–प्रदीप उप्रेती
प्रकृति, मानिस एवम् पर्यावरणबिच अन्तरसम्बन्ध कायम रहँदै आएको छ । परिणाम स्वरूप केही हदसम्म मानवीय व्यवहारको कारण स्वच्छ प्राकृतिक वातावरणमा प्रदूषणको डरलाग्दो खतरा सधैँ नै जीवन्त रहन्छ । पर्यावरण प्रदूषणको प्रमुख कारक तत्वको रूपमा मानिसको बानी एवम् स्वभावले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । तत्पश्चात यस क्षेत्रमा पर्ने सकारात्मक वा नकारात्मक पक्षलाई सूक्ष्मरूपमा केलाउँदै राज्यले निश्चितरूपमा आवश्यक पर्यावरणीय रणनीति अख्तियार गर्नेछ । जसले स्वच्छ पर्यावरण विकासको लागि अमूल्य छाप छोड्न मद्दत पुर्याउनेछ भन्दा त्यति अत्युक्ति नहोला ।
मानव सभ्यताको सुरुवाती अवस्थासँगै वातावरण प्रदूषणको उग्ररूप देखियता पनि अत्यधिक अभिवृद्धि भने संसारमा कोइलाको अन्वेषणपश्चात यसको अत्यधिक प्रचलन एवम् प्रयोगको प्रभावले गर्दा यस क्षेत्रमा थप घातकता सिर्जना भएको मात्र हो । यही त्यो कारक तत्व हो, जसले नेपाललगायत विश्व जगतमा अम्लीय वर्षाको डरलाग्दो परिस्थिति पैदा गर्ने देखिन्छ । यसका अतिरिक्त १९ औं शताब्दीको मध्यतिर विश्व बजारमा आएको औद्योगिक विकास एवम् बेलायती औद्योगिक क्रान्तिको सफलतासँगसँगै विश्व वातावरणीय क्षेत्रमा पर्यावरण प्रदूषणको नकारात्मक जालो तिव्रगतिमा फैलिएको हो । जसको ऋणात्मक प्रभाव स्वरूप जनस्वास्थ्यमा पर्ने विभिन्न प्रकारका असरलाई नियन्त्रण गर्न अत्यावश्यक देखिएको हुँदा समस्या समाधानको हेतु विश्वमा सर्वप्रथम सन् १९६० को दशक तिर पर्यावरण संरक्षण सम्बन्धी नयाँ अवधारणा आएको हो भन्न सकिन्छ ।
प्राकृतिक वस्तुको रूपमा रहेको जल, वायु, भूमिलाई प्रदूषित बनाउन मानव निर्मित रासायनिक तत्व एवम् ध्वनीले आजका मानव समुदायलाई अल्पकालीन एवम् दीर्घकालीन ऋणात्मक छाप छोडेको पाइयो । जसलाई पर्यावरण प्रदूषणको क्षेत्रमा खराब परिसूचकको रूपमा लिन सकिन्छ ।
नेपालको सन्दर्भमा प्रदूषणको कुरा गर्दा वायु प्रदुषण दैनिकरूपमा तिव्र गतिमा अभिवृद्धि हुँदै गएको छ । यसमा विशेषगरी सवारी साधनबाट प्राप्त हुन आउने कार्बनमोनोअक्साइड (धूवाँ–धुलोले) स्वच्छ प्राकृतिक वातावरण बिगार्ने कार्यमा प्रत्यक्ष सहयोग पुर्याउँदै आएको हो भन्दा फरक नपर्ला । सरकारले तोकेको न्यूनतम वायु ध्वनि प्रदूषणको सामान्य मापदण्डलाई समेत हेक्का नराखी सवारीसाधनहरू सञ्चालन गर्दा समस्या समाधानमा व्यवधान सिर्जना भएको हो । यस हिसाबले हेर्दा, हामी हाम्रो स्वास्थ्यप्रति रत्तिभर चिन्तित छैनौ कि भन्ने अर्थ पनि लाग्न सक्छ ।
यदि वास्तवमै जनस्वास्थ्यप्रति सकारात्मक हुने चाहना राख्ने हो भने बढ्दो पर्यावरण प्रदूषणप्रति सजक रहँदै कार्य गर्नु प्रदूषण नियन्त्रणको क्षेत्रमा सकारात्मक गतिशीलता मान्न सकिन्छ । यसका अतिरिक्त औद्योगिक प्रतिष्ठानबाट निस्कने ध्वनि तथा रासायनिक तत्वले पनि केही हदसम्म समाजमा नकारात्मक असर पार्दै आएको छ । यसै सन्दर्भमा भन्दा केही दशक अगाडि मित्र राष्ट्र भारतस्थित भोपालको युनियन कारवाईट मल कारखाना एवम् रसियाको चेर्नोभिल दुर्घटनाका कारण भएको मानवीय क्षति तथा अपाङ्गतालाई पाठको रूपमा लिँदै वातावरण प्रदूषणको क्षेत्रमा सचेत रहँदै सम्भावित दुर्घटना न्यूनिकरणका लागि सर्वपक्षीय सहयोगको सदैव खाँचो रहन्छ । किनकि विशेषगरि वातावरणीय प्रदूषणको दुषितको प्रभाव स्वरूप वायुमण्डलमा नकारात्मक असर पर्न गई भूमिको उर्वरा शक्तिमा समेत ह्रास आई खाद्यान्न संकटको साथसाथै भोकमरीको कहाली लाग्दो समस्या खडा हुने देखिन्छ । यसदेखि बाहेक अबैधरूपमा हुँदै आएको वन फडाँनीले पनि पर्यावरण जोगाउन चुनौती खडा गरेको छ । परिणामतः कहिले अतिवृष्टि त अनावृष्टिको भयाभय समस्या सिर्जना हुनेछ । यस प्रकार घोषित–अघोषितरूपमा वातावरणीय प्रदूषण वृद्धि गराउन महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने अरु कोही पनि नभई हामी मानव समुदाय नै हौ भन्न सकिन्छ । मुलुकमा आबद्ध रहेका नदिजन्य मुहानमा हुने प्रदुषण रोक्नुपर्ने अर्को चुनौती हामीसँग विद्यमान रहेको छ । तसर्थ, पानी जीवन हो भन्ने मूल मन्त्रलाई आत्मसाथ गर्दै स्वच्छ पानीका लागि प्रदूषित मुहानलाई स्वच्छ राख्ने प्रतिवद्धतासहितको रणनीतिलाई कार्यान्वयनमा ल्याउने चेष्टा गर्ने हो भने धेरै हदसम्म सफलता हासिल गर्न सकिने अवस्था कायम रहन्छ ।
बढ्दो शहरीकरणको अत्यधिकतासँगसँगै काठमाडौं उपत्यकालगायत मुलुकका विभिन्न स्थानमा रहेका नदीजन्य मुहानलाई प्रदूषण गर्ने परिपाटीको अभिबृद्धि हुँदै गएको हो । विषयवस्तुको गम्भिर पक्षलाई मनन गर्दै यस क्षेत्रमा देखिएको तमाम समस्या समाधान गर्न सर्वपक्षीय सहयोगको अपेक्षा राख्न सकिन्छ । विषेशगरी सहरी क्षेत्रको तुलनामा अझै पनि न्यून संख्यामा भए पनि ग्रामीण क्षेत्रमा खुला स्थानमा शौच गर्ने परिपाटी अध्यावधी कायमै रहेको छ, जसले निश्चितरूपमा वातावरण संरक्षण गर्न नकारात्मक भूमिका निर्वाह गर्नेछ । जसको न्यूनीकरणको लागि आधुनिक प्रविधियुक्त शौचालय निर्माण गर्न आवश्यक परे अभियानकैरूपमा कार्य गर्नुपर्ने हुन्छ । प्रस्तुत कार्यको गतिशीलताको लागि यदि रकमको बिनियोजन गर्न आवश्यक परे राज्यका तर्फबाट धनराशी जुटाउन कुनै प्रकारको कसर बाँकी राख्नु हुँदैन । यस देखिन बाहेक विपरित अवस्था कायम रहने हो, भने त्यसको प्रत्यक्ष असर खोला एवम् नदीजन्य क्षेत्रमा नै पर्नेछ ।
यसै प्रसङ्गमा भन्दा नदि किनारमा अवस्थित शवदहन कार्यलाई समेत व्यवस्थित गर्नुपर्ने हुन्छ । यस प्रयोजनको निमित्त काठमाडौं उपत्यका क्षेत्रमा विद्युतीय शवदहन गृहले स्वच्छ वातावरण निर्माण गर्ने कार्यमा केही हदसम्म सहयोग पुर्याएको मान्न सकिन्छ । सम्भव भएसम्म मुलुकका अन्य स्थानमा पनि विद्युतीय शवदहन गृह निर्माण गर्ने कार्यमा तदारुकता देखाउने हो भने आम जनसमुदायले पक्कै पनि स्वच्छ वातावरणको राहत महसुस गर्ने थिए ।
मुलुकका अन्य आधुनिक शहरको तुलनामा काठमाडौं उपत्यकालाई प्रदूषित सहरको रूपमा लिन सकिन्छ । वायु प्रदूषणका अलावा शहरका विभिन्न क्षेत्रबाट निस्केका फोहरलाई उचित व्यवस्थापन गर्न नसकिएकै कारण प्रदूषणको उचाइ वृद्धि हुँदै गएको तथ्यहरूले पुष्टि गरेको छ । यसै तथ्यलाई हृदयंगम गर्दै मुलुकमा कायम रहेको प्रदूषणको मात्रालाई के–कस्तो प्रभावकारी उपायहरू अवलम्बन गर्दै सुधार गर्न सकिन्छ भन्ने तर्फ सरोकारवाला पक्षको अविलम्ब ध्यान जानु नितान्तः जरुरी भइसकेको छ । अन्यथा प्रदूषणरूपी खराब परिसूचकको कारण मुलुककै शीर निहुरिने अवस्था तयार हुनेछ ।
अतः प्रदूषणमुक्त समाज सर्वपक्षीय चाहनाको भएको हुँदा यसलाई व्यवस्थित गर्नु राज्य एवम् आमजनसमुदायको प्रमुख भूमिका रहने हुँदा प्रदूषणको कुप्रभावबाट मुक्त रहन जनचेतना अभिमुखी कार्यक्रमलाई मुलुकभर सञ्चालन गर्नुपर्ने हुन्छ । जसको सकारात्मक प्रभावकारिताको नतिजा स्वरूप पर्यावरण प्रदूषणमुक्त समाजको परिकल्पना गर्दै वातावरणीय सुन्दरताको परिकल्पना गर्न सकिनेछ ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies