-गम्भीर बहादुर हाडा
स्थानीय विकास योजना ग्रामीण विकासका लागि वास्तविक योजना हो । स्थानीय विकास योजनाले विकासमा जनताको सक्रिय सहभागितालाई महत्व दिन्छ । जनताको सहभागिता बिनाको योजना न त कार्यान्वयन हुन सक्छ, न त उद्देश्यहरू प्राप्त गर्न नै सकिन्छ । विकासशील देशहरूमा केन्द्रद्वारा स्थानीयस्तरमा लगिने योजना कार्यान्वयन गर्दै लैजाँदा आर्थिक तथा सामाजिक पूर्वाधारतर्फ प्रशस्त लगानी भइसक्दा पनि अनुमान गरिएअनुसार उपलब्धि प्राप्त हुन सकेको देखिन्न । यसको विपरित ग्रामीण क्षेत्रहरूको आर्थिक तथा सामाजिक भिन्नता र अन्तर बढ्दै गएको पाइन्छ ।
गरीब विपन्न तथा साधनहीन जनताले त्यस प्रकारको माथिबाट तल लगिने विकास योजनाहरूबाट खासै फाइदा उठाउन सकेनन् । त्यसको मूल कारण त्यसभन्दा पहिला ग्रामीण विकासका लागि अगाडि बढाइएको ग्रामीण विकास सम्बन्धी दृष्टिकोणमा गम्भीर त्रुटि रहेको मान्न सकिन्छ । तत्पश्चात् स्थानीयस्तरको वा ग्रामीण क्षेत्रको विकासका लागि ‘बटम अफ एप्रोज’को अवधारणालाई आत्मसाथ गर्ने विचारको जन्म भयो । ‘बटम अफ एप्रोज’ भनेको विकास जनताले, जनताद्वारा, जनताका लागि गरिने अभ्यास अर्थात् विकासमा बढीभन्दा बढी जनसहभागिता जुटाउनु हो ।
वास्तवमा स्थानीय विकास योजना भनेको ग्रामीण विकास योजना हो । स्थानीय विकास योजनालाई सूक्ष्म योजना पनि भनिन्छ । राष्ट्रिय योजनाको अभिन्न अङ्ग हो । यसलाई राष्ट्रिय योजनाद्वारा मार्गदर्शन गर्दै जानु पर्दछ । स्थानीय विकास योजना निर्दिष्ट गाउँको विकासका लागि बनाइने गाउँस्तरीय वा निर्दिष्ट जिल्ला भरिका लागि बनाइने जिल्लास्तरीय हुन सक्छ । स्थानीय विकास योजना सम्बन्धित स्थानको कृषि, साना तथा घरेलु उद्योग, स्वास्थ्य, शिक्षा, खानेपानी, यातायात आदी क्षेत्रहरूको विकासका लागि तर्जुमा गरिन्छ । यस प्रकारको योजनाले स्थानीय सीप, श्रम र स्रोतको उचित सदुपयोग र परिचालन गर्नमा सहयोग पु¥याउँछ । स्थानीय विकास योजनाको सिलसिलामा आर्थिक तथा राजनैतिक अधिकारहरू विकेन्द्रिकृत गरिएको हुन्छन् । यस योजनाको माध्यमद्वारा स्थानीय स्तरको आर्थिक तथा सामाजिक संरचनामा आमूल परिवर्तन गर्ने अपेक्षा गरिएको हुन्छ । स्थानीय विकास योजना भनेको स्थानीय तहमा सञ्चालन गरिने योजना हो । यसले स्थानीय जनताको सहभागितामा, स्थानीय स्रोत र साधनहरूलाई प्रभावकारी ढंगमा परिचालन गर्दै जनताको जीवनस्तर सुधार्ने उद्देश्य लिएको हुन्छ ।
यसप्रकार स्थानीय विकास योजना भनेको दुर्गम ग्रामीण संरचना भएको क्षेत्रको विकास गर्ने योजना हो । ग्रामीण जनताहरूमा सदियौंदेखि प्रचलनमा रहेको परम्परागत ज्ञान छ । उनीहरू गरीब, पिछडिएका, अशिक्षित एवम् कसैबाट दबिएका छन् तर विवेकहीन भने छैनन् । यस्तो अवस्थामा यदि उनीहरूलाई सहयोग र अवसर प्रदान गरिएमा उनीहरू आफ्नो भाग्य आफै निर्माण गर्न सक्छन् भन्ने मनसायस्वरुप तयार पारिएको योजनालाई स्थानीय विकास योजना भनिन्छ ।
स्थानीय योजनाअन्तर्गत योजना सम्पादन गर्ने कार्यान्वयनको लागि उत्प्रेरणा दिने कार्यहरू धेरैजसो प्रादेशिक र तल्लोस्तरको योजना संकायहरूको प्रत्यक्ष र परोक्ष सहभागिताद्वारा हुने गर्दछ । प्रायः सबै क्षेत्रीय योजना संकायहरूलाई आ–आफ्नो योजना तर्जुमा गर्ने अधिकार प्राप्त हुने हुन्छ र सो अधिकारलाई उपयोग गरी क्षेत्रीय वा प्रान्तीयस्तरमा प्राप्त साधन स्रोत र जनचाहनाअनुसार प्राथमिकताहरू तोकी यस्तो खाले योजनाहरू तर्जुमा गर्ने गरिन्छ । योजना आयोगको कार्य प्रादेशिक वा स्थानीयस्तरमा छरिएका योजनाहरूलाई राष्ट्रिय योजनाको मूल प्रवाहमा ल्याई कार्यान्वयन गर्नुपर्ने हुन्छ । स्थानीय विकास योजनाको महत्व नै आज स्थानीय निकायको पहुँचमा आश्रित छ । यी दुई अब एकै सिक्काका दुई वटा पाटा बनेका छन् । त्यसैले ग्रामीण विकास योजना स्थानीय स्वायत्त शासन ऐन २०५५, विकेन्द्रीकरण योजना २०३९ आदिको औचित्य पनि राज्यको तल्लो निकायदेखि नीति निर्माणसम्मको तहमा स्थानीय जनताको पहुँचलाई राज्यले अंगीकार गरेको छ ।
स्थानीय विकास योजनाले स्थानीय जनतामा विभिन्न किसिमका तालिम, सूचनामूलक कार्यक्रम, सहभागिता, चेतना तथा उत्प्रेरणामूखी कार्यक्रमको सञ्चालनद्वारा जनतामा सीप र क्षमताको अभिवृद्धि गराउँछ । स्थानीय विकास योजनाले स्थानीय स्तरमा प्राप्त सबै किसिमका श्रोतहरूको संरक्षण, संवर्द्धन, परिचालन र उपभोग गर्ने अवसर स्थानीय जनतालाई नै दिएको हुन्छ । जसको परिणामस्वरुप जनतामा अपनत्वको भावना विकास हुन्छ । जनताले स्रोतहरूमाथि आफ्नो पूर्ण स्वामित्व पाएकोले यस्तो स्रोतहरूको संरक्षण गर्दछन् । अन्ततः वातावरणमा गुणात्मक परिवर्तन आउँदछ ।
स्थानीय तहका संगठनमा योजना सम्बन्धमा कार्य गर्न योजना शाखा खडा गरिएको छ । त्यस्ता योजना शाखा योजना कार्यान्वयन फोकस देखिन्छन् भने ती शाखाले निर्वाचित जनप्रतिनिधिलाई योजनाका सम्बन्धमा सल्लाह दिन त सक्दैनन् भने सिकाउने भन्ने कुरा कल्पना गर्न पनि सकिँदैन । स्थानीय योजनाका सम्बन्धमा स्थानीय तहसँग जनसंख्याको अवस्था (बच्चा, बुढा, युवा, महिला, पुरुष, अपांगता, जातीय विविधता, पैसा व्यवसाय), प्राकृतिक स्रोत (वनजंगल, खोलानाला, तालतलैया, खानी, जडिबुटी, खेतीयोग्य भूमि, सिँचाइ भएको जमिन), उद्योगधन्दा बन्द व्यापार, स्कुल, स्वास्थ्य संस्था, युवा क्लब ज्येष्ठ नागरिक, सडक (बाटो, गोरेटो घोडेटो), खानेपानी, मठमन्दिरका सम्बन्धमा पर्याप्त तथ्यांक छैन । तथ्यांकको अभावमा सूचनामा आधारित योजना निर्माण गर्न सकिँदैन ।
स्थानीय सरकारसँग आफ्नो क्षेत्रको दीर्घकालीन विकासको दृष्टि के होला र त्यो दूरदृष्टि हासिल कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने योजनाको अभाव छ । योजना तथा वार्षिक कार्यक्रम सञ्चालन गर्न आफ्नै आन्तरिक स्रोतबाट कति राजस्व संकलन गर्न सकिन्छ, संघ र प्रदेशबाट कति अनुदान प्राप्त हुन्छ त्यसको पनि पर्याप्त जानकारी लिएको पाइँदैन । विकास योजनाको माध्यमबाट कसरी जनसहभागिता परिचालन गर्ने, कसरी योजना प्रस्ताव गरेर आफ्ना मतदाताको अभिमत प्राप्त गर्ने, कसरी कार्यान्वयन भएको योजना कार्यक्रमको सार्वजनिक सुनुवाइ वा सामाजिक परीक्षण गर्ने भन्ने ज्ञान र प्रक्रियाको पनि अभाव छ । स्थानीय सरकारसँग विकास कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सक्नेगरी मानव संशाधन विकास गर्ने र कर्मचारीतन्त्रलाई सक्षम, सरल र उत्तरदायी बनाउने भन्ने कार्यक्रम पनि छैन । योजनासम्बन्धी ज्ञान, सीप र अभ्यासको अभावमा स्थानीय सरकार वैज्ञानिक योजना तर्जुमा र कार्यान्वयन गर्न कमजोर देखिएका छन् ।
राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक विकास लक्ष्य वा सफलता चुट्कीका भरमा प्राप्त हुँदैन । स्थानीय सरकारको सफलता स्थानीय योजनाको सशक्त निर्माण र कार्यान्वयनमा निर्भर गर्दछ । यदि हामी योजना बनाउन चुक्यौं भने हामी असफल हुने योजना बनाइरहेका हुन्छौँ । यसकारण, स्थानीय योजना बनाउँदा भिजन, उद्देश्य लक्ष्य र प्राथमिकता तथा रणनीति स्पष्ट हुनुपर्छ भने योजना ‘नलेजवेस्ड’पनि हुनुपर्दछ ।
स्थानीय सरकारका योजनालाई सूचनामा आधारित बनाउन स्थानीय तहमा सबै प्रकारका (जनसंख्या, राजस्व स्रोत, स्थानीय पूर्वाधार, स्थानीय नागरिकको आवश्यकता र चाहनासम्बन्धी) तथ्यांकको डाटावेश खडा गर्नुपर्छ । स्थानीय सरकारले आफ्नो पालिकालाई कस्तो बनाउने सो सम्बन्धमा संविधानको मर्म, जनताको चाहना, समय र प्रविधि परिवर्तनसँगै सिर्जित माग, राजनीतिक दलको घोषणापत्र, संघीय र प्रदेश सरकारका योजनाका आधार र सिद्धान्तमा आधारित भई पालिकाको दूरदृष्टिकोण बनाउनुपर्छ ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies