–जनकराज पाठक
विश्वका जुनसुकै दल, सरकार वा समाजमा दुई थरी नेतृत्व पाइन्छ । प्रजातान्त्रिक नेतृत्व र निरंकुश नेतृत्व । आजको प्रजातान्त्रिक युगमा पनि निरंकुश नेतृत्व हुन सक्छ र ? भन्ने सोच आउन सक्छ । कयौँ दल, सरकार तथा समाजमा निरंकुश नेतृत्वले यदाकदा राज गरेको पाइन्छ तर, उसको अन्त्य कारुणिक हुन्छ । यस्तो नेतृत्वमा पनि जनसमर्थन हुन्छ र उनीहरू आफूलाई जनउत्तरदायी नै ठान्छन् । निर्णयको सबै अधिकार नेतृत्वमा मात्र सीमित राख्ने एवम् अन्य सबैलाई प्रयोगको साधन सरह व्यवहार गर्ने चरित्र यस्तो नेतृत्वमा हुन्छ । आफू मातहतका कुनै पनि इकाईका तहगत निर्णय यस्तो नेतृत्वले मान्दैन । विशेषतः पार्टीलाई सधैँ आफूले प्रयोग गर्ने र आफूलाई नै सर्वमान्य ठानेर कसैले विपक्षमा बोले पार्टीविरुद्ध बोलेको ठान्ने अधिनायकवादी चिन्तन पनि यस्तो नेतृत्वमा हुन्छ । पार्टीको पक्ष तथा नेतृत्वको विपक्षमा कसैले आवाज उठायो भने निरंकुश शैलीले त्यस्ता आवाज उठाउनेलाई पाखा लगाउने, अवसरबाट वञ्चित गराउने तथा निषेधको राजनीति गर्ने शैली यस्तो नेतृत्वमा हुन्छ ।
आफूलाई सर्वेसर्वा मान्ने यस्ता पात्रले समूह वा संगठनलाई कारिन्दा सरहको व्यवहार गर्ने गर्दछन् । महत्त्वपूर्ण विषयहरूमा कसैको राय, सुझाव लिने र पारदर्शी निर्णय गर्ने गुण यस्तो नेतृत्वमा हुँदैन । शक्ति आफूमा केन्द्रित गर्ने, सबै निर्णय एकल गर्ने र उच्चस्तरका समेत सबै तहमा नियन्त्रणको प्रयास गर्ने शैली यस्तो नेतृत्वमा हुन्छ । नीति, विधानलाई प्रधान नमानी लाभ र हानिको ज्ञान गर्न नसक्नु, आवेग मा निर्णय गरेर फुर्सदमा पछुताउनु यसका विशेषता हुन् । यस्तो प्रकृतिको कारण यस्ता नेतृत्व क्षणिक सफल भएपनि लामो समय टिक्न सक्दैनन् ।
दलको मूल विचारलाई बन्धक राखेर, सत्ता प्राप्तिको अवसरवादी चिन्तनबाट ग्रसित हुनु, दललाई प्रयोगको मैदान बनाउनु, आफ्ना अन्य समकक्षी वा अनुयायीहरूलाई वस्तु वा पदार्थ सरहको व्यवहार गर्नु र मात्रै सत्ता केन्द्रित सोचका कारण यस्ता नेताले दलले बोकेको पवित्र उद्देश्यलाई गन्तव्यमा पु¥याउन सक्दैन । आफू अन्तर्गतका सबै समिति र सदस्यहरूलाई दास सरह व्यवहार गर्ने सबै तहमा अधिकारसहित स्रोत, साधनमा एकलौटी गर्ने र यसका विरुद्ध कसैले आवाज उठाए त्यसलाई नियन्त्रण वा निषेध यस्ता नेतृत्वले गर्छन् । करनी र कथनीमा बिलकुल फरक रहने यस्ता नेतृत्वले यदाकदा आफूलाई प्रजातान्त्रिक छाता ओढे झैँ देखाउँछन् तर, यही छाताभित्र निरंकुशता साँध्दै आफूलाई समाजमा प्रस्तुत गरिरहेको पत्तै पाउँदैन । फलस्वरूप यस्ता व्यक्ति उपर जग हाँसिरहेको हुन्छ ।
अर्कोतर्फ, प्रजातान्त्रिक नेतृत्वमा शक्ति र अधिकारको कुशल प्रयोग गर्ने क्षमता हुन्छ । सामूहिक भावनाअनुसार उचित निर्णय लिने विशेष गुण हुन्छ । यस्तो नेतृत्वले संगठन वा समूहलाई शक्तिको स्रोत मान्दछन् । मुख्यतः संगठनको लक्ष्य निर्धारण गरेर संरचना तयार गर्ने कार्य प्रजातान्त्रिक नेतृत्वले गर्छ । सम्पूर्ण अधिकारहरू आवश्यकताअनुसार तल्लो तहसम्म हस्तान्तरण गर्ने विशेष क्षमता पनि यस्तो नेतृत्वमा हुन्छ । विचारको बहस गर्न छुट दिने हरेक खालको निर्णयमा सबैलाई सहभागी गराउने गुण प्रजातान्त्रिक नेतृत्वमा पाइन्छ । दल बलियो भय मात्र भविष्य सुरक्षित रहन्छ भन्ने चिन्तन बोकेर यस्तो नेतृत्व हिँड्छन् । समूह वा संगठन कर्तालाई गुण र दोषको आधारमा दण्ड र पुरस्कारको व्यवस्था गर्ने चरित्र प्रजातान्त्रिक नेतृत्वमा देखिन्छ । दललाई साझा सम्पत्ति ठान्ने र दलभित्रका सबै सहयात्री वा अनुयायीहरूलाई आफू बराबर नै ठानेर सबै अधिकार तथा स्रोत साधनमा समेत यस्तो नेतृत्वले हिस्सेदार बनाउँछन् । आवेगमा हैन सामूहिक छलफल पछिको निर्णय, विधि र विधानलाई सीरमा राखेर अगाडि बढ्ने चरित्र तथा आफ्नो विपक्षमा हुने बहसलाई स्थान दिने गुण प्रजातान्त्रिक नेतृत्वमा पाइन्छ ।
जनमत भएका, समाजले पत्याएका, इमानदारी, कार्यकर्ता र जनताको भावना बुझेका, आर्थिक तथा सामाजिकरूपमा नचुकेका, गम्भीर विषयको व्याख्या गर्न सक्ने क्षमता भएकाहरूको सहयोग प्रजातान्त्रिक नेतृत्वले लिने कारण संसारभरि यस्तो नेतृत्व सफल रहन्छ । हाम्रो सन्दर्भमा कस्तो पात्र रोज्ने त्यो हाम्रो निर्णयमा भर पर्छ ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies