरको चुलोचौकाको कामलाई त्याग्दै राजनीतिमा होमिइन् । उनी कम्युनिष्ट विचार धाराकी थिइन् ।
विवाह गरेर आएको गाउँमा एक जना पनि कम्युनिष्ट थिएनन् । सबै गाउँ नै कांग्रेसको वर्चश्व थियो । रामरतीदेवीको विवाह गरेर आएको घरपरिवार किसान थियो । ज्याला मजदुर गरेर जीवन निर्वाह गर्दै आएका थिए । माइतीमा रहँदा रामरतीदेवीको दाजु हरिलाल राम राजनीतिमा होमिएका युवा थिए । उनीपनि कम्युनिष्ट विचार धाराका थिए । विद्यार्थी कालमा उनी विभिन्न राजनीतिक संगठनमा सक्रिय भएका लागेका थिए ।
कम्युनिष्ट भएकै कारण हरिलालले ९ महिना जेल बसेका थिए । रामरतीदेवीमा पनि दाजुकै प्रभाव परेको थियो । माइतीमा दाजु राजनीतिमा भएकाले राजनीति माहोल भएपनि श्रीमानको घरमा भने त्यो अवस्था थिएन । परिवारले उनलाई घरमै श्रीमान, सासुससुराको स्याहार गरेर बसोस भन्न चाहन्थे । त्यो बेला दलित चमार घरपरिवारले सिनो फालेर जीवन निर्वाह गर्दै आएका थिए ।
एक पटक कम्युनिष्ट विचारधारामा केही नेताहरु रामरतीदेवीको चमार बस्तीमा आए । उनीहरुले त्यहाँ पार्टी सदस्यता बनाउन थाले । त्यो बेला दुई रुपैयाँमा पार्टी सदस्यता दिइन्थ्यो । त्यही बेलामा रामरतीदेवीले पनि पार्टी सदस्यता लिइन् । पार्टी सदस्यता लिएपछि उनीहरुले लुकिछिपि गाउँमा बैठक राख्न थाले । त्यसको केही समयपछि बहुदल आयो । रामरतीदेवीले पार्टीमा संगठित सदस्यता पाइन् । २०५४ सालमा उनी मनोनित वडा सदस्य भइन् ।
चमारको छोरीलाई जनप्रतिनिधि बनाएको भन्दै उनीमाथि कुटपिट समेत भयो । रामरतीदेवीको गाउँमा दलित चमार जातले सिनो फाल्ने, सुत्केरी स्याहार गर्ने काम गर्थे ।
२०५६ सालतिर रामरतीदेवी लगायत केही चमार एकजुट भए । उनीहरु सिनो बहिष्कार गर्ने निधो गरे । त्यसलाई उनीहरुले आन्दोलनको रुप दिए । चमारहरु आफुले गर्दै आएको काम नगर्ने भन्दै संगठित हुन थालेपछि गाउँमा उनीहरुविरुद्ध सामाजिक बहिस्कार भयो । सिनो नफाले २५ हजार रुपैयाँ जरीवाना तिर्नुपर्ने भन्दै धम्की समेत आउन थाल्यो ।
चमारहरुको खेतबारी केही थिएन । साहुहरुले सिनो फाल्ने तपाईंहरुको काम हो । सिनो नफाल्ने भए हाम्रो खेतिबारीमा नआउनु भन्न थाले । उनीहरुलाई पसलहरुमा जान समेत रोक लगाइयो । धारामा पानी दिइएन । पछि एउटा एनजिओले दुई वटा कल बनाइदियो । त्यो धारोले चमारहरुको केही समस्याको समाधान भयो । उनीहरु पिडा मुक्त भए । स्वतन्त्र भएर जीउन थाले । मरेको गाइबस्तु फालेनन् । सुत्केरी हुँदा स्याहार सुसार गर्न जान छोडे । त्यो आन्दोलनमा रामरतीदेवीको महत्वपूर्ण स्थान छ ।
उनले अरु महिलाहरुलाई यसकोविरुद्धमा उठ्न आग्रह गरिन् । यस अभियानमा रामरतीदेवीले टोल टोलमा भाषाण गरेकी थिइन् । समाजमा अभियानप्रति जागरुक ल्याउन उनी कम्मर कसेर लागेकी थिइन् । उनी भन्छिन्, ‘त्यो बेला यस सिनो बहिष्कार अभियान लाग्नु सहज थिएन् । अझ हामी महिलाहरुलाई साह्रै गाह्रो थियो । यो अभियान, घरपरिवार, राजनीति, छोराछोरीको व्यवस्थापन ।’
दलित महिला भएपनि राजनीतिमा होमिएकी रामरतीदेवी दुई पटक एमालेको केन्द्रीय सदस्य भइन् । २०६४ मा एक पटक सभासद बनिन् । आफुले गरेको संघर्षले सिराह, सप्तरी, धनुषामा आफ्नो नाम कसैले नविर्षने उनी बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘हामीले गरेको यो संघर्षकै बाबजुँद आज यो अभियानले सार्थकर्ता पाएको छ । हामीले यो अभियान नचलाएको भए आज पनि हाम्रा छोराछोरी नातिनातिना त्यही सिनो फालेर बसिरहेका हुन्थे ।’
अभियानकै क्रममा रामरतीदेवी नेपालको इलाम, झापा, मोरङ, सप्तरीदेखि रुकुम रोल्पासम्म पुगेकी छिन् । उनी भारत भ्रमणमा समेत गएकी छिन् । महिला जनप्रतिनिधिलाई त्यो बेलाको जिल्ला विकास समितिले यूएनडिपिको सहयोगमा भारत लगिएको उनी बताउँछिन् ।
नेकपा एमालेको चितवनमा २०७८ साल मंसिरमा भएको १० औँ महाधिवेशनबाट दलित महिलामा केन्द्रीय सदस्यमा उनी निर्विरोध निर्वाचित भइन् । यसअघि पनि उनी केन्द्रीय सदस्य नै थिइन् ।
उनी भन्छिन्, ‘लामो संघर्षका कारण हामी यहाँसम्म आएका छौं । अझै पनि समाजमा छुवाछुत जस्तो कुप्रथा हट्न सकेको छैन । महिलाहरु अझै पनि थिचोमिचो सहज बाध्य छन् । महिलाहरु त्यसमा पनि दलित महिलाहरु अझै घरबाहिर आउन नसकेको अवस्था छ । अब फेरि जाग्नुपर्ने बेला आएको छ । अब दलितहरु फेरि जागौं ।’
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies