-रेशमराज पौडेल
नेपाल र मित्रराष्ट्र कतारबीच सन् १९७७ जनवरी २१ मा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको हो । त्यस समयदेखि दुवै मुलुकबीचको सम्बन्ध निकै न्यानो, सौहार्द एवम् मैत्रीपूर्ण रहककदै आएको छ । नेपालबाट पटक–पटक उच्चस्तरीय भ्रमण भइरहेको अवस्थामा कतारका अमिर महामहिम तमिम विन हमाद अल थानीको यस पटकको ऐतिहासिक नेपाल भ्रमणले दुवै राष्ट्रबीचको ऐतिहासिक सम्बन्धलाई सरकारी तथा जनस्तरसम्म अत्यन्तै घनिष्ठ र थप मजबुत बनाउन महत्वपूर्ण कोशेढुंगा सावित हुने अपेक्षा गरिएको छ ।
करिब ४ लाख नेपाली युवा कार्यरत रहेको कतार नेपाली कामदारका लागि प्रमुख श्रम गन्तव्य हो । भौगोलिक क्षेत्रफलका हिसाबले साना भए पनि प्राकृतिक स्रोतसाधनमा दुवै मुलुक धनी छन् । नेपालमा जलस्रोत र प्राकृतिक सौन्दर्यको प्रचुर सम्भावना छ भने कतारमा प्राकृतिक ग्यास र तेलको विशाल भण्डार छ । आपसी सम्बन्ध र लगानीका आधारमा उपलब्ध साधन र स्रोतहरूको उच्चतम सदुपयोग गरेर दुवै देशले विश्वमा विकास र जीवनयापनको उच्चतम स्तर हासिल गर्न सक्छन् । नेपाल र कतारले धेरै अन्तर्राष्ट्रिय एजेन्डा र मुद्दाहरूमा साझा धारणा राखेका छन् । संयुक्त राष्ट्रसंघ र असंलग्न आन्दोलनका सदस्य दुवै मुलुक विश्व शान्ति, एकता र मानव जातिको साझा हितका लागि प्रतिबद्ध रहेका छन् ।
नेपाल–कतार सम्बन्धका आयामहरू
हवाई सेवा
नेपाल र कतारबीच हवाई सेवा सञ्चालनका लागि सन् १९९८ मा समझदारीपत्रमा हस्ताक्षर भएको हो । बिश्व प्रशिद्ध कतार एयरवेजले हाल राजधानी दोहाबाट काठमाडौंसम्म दैनिक दुईदेखि तीन उडान गर्दै आएको छ । यसले वैदेशिक रोजगारीका लागि आवागमन गर्ने सहित विश्वका अन्य मुलुक भ्रमणमा जाने नेपाली सहित नेपाल भ्रमणमा आउने विदेशी पर्यटकलाई यात्रा सहजता गराएर नेपाल तथा कतार दुवैको पर्यटन प्रवद्र्धन तथा आर्थिक विकासमा सहयोग पु¥याएको छ । नेपाली ध्वजावाहक नेपाल एयरलाइन्स तथा नेपालकौ निजी क्षेत्रको हिमालय एयरलाइन्सले पनि नियमित उडान भर्दा हवाई यात्रा सहज भइ व्यापार तथा पर्यटन प्रवद्र्धनका महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ ।
श्रम सम्झौता
नेपाल–कतार वीच सन् २००५ मा पहिलो पटक श्रम सम्झौता भएको थियो । यसपटक नेपाल र कतारबीच उक्त सम्झौता पुनरावलोकन गर्ने सहमति भएको सार्वजनिक भएको छ । नेपालका श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षामन्त्री र कतारका श्रममन्त्रीबीच भएको भेटमा श्रम सम्झौता नवीकरण गर्ने सहमति भएको हो । कतार राज्यले पछिल्लो अवधिमा श्रमको क्षेत्रमा उल्लेखनीय कदम चालेको छ । प्रायोजन (स्पोन्सर) प्रणालीको अन्त्य गरी कामदारलाई रोजगारदाता परिवर्तन गर्ने स्वतन्त्रता, कामदारलाई राहदानीको वाध्यता हटाई रेसिडेन्स कार्डको कारोबार गर्ने आधिकार, कम्पनीहरूलाई बैंकमार्फत तलब भुक्तानीको अनिवार्यता, विवाद समाधान गर्न श्रम मन्त्रालयमा अदालत गठन, श्रमिकहरूलाई चिकित्सा र मनोरञ्जन सेवा प्रदान गर्ने लगायतका परिवर्तन श्रम सम्झौतामा सुनिश्चित हुनु नेपाली कामदारहरूको हित सुनिश्चितताका दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण छ । श्रमिकको सामाजिक सुरक्षाको प्रत्याभूति, कार्यस्थल सुरक्षा, स्वास्थ्य तथा बीमाको व्यवस्था, सामाजिक सुरक्षामा सहभागिता जस्ता विषयमा पनि दुवै देशवीच सहमति बनेको छ । नेपालले कतारमा काम गरेर फर्किएका नेपालीको आर्थिक र सामाजिक पुनर्मिलनमा सहयोग गर्ने प्रस्ताव गरेको छ । नेपालबाट लैजाने कामदारको दक्षता अभिवृद्धि गर्न कतार सरकारले नेपालका सातवटै प्रदेशमा तालिम केन्द्र स्थापना गर्न सहयोग गर्ने बताएको छ । कतारको जनशक्तिको महत्वपूर्ण हिस्सा बनेका नेपाली कामदारको हकअधिकार सुनिश्चित हुँदा त्यसले कतारको श्रम कानूनमा सुधार गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धताको परिपालना र दुवै देशको उन्नति र समृद्धिमा योगदान पुर्याउने छ।कतारमा कार्यरत नेपालीहरू दुई देश र त्यहाँका जनताबीचको पुल बनेका छन् । कतारका अमिरको यस पटकको नेपाल भ्रमणलाई नेपालीहरुले कतारको समद्विका लागि गरेको कडा मेहनत, परिश्रम र इमान्दारिताको सम्मानका रूपमा पनि हेरिएको छ ।
क्युभिसी
कतारले नेपाली कामदारलाई सहयोग गर्ने उद्देश्यले कतार भिसा सेन्टर खोलेको छ । भिसा सेन्टरले रोजगारीका लागि कतार जाने नेपाली कामदारको भिसा, स्वास्थ्य परीक्षण र कामदारको औंठा छाप लिइ भिसा सेन्टरमै कामदारले सक्कली करारपत्रमा हस्ताक्षर गर्न पाईका छन् । त्यस्तै कागजात स्क्यानिङ, मेडिकल, बिमा र भिसा प्रोसेसिङका कामहरु गर्ने गरिएको छ। कतारमा हुने ती प्रक्रिया नेपालमै पूरा भएपछि कामदार कतार पुग्नासाथ आफ्नो परिचयपत्र पाउदा उनीहरूलाई सहज भएको छ । मेडिकल, बिमा र अन्य व्यक्तिगत कागजातहरु राम्रोसँग स्क्रिनिङ गरिने भएकोले मेडिकल फेल वा अन्य विभिन्न समस्या भएका व्यक्तिहरु नेपालबाट नै कतार जान पाउने वा नपाउने विषयमा टुंगो लाग्ने हुँदा कतार पुगेर फर्किनुपर्ने समस्या हटेको छ । यसले नेपाली कामदारलाई विगतको तुलनामा ठूलो राहत मिलेको छ ।
कतारमा नेपाली कामदार
आर्थिक वर्ष संख्या
२०७९/८० १३३२६२
२०७८/७९ १८४९२६
२०७७/७८ ५४९१५
२०७६/७७ ८१५६७
२०७५/७६ १६१२१५
२०७४/७५ १८३५४२
२०७३/७४ २०६९५८
२०७२/७३ २०४२४८
–मोहम्मद रमजान अली मिया
प्रायः सबै अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा देखिने अग्लो कद, उज्यालो मुहार र हँसिलो अनुहारका साथ मुस्कुराइ रहने कतारका अमीर शेख तमीम बिन हमद अल थानीको जन्म सन् १९८० जुन ३ तारिखका दिन कतारको दोहामा भएको थियो ।
शेख तमीमका धेरै विशेषता र उल्लेख्य सेवा र कार्यहरू छन्, ती सबैलाई लेख्ने हो भने एउटा पुस्तक नै तयार हुनेछ । मध्यपूर्व खाडी राष्ट्रहरू मध्येकै कान्छा राजा शेख तमीम सन् २०१३ मा केवल जम्मा ३३ वर्षको कलिलै उमेरमा कतार जस्तो समृद्ध राष्ट्रको राष्ट्राध्यक्ष (अमीर) चयन भएका थिए ।
आफ्ना बुवा तथा कतारका पूर्व महाराज शेख हमद बिन खलीफा अल थानी र पूर्व महारानी एवम् कतार फाउन्डेसनकी संस्थापक प्रमुख निर्देशक शेखा मोजा बिन्त ए नासर अल मिस्नादका चौथो छोरा तमीम पहिलो पटक सन् २००५ मा वैवाहिक सम्बन्धमा बाँधिएका थिए । पहिली श्रीमती शेख जवाहर बिन्त हमद बिन्त सुहैम अल थानीबाट चार सन्तान मध्ये दुुई छोरा र दुुई छोरी रहेका छन् । शेख तमीम बिन हमद अल थानीका तीन रानीहरूबाट हालसम्म १२ सन्तान रहेका छन् ।
विश्वका धेरै भाषाहरूमा दख्खल राख्ने शेख तमीमले बेलायतबाट उच्च शिक्षा प्राप्त गरेका छन् । खेलकुदमा अत्यन्तै रुचि राख्ने युवा नेता शेख तमीम राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय खेलकुदका कयौं संघ संस्थाका मानार्थ उच्च पदमा आसीन भइसकेका छन् । कतारको खेलकुद एवम् स्पोर्ट्सको विकासमा शेख तमीमको उल्लेख्य भूमिकालाई कहिल्यै भुल्न सकिँदैन । कतारको तीव्र विकास एवम् आधुनिकतामा शेख तमीमको भूमिका र योगदानलाई विश्वले नै अति महत्वपूर्ण नजरले हेरेको देखिन्छ । शेख तमीमको लगनशीलता र राष्ट्र प्रेमलाई हेर्दा आत्मैबाट भन्न मन लाग्छ– तिमी थियौ र त आज कतार छ ।
विश्वशान्तिको नारा र महान उद्देश्य लिएर अगाडि बढिरहेका शेख तमीमको अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूबाट व्यक्त धारणा र मन्तव्य अनि सन्देशहरू साच्चै पढ्न र उच्च मनन् गर्न लायक छन् । जसलाई संसारका धेरै सफल नेताहरूले अनुसरण गर्दै सफलताको यात्रामा अगाडि बढिरहेका छन् । यसैकारण त शेख तमीम उच्च सम्मान र पदवीबाट पनि विभूषित तथा सम्मानित भइसकेका छन् ।
मानवतालाई प्रमुख स्थानमा राख्ने शेख तमीम उच्च तहका दानी व्यक्तित्वहरूको पहिलो पंक्तिमै पर्छन् । विश्वका कयौं कठिन र जटिल मुद्दाहरूमा उदारवादी सोच र सधैँ न्यायको पक्षमा उभिने न्यायप्रेमी नेताको परिचय बनाएका तमीमलाई वास्तवमै अरबी भाषामा प्रयोग हुने महान् शब्द ‘इमामुन आदिलुन व काइदुन जकिय्युन’को सच्चा हकदार एवम् प्रतिविम्ब मान्न सकिन्छ । उनकै सफल नेतृत्व र कुशल व्यवस्थापनमा दिनानुदिन विकास र प्रगतिको यात्रामा तीव्ररूपमा अगाडि बढिरहेको कतारले अत्यन्तै प्रतिकुल अवस्थाका बाबजुद पनि आफ्नो समृद्धिको यात्रालाई जसरी अगाडि बढाइरहेको छ, त्यो विश्व समुदायका निम्ति ठूलै सन्देश हुने कुरामा कुनै दुई मत नहोला ।
अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा प्रभावशाली भूमिका खेल्न सफल शेख तमीमलाई मध्यपूर्वकै शक्तिशालीको रूपमा हेरिन्छ । प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि सबैको हितमा दह्रो र बलियो कदम जमाउन सक्ने उनको शैलीलाई कतारी जनताले निकै सम्मानपूर्वक लिने गरेका छन् । आफ्नो देश र आफ्ना नागरिकप्रति उत्तरदायी र चिन्तित रहने शेख तमीम ‘तमीम अल मज्द’ अर्थात् तमीम नै महानको उपनामबाट प्रख्यात छन् ।
आफ्नो स्पष्ट विचार र धारणा विश्व जगत सामु राख्न सक्ने दूरदर्शी नेताले हालसम्म विश्वका अधिकांश प्रख्यात सञ्चार माध्यमहरूलाई आफ्नो आवाज दिइसकेका छन् भने ती राष्ट्रहरूको औपचारिक भ्रमण पनि गरिसकेका छन्, जुन ऐतिहासिक सम्बन्ध विस्तारका निम्ति कोषेढुुंगा साबित भएको छ । कतारमा रहेका आप्रवासीहरूको हक अधिकार र सुरक्षित आप्रवासनका निम्ति अमीरका कदम र फैसलाहरूले उनको व्यक्तित्व र सोचलाई उच्च मापन गरेको छ ।
शेख तमीमको अध्ययन
३ जुन १९८० मा दोहा, कतारमा जन्मिएका शेख तमीमले आफ्नै मुलुकबाट प्राथमिक र निम्न माध्यमिक शिक्षा प्राप्त गरेका थिए । त्यसपछि उनी बेलायतको शेरबोर्न स्कुलमा भर्ना भए । जहाँबाट उनले माध्यमिक शिक्षा पूरा गरेका थिए । सन् १९९८ मा ग्रेजुएट गर्दै रोयल मिलिटरी एकेडेमी अफ स्यान्डहर्स्टमा भाग लिए ।
स्यान्डहर्स्टबाट स्नातक गरेपछि उनी कतारको सशस्त्र बलमा सामेल भए । जहाँ उनको सैन्य र शैक्षिक अध्ययनलाई उनको नेतृत्व कौशल बढाउन व्यवहारिक अनुभवसँग जोडिएको थियो । अरबी भाषाको अतिरिक्त उनी हिज हाईनेस अंग्रेजी र फ्रेन्च दुवैमा धाराप्रवाह बोल्न सक्छन् ।
उत्तराधिकारीको रूपमा
महामहिमको बलियो नेतृत्वको विशेषताले उनलाई ५ अगस्ट २००३ मा उत्तराधिकारीको रूपमा नियुक्त गर्न योग्य बनायो । उनी सशस्त्र बलको उपकमाण्डर एवम् इन चिफ पनि नियुक्त भएका थिए । त्यस बेलादेखि, उनले राजनीतिक तथा कूटनीतिक विषयको गहिरो जानकारी लिन फादर अमिरसँग काम गर्दै आएका थिए । अमिरको शौकहरूमा फाल्कनरी र कतारी र अरब सम्पदासँग सम्बन्धित खेलहरू समावेश छन् ।
शेख तमीम आफ्नो खेलकुद रुचिका लागि परिचित थिए, विशेषगरी फुटबल र टेनिसमा, र २००५ मा उनले कतार स्पोर्ट्स इन्भेस्टमेन्ट कम्पनी स्थापना गरे । शेख तमीमले दोहा २००६ एसियाली खेलकुदको आयोजक समितिको अध्यक्षता र २०२० ओलम्पिक खेलहरूको लागि कतार बिडको अध्यक्षता ग्रहण गरे । उनले सन् २०१४ मा विश्व पौडी च्याम्पियनसिप आयोजना गर्ने अधिकार र २०२२ मा विश्वकप आयोजना गर्ने प्रयासको पनि नेतृत्व गरे ।
डिसेम्बर २०११ मा, शेख तमीम बिन हमाद अल थानी आफ्नो तत्कालीन उप अमिर र युवराजको रूपमा राष्ट्रिय खेल दिवसको सन्दर्भमा २०११ को एमिरी संकल्प नम्बर ८० जारी गरे कतार भिजन २०३० लाई सुदृढ गर्ने र यसै अनुरूप प्रत्येक वर्षको फेब्रुअरीको दोस्रो मंगलबारलाई वार्षिक खेल दिवसको रूपमा स्वीकार गर्ने प्रावधान राखेको छ । विभिन्न खेलकुद गतिविधिहरूमा लोकप्रिय सहभागिताको आधारलाई विस्तार गर्दै सामुदायिक खेलकुदको अवधारणालाई सुदृढ पार्ने अभूतपूर्व प्रयास गरे ।
सम्मान र पुरस्कार
उनले २००४ मा बहराइन राज्यको सर्वोत्कृष्ट सम्मान शेख इसा बिन सलमान अल खलिफा सहित विश्वका अन्य मुलुकबाट उत्कृष्ट सम्मान सहित अन्य धेरै उपाधि प्राप्त गरे । २००६ मा, इजिप्टियन अल–अहराम स्पोर्ट्स म्यागजिनद्वारा गरिएको सर्वेक्षणमा उनी अरब संसारको उत्कृष्ट खेलकुद व्यक्तित्वको रूपमा चुनिए । अर्को वर्ष, उनले ओलम्पिक काउन्सिल अफ एसियाको सर्वोच्च पदक पनि प्राप्त गरे ।
(मिया, नेपाली समाज संयोजक तथा कानुनी परामर्शदाता तथा राष्ट्रिय मानवअधिकार आयोग कतारका आबद्ध छन् ।)
-एकराज पाठक
कतारका विदेशमन्त्री शेख मोहम्मद बिन अब्दुल्रहमान बिन जसिम थानीको निमन्त्रणमा सन् २०१७ मा नेपालका तत्कालीन परराष्ट्र मन्त्री डा प्रकाशशरण महत कतार भ्रमणमा गएका बेला कतारका अमिर शेख तमिम बिन हमाद अल थानीसँग पनि भेटवार्ता भएको थियो । त्यस भ्रमण दलमा म आफैँ पनि सहभागी हुने अवसर पाएको थिएँ । अमिरसँगको सो भेटका क्रममा उहाँले नेपालका जनशक्तिले कतारको विकासका क्षेत्रका पुर्याएको योगदानको निकै प्रशंसा गर्नुभएको थियो । त्यस भेटमा कतारका विदेशमन्त्री अब्दुल्रहमान बिन जसिम थानी पनि हुनुहुन्थ्यो । अमिरले आफ्ना विदेशमन्त्री समेतको ध्यानाकर्षण गराउँदै कतारमा रहेका नेपाली नागरिकलाई कामका सिलसिलामा कुनै समस्या भएमा त्यसबारे आवश्यक परामर्श र छलफल गरेर समस्या समाधानमा काम गर्नु भन्नुभएको थियो ।
कतारका अमिरले स्पष्ट रुपमा कतारको बहुआयामिक विकासमा नेपाली जनशक्तिको ठूलो सहयोग रहेकाले उनीहरुमा पर्ने कुनै पनि अप्ठेरोको अध्ययन गरेर तिनको समाधानका लागि काम गर्न निर्देशन नै दिनुभएको थियो । त्यस समय उहाँले नेपालसँगको सम्बन्धका विविध आयामहरुका साथै हाम्रा नेपाली जनशक्तिले कतारका विविध क्षेत्रमा पुर्याएको योगदानको प्रशंसा पनि गर्नुभएको थियो ।
परराष्ट्रमन्त्री डा महतले नेपाली श्रमिकहरुले कतारका विभिन्न क्षेत्रमा काम गरिरहेका समयमा आउनसक्ने कानुनी पक्षको समाधान सम्बन्धित कम्पनीले नै गरिदियोस् भनेर आग्रह गर्नुका साथै यदि त्यसो हुन नसकेमा नेपाली दूताबास, सम्बन्धित कम्पनी र कतारको श्रम विभाग या कुनै सरकारी निकायको प्रतिनिधिसमेतको त्रिपक्षीय संयन्त्र निर्माणको प्रस्ताव गर्नुभएको थियो ।
यसो हुँदा सानातिना कानुनी समस्यामा परेका नेपाली श्रमिकहरुले समयमै आवश्यक सहयोग प्राप्त गर्न सक्ने र लामो समयसम्म झमेलामा परेर अलपत्र पर्ने अवस्थाको अन्त्य हुने भनी नेपालका तर्फबाट त्यहाँका विदेशमन्त्रीसँगको द्धिपक्षीय भेटका क्रममा राख्नुभएको कुरा पनि अमिरसँगको भेटका क्रममा जानकारी गराउनुभएको थियो । पछि त्यस बारेमा के कसो भयो भन्ने विषय यो आलेखमा समेट्न सकिएन । प्रसंगबस सो भेटमा नेपालप्रति कतारका अमिरले देखाएको सदासयता र नेपाली श्रमिकले कतारमा गरिरहेको कामबारे उहाँले गर्नुभएको प्रशंसाको कुरालाई यहाँ स्मरण मात्र गर्न खोजिएको हो ।
यहाँनेर अहिलेको प्रसंग कतारका अमिरको नेपाल भ्रमणको हो । सो भ्रमणका लागि नेपालले तयारी सुरु गरेको छ । भ्रमणका क्रममा हुने विभिन्न द्धिपक्षीय सम्झौताका बारेमा पनि विभिन्न मन्त्रालय र विभाग स्तरमा आन्तरिक रुपमा छलफल जारी रहेको छ । यस भ्रमणलाई नेपाल र कतारको कूटनीतिक ‘इङ्गेज्मेन्ट’का रुपमा यहाँ उल्लेख गर्न खोजिएको हो ।
नेपाल र कतारबीच सन् १९७७ को जनवरी २१ मा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएको थियो । नेपालले सन् २००० मा कतारमा नेपालको राजदूतावास खोलेको थियो भने कतारले नेपालमा सन् २०११ मा दूतावास राखेको हो । पछिल्ला वर्षहरुमा कतार नेपाली जनशक्तिको एक आकर्षक र प्रमुख मध्येको एक गन्तव्य स्थल बन्न पुगेको छ । तर पनि कतार यतिमा मात्र द्विपक्षीय सम्बन्धलाई सीमित गर्ने भन्दा पनि आपसी लगानी, आर्थिक कुटनीतिका साथै दुई देशका नयाँ लगानी र आर्थिक पक्षका विविध एजेण्डामा पनि अघि बढ्ने पक्षमा छ ।
सानो जनसंख्या र भुगोल रहेको यस देशले जसरी विश्वमा आफ्नो कुटनीतिक प्रभाव र प्रयासलाई अघि बढाइरहेको छ, त्यसमा नेपाल पनि एक प्राथमिकतामा रहेको मित्र राष्ट्रका रुपमा राखेको देखिएको छ । कतारका अमिरको यो भ्रमणले यस विषयलाई पुष्टि गर्ने प्रयत्न पनि गर्दछ । किनभने यसअघि नेपालमा तत्कालीन राष्ट्रपतिद्वय डा रामवरण यादव र विद्यादेवी भण्डारीबाट कतारको भ्रमण भइसकेको भए पनि उताबाट भने यसप्रकारको उच्चस्तरको भ्रमण हुन सकेको थिएन ।
कतारले आफ्नो वैदेशिक सम्बन्ध तथा कूटनीतिमा पछिल्लो समयमा प्रभावकारी बनाएको छ । कतारको अर्थतन्त्रको आधार ग्याँस र तेल हो । तर पछिल्ला केही बर्षहरुमा उसले निर्यातमुखी आयोजनाहरु पनि अघि ल्याइसकेको छ । भूगोलमा सानो भए पनि कतारले आफूलाई एक विकसित राष्ट्रका रूपमा विकास गर्दै लगेको छ ।
हामीले देख्यौँ कतारले सन् २०१७ पछि नाकाबन्दीको समस्या झेल्नुपरेको थियो । नाकाबन्दीका कारण उसले गरेको सङ्घर्षबाट आन्तरिक रुपमा अर्थतन्त्रको विकास र आफ्ना आयातमुखी उत्पादनलाई विस्थापित गरेर निर्यात गर्नसक्ने अवस्थामा उद्यमशिलताको विकास गरेको छ ।
कृषिजन्य उपजहरु, डेरी तथा अन्य उत्पादनहरु अहिले कतारले ठूलै मात्रामा निर्यात गर्न सक्ने राष्ट्रका रुपमा आफूलाई उभ्याइसकेको छ । यस्तो लाग्छ उसले आफूमाथि भएको व्यवहारको आक्रोशलाई शक्ति अर्थात् सिर्जनामा बदल्ने काम गरेको भनेर पनि धेरैले व्याख्या गरेका छन् । कतारले यसलाई आफ्नो आर्थिक कूटनीतिका रुपमा पनि व्याख्या गर्न रुचाएको छ भन्न सकिन्छ ।
कतारले सन् २०२२ मा विश्वकप फुटबलको आयोजना गर्यो । सुरुमा सुन्दा यो सम्भव नभएको टिप्पणी पनि कतिपय देशले गरेका थिए । यसका लागि आवश्यक पूर्वाधारको काम पनि गर्नु थियो, कतारले आँट्यो । फुटबल प्रतियोगीताको आयोजना सम्भव भयो । यतिनै बेला लगभग सबै छिमेकी देशहरुबाट कतारले नाकाबन्दीको सामना पनि गर्नुपरेको थियो । खासमा उसका छिमेकीहरु नै यस प्रतियोगिता आयोजनाको विरुद्धमा थिए ।
तर कतारको कूटनीतिक प्रयास सफल भयो । सफलताकापूर्वक विश्वकप पनि सम्पन्न भयो । विश्वकप जस्तो खेलको आयोजना गरेर कतारले आफ्नो कूटनीतिक कौशलता राम्रोसँग प्रदर्शन गर्न सकेको पछि सबैले महसुस पनि गरे । कतारले आफूलाई ‘स्पोट्स डिप्लोमेसी’को प्रदर्शन गर्न पनि सफल भएको छ । यसबाट कतारले आफूले अब खेल पर्यटक आकर्षित गर्न सक्ने क्षमता पनि देखाएको छ ।
प्राकृतिक ग्यासको निर्यात गर्ने कतारले नाकाबन्दी भन्दा अघिसम्म डेरीजन्य र कृषिजन्य उत्पादनहरु आयात गर्ने गरेको थियो । तर एकाध बर्षमा कतारले यस्तो प्रगति गर्यो कि अहिले यी उत्पादनहरु कतारले निर्यात गर्न सकेको छ । कतारको एक महत्वपूर्ण कूटनीतिक सफलता हो भन्न सकिन्छ । यस समय अब आफँैले गर्नुपर्छ भन्ने सोचका साथ कतारले स्वदेशी उत्पादनमा पनि निकै जोड दियो ।
कतार अहिले आर्थिक कुटनीतिको विकासमा लागि परेको छ । उसले पछिल्लो समयमा यही कुटनीतिको आवश्यक सहयोग र परामर्शमा यूरोप र अमेरिकामा समेत लगानी बढाउन थालेको छ । अहिले विश्व नै आर्थिक कुटनीतितर्फ लागेको छ । यतिमात्र होइन कि कतिपय देशले त आफ्ना कुटनीतिक पहलहरुलाई आर्थिक कुटनीतिको सहारामा आफ्नो वैदेशिक सम्बन्ध एवं आर्थिक विकासका प्रयासहरुलाई अघि बढाएका छन् ।
कतारले कतार इन्भेस्टमेन्ट अथोरिटीले यूरोप र अमेरिकामा हुने लगानीलाई प्राथमिकतामा राखेको छ । यसै कम्पनीमार्फत् पछिल्ला बर्षमा अमेरिकामा यस्तो लगानी बढ्दै गएको देखिएको छ । एक समाचारका अनुसार लण्डनको हिथ्रो विमानस्थलमा समेत कतारको सेयर रहेको छ । आर्थिक कूटनीति क्षेत्रका विश्लेषकहरुले यसलाई पनि कतारको एक सफल आर्थिक कुटनीतिका रुपमा लिन सकिने बताउँछन् ।
हालै कतारमा अल्पविकसित मुलुकहरूको अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनको आयोजना गरिएको थियो । त्यस सम्मेलनमा अल्पविकसित देशहरुको अवस्था र ती देशलाई विकसित देशहरुले गर्नुपर्ने सहायता र संयुक्त राष्ट्रसङ्घीय दायित्वजस्ता विषयमा निकै प्रभावकारी एजेण्डाहरु पनि प्रस्तुत गरेको थियो । यतिखेर नेपाल अल्पविकसित मुलुकहरूको सङ्गठनको अध्यक्षका रुपमा रहेको छ । यस नाताले पनि नेपालले अल्पविकसित मुलुकको उत्पादनशील क्षमता अभिवृद्धि गर्न कतारसँग कुराकानी गर्नुपर्छ ।
हामीले आजका हिसाबमा कुरा गर्दा कतार नेपालीहरुको प्रमुख श्रम गन्तव्य राष्ट्र हो । एक अनौपचारिक अध्ययनअनुसार कतारबाट नेपालमा वार्षिक करिब १ खर्ब रेमिट्यान्स भित्रिन्छ । हाल कतारमा ३ लाख ५० हजार भन्दा बढी नेपाली रोजगारीमा छन् । यो वास्तविकतालाई मध्यनजर गरेर अमिरको यस आसन्न भ्रमणमा द्विपक्षीय हितका लागि आपसी विश्वासमा काम हुन सकोस् भन्ने हाम्रो अपेक्षा छ ।
(पाठक राससका प्रधानसम्पादक हुन्)
-मदनकुमार श्रेष्ठ
मध्यपूर्वी देश कतारका अमिर (राजा) शेख तमिम बिन हमाद अल थानी दुई दिने नेपाल भ्रमणका लागि आज (मंगलबार) काठमाडौं आउँदैछन् । फिलिपिन्स र बंगलादेशको भ्रमण सकेर काठमाडौं आउन लागेका कतारका अमिर बुधबार स्वदेश फर्कदैछन् ।
कतारका तर्फबाट नेपालमा हुन लागेको यो अहिलेसम्मकै उच्च भ्रमण हो । नेपालबाट भने पूर्व राष्ट्रपतिहरु रामवरण यादव र विद्यादेवी भण्डारीले कतारको भ्रमण गरिसकेका छन् । तर कतारका राष्ट्रप्रमुख नेपाल आएका थिएनन् । त्यसैले कतारका तर्फबाट हुने यो ऐतिहासिक भ्रमण हो । अझ भनौं कतारको मात्र होइन समग्र खाडी क्षेत्रबाटै हुन लागेको यो स्तरको पहिलो भ्रमण हो ।
परराष्ट्र मन्त्रालयले आइतबार मात्रै जारी गरेको बक्तव्य अनुसार, कतारका अमिरले नेपाल भ्रमणका क्रममा राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेल र प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डसँग भेटवार्ता गर्नेछन् । भेटवार्ता दुई देशबीचको सम्बन्ध सुधारमा केन्द्रीत हुने जनाइएको छ । सरकारले कतारी अमिरको भ्रमणको अवसरमा भने मंगलबार सार्वजनुक बिदा घोषणा गरेको छ । यस बाहेक थप जानकारी परराष्ट्र मन्त्रालयले दिएको छैन ।
जबकी कतारका अमिरले गर्न लागेको भ्रमण नेपालका निम्ति आफैमा ऐतिहासिक अवसर समेत हो । किनकि नेपाली समाजको ठूलो हिस्सासँग कतारको प्रत्यक्ष सम्बन्ध स्थापित भइसकेको छ । संभवतः अहिले त्यस्तो कुनै गाउँ बाँकी छैन, जहाँका युवा कतार नपुगेका होओस् ।
त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट सन् २०२३ मा बाहिरिनेहरुको प्रतिवेदन हेर्दा पनि कतारसँगको नेपाली सम्बन्ध बुझ्न सकिन्छ । अध्यागमन विभागले तयार पारेको उक्त प्रतिवेदन हेर्दा नेपालीहरुको तेस्रो गन्तव्य मुलुक हो, कतार । उक्त प्रतिवेदनले युएई र भारतपछि धेरै नेपाली पुगेको मुलुक कतार नै भएको देखाएको छ ।
सन् २०२३ मा एक लाख ९२ हजार ८८९ जना कतारबाट फर्किएका छन् भने एक लाख ७९ हजार ४४१ जना कतार प्रस्थान गरेका छन् । कतार जाने मध्ये अत्यन्तै सानो संख्या मात्रै रोजगार बाहेकको प्रयोजनका निम्ति गएका छन् । ठूलो संख्या रोजगारकै निम्ति कतार गएका हुन् । विभिन्न प्रतिवेदनका अनुसार, अहिले साढे तीन लाख नेपाली कामदार कतारमा रहेको अनुमान छ ।
त्यसैले कतारका अमिरको गर्ने नेपाल भ्रमण अर्थपूर्ण छ । तर बलियो परराष्ट्र नीति र समायानुकुल कुटनैतिक सम्बन्ध बनाउन बारम्बार चुक्ने गरेको नेपालका तर्फबाट यो भ्रमणलाई आवश्यक महत्व दिएको देखिदैन । यदि त्यस्तो हुन्थ्यो भने कतारका अमिरको नेपाल भ्रमणबारे पूर्व जानकारी दिन सरकारले यति ढिलाइ गर्ने थिएन ।
पाहुनाको स्वागत, सम्वादका एजेण्डा, भेटवार्ताका पूर्वनिर्धारित प्रचार र सम्झौताका पूर्वतयारीबारे पर्याप्त गृहकार्य गरिने थियो । यस्ता पूर्व गतिविधिको उद्देश्य कतारका अमिरलाई प्रशन्न बनाउने विषयमा मात्र सीमित हुने थिएन । बरू कतारमा रहेका नेपालीहरुले पाउने सेवासुविधा, जीवन सुरक्षा र थप अवसरको लाभ उठाउन उपयोगी हुने थियो ।
अधिकारमा केन्द्रीत भएर वार्ता गर्दा पनि नेपाली कामदारको सेवासुविधा, सुरक्षा र अवसर कतारको दायित्व भएको बुझाउने यो उपयुक्त मौका पनि हो । किनकि रेमिट्यान्समा कतारले नेपाललाई सहयोग गरेपनि नेपाली कामदारहरुबाट कतारले आफ्नो वैभव यात्रालाई अगाडि बढाएको बिर्सन मिल्दैन ।
सन् २०२२ को विश्वकप फुटबल प्रतियोगिताकै कुरा गर्दा पनि नेपाली कामदारको योगदान कतारले सम्झनु पर्छ । नाकाबन्दीकै तहमा उत्रिएर विश्वकप गराउन असफल सावित गराउन पश्चिमा शक्ति लाग्दा समेत नेपाली कामदार समेतको श्रमशक्तिले कतार सफल भएको थियो । त्यसबाहेक सानो मुलुक भएपनि विकासको दौडमा उत्रिएको कतारको भौतिक संरचना निर्माणमा नेपाली श्रमिकको पसिना असाध्यै धेरै बगेको छ ।
त्यसैले आगामी दिनमा पनि एकअर्काबीच श्रम–मूल्य सहकार्यलाई थप मजबुत बनाउन पनि कतारका अमिरले गर्ने भ्रमण अर्थपूर्ण छ । तर राजनीतिक अर्थ र सम्बन्ध राख्ने मुलुकका नेताले गर्ने भ्रमणलाई मात्र बढी महत्व (ठूलो प्रचार सहित) दिने नेपाली नेतृत्वले यसतर्फ आवश्यक ध्यान दिएको देखिदैन । खाली यो भ्रमणको विषय परराष्ट्र मन्त्रालयको जिम्मेवारीका रुपमा मात्रै हेरिएको अनुभव गर्न सकिन्छ ।
जबकी रेमिट्यान्सकै कारण भएपनि कतारसँगको सम्बन्ध नेपालीको घरघरसम्म बिस्तार भइसकेको छ । प्राविधिक सीप र शैक्षिक योग्यता कमजोर (न्यून अथवा हुँदै नभए पनि) श्रम बेचेर परिवारमा खुशी ल्याउन चाहने नेपाली नौजवानको भविष्यकै खातिर पनि कतारका अमिरको भ्रमणलाई आवश्यक ध्यान दिन आवश्यक छ । किनकि जनताको खुशी र सुरक्षित भविष्य सत्ताको दायित्व हो । सँगै, मुलुकको अर्थतन्त्रको सुधार र गरिबी अन्त्यका निम्ति कतारबाट पुगिरहेको सहयोग सम्झदा पनि यो भ्रमणले महत्व पाउन आवश्यक छ ।
हुनत बदलिदो विश्व व्यवस्थाका कारणले श्रम–मूल्य सहकार्य यो तहमा नभए पनि कतारसँग हामीले परराष्ट्र सम्बन्ध स्थापित गर्नुपर्ने थियो । सन् २००० मा नेपालले कतारमा र कतारले सन् २०११ मा काठमाडौंमा दूतावास सञ्चालन गरेर कुटनैतिक सम्बन्ध कायम गरिसकेकै छौं । तर नेपाल–कतार सम्बन्ध अरु धेरै देशहरु भन्दा विशिष्ट बनिसकेको छ । जसको मूल कारण फेरि पनि कतारको वैभवमा नेपालीको योगदान र नेपालीहरुलाई रोजगारीमा कतारको योगदान नै हो ।
त्यसैले यो भ्रमणका क्रममा यसअघि परराष्ट्र (विदेश मन्त्रालय) तहमा भएका सम्झौता र सहमतिहरुलाई थप सुदृढ बनाउनेगरी उपयोग गरिनु आवश्यक छ । जसले कतारका अमिरको नेपाल भ्रमणलाई दुई देशको सम्बन्ध र इतिहासमा दीर्घकालसम्म यादगार बनाउनेछ । कतारका बिशिष्ठ पाहुनलाई न्यानो स्वागत, कतारी अमिरको यो भ्रमण पूर्ण सफल रहोस्, हाम्रो पनि कामना !
–सुरेश भट्ट ‘आश्रिन’
संसार अहिले ‘ग्लोबलाइजेसन’ भइसकेको छ । जो जहाँ पुग्यो त्यहीँ देश र त्यहाँको परिवेशअनुसार आफूलाई ढाल्नुपर्ने हुन्छ । हामी नेपाली मात्र होइन कि विश्वका मानिस अहिले विश्वका हरेक कुनामा पुगेर, छरिएर बसेका छन् । त्यसैले पनि विश्वलाई एउटै गाउँको संज्ञा दिने गरिएको पाइन्छ । हामी नेपालीलाई रोजगारीकै बढी आवश्यकता होला तर, अरु देशका मानिसलाई पनि रोजगारी, शिक्षा, व्यापार जस्ता चाहना या आवश्यकता भएकै कारण कतारमा आएका छन् । अर्थात् विश्वभरिका ९७ देशका मान्छे अहिले कतारमा छन् । हामी नेपाली लगभग तीन लाख ५० हजारको संख्यामा छौं ।
हामी नेपालीलाई जुनसुकै देशमा रहे बसेको भए पनि हाम्रो पहिलो चासो, चिन्ता, माया त्यस ठाउँमा बसोबास गर्ने नेपालीहरूको र मातृभूमिकै लागि बढी छ, हुन्छ । हाम्रो मनमा यो हुटहुटी हर हमेसा चलिरहन्छ । भनिन्छ विदेशमा रहेका नेपालीलाई प्रत्येक पल चरा बनुजस्तो लाग्छ । मानौँ कि चाहेका बेला चराजस्तै भुर्र उडेर आफू जन्मेको ठाउँ पुग्न सकूँ, सानोमा खाली खुट्टाले खेलेको गराहरूको माटोमा कुल्चिन सकूँ अनि गोठालो जाँदा खाएको ऐंसेलु, काफल र जरुवाको पानी खान पाउँ । तर, अफशोच बाध्यता र जिम्मेवारीको भारीले थिचेपछि सोचेर पनि त सम्भव कहाँ हुँदोरहेछ र ?
हिजोका समयमा हामी नेपालीलाई देश बाहिरका विदेशीहरूले वीर गोरखाली अर्थात् लडाइँका योग्य नेपाली भनेर चिन्ने पहिचान बनेको थियो । आज भाष्य धेरै नै परिवर्तन भएको छ । विश्वका विभिन्न भागमा पुगेका नेपालीहरूले आफ्नो सीप, दक्षताले आ–आफ्ना क्षमता र प्रतिभाका आधारमा अनेकन पहिचान थपेका छन् । यस्तै, पहिचान कतारमा बसेर प्रतिष्ठित कम्पनी खोलेर प्रतिष्ठित कम्पनीमा जागिर र पेशा गरेर सम्मानपूर्वक बसेका नेपालीहरूका कारण पनि कतारका राजाको नेपाल भ्रमण सम्भव भएको छ । समग्रमा भनौँ अपवाद बाहेकका नेपाली कम्पनी चलाउने र जागिर गर्नेहरूले नेपाली भनेर इज्जतै राखेका छन्, धानेका छन् । देशको नाम नेपालीको पहिचान कतार सरकारका अधिकारीहरूका लागि विश्वसनीय बनेको छ ।
कतारमा बस्ने कर्मशील र पौरखी नेपालीको पहिलो जोडिने शब्द भनेकै नेपाल, नेपाली र कर्मभूमि कतार नै हुने गरेको छ । कतिपय अवस्थामा राज्यका नीतिका कारण चाहेजति लगानी भित्र्याउन सकिरहेका छैनन्, त्यो आफ्नै ठाउँमा छ । तर पनि कतारमा बस्ने हरेक नेपालीले केही न केही अर्थात् गच्छेअनुसार स्वदेशी माटोमा र कर्मभूमि कतारका लागि लगानी गरेकै छन् यद्यपि, विश्वको थलिएको अर्थतन्त्रले नेपालमाथि परेको आर्थिक भार उकास्न दुई देशबीचको लगानीको सुनिश्चिता तथा स्वदेशमा उत्पादन भएका नेपाली मौलिक पहिचान बोकेका खाद्यवस्तु विदेशमा लैजान र विदेशमा व्यवसायबाट प्राप्त हुने मुनाफा लैजान दिने विषयमा भने अझैसम्म अस्पष्ट योजना रहेको व्यवसायीहरूको गुनासो सुनिन्छ । तथापि, कतारका राजाको राजकीय भ्रमणले नेपालीहरूको आर्थिक तथा सामाजिक रूपमा श्रीवृद्धिमा गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने विश्वास गर्न सकिन्छ ।
कतारमा बसेका नेपाली समाजका अगुवा अभियन्ताहरू साँच्चै मनका धनी छन् । उनीहरू आफ्नो पराए नभनी श्रमिकहरूका आँखाबाट बगेको आँसु देख्दा आफूले बगाएको पसिना भुल्छन् र सहयोगका लागि अघि बढ्छन् । राहत र उद्धार कार्यमा यति अग्रसरता देखाउँछन् कि लाग्छ नेपाली समाजभन्दा अन्य देशका कम्युनिटी नै छैन ।
कतारका अमिर शेख तमिम बिन हमाद अल थानी दुईदिने भ्रमणका क्रममा मंगलबार नेपाल आउँदै छन् । पहिलोपटक कतारका राजा नेपाल भ्रमणमा आउन लागेका हुन् । राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलको मैत्रीपूर्ण निमन्त्रणामा हुन लागेको कतारी राजाको भ्रमणले दुई देशबीचको सम्बन्ध थप उचाइमा पुग्ने विश्वास लिइएको छ । पश्चिम एशियाको महत्वपूर्ण शक्ति राष्ट्रको प्रमुखको भ्रमणलाई महत्वका साथ हेरिएको छ । यसै सन्दर्भमा झण्डै दुई दशकदेखि कतारमा रहेर व्यवसाय गर्दै आएका एनआरएनएका संस्थापकसमेत रहेका व्यवसायी आरके शर्मासँग राससका समाचारदाता रमेश लम्सालले गर्नुभएको अन्तरवार्ताको सम्पादित अंश :
कतारका राजाले पहिलोपटक नेपालको भ्रमण गर्दै हुनुहुन्छ । कतारमा रहेर व्यवसाय गरिरहेको व्यवसायीका रुपमा यहाँले यो भ्रमणलाई कसरी लिनुभएको छ ?
मेरो व्यावसायिक जीवन कतारमा शुरु भयो । मैले कतारलाई आफ्नो दोस्रो घरका रुपमा लिने गरेको छु । मेरा लागि त्यो देश एउटा विश्वविद्यालय जस्तै हो । दुई दशकभन्दा बढी समय मैले त्यहाँ बिताएको छु । दुई देशका बीचमा असाध्यै नजिकको मैत्री सम्बन्ध छ । नेपालमा भूकम्प जाँदा होस् वा अन्य कुनै विपत्तीको समयमा पनि कतारले खुल्ला ह्दयका साथ सहयोग गरेको छ । नेपाली दाजुभाइले नै फिफा विश्वकप सम्पन्न गराउन महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन् ।
प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’को कतार भ्रमणका क्रममा नेपालका सम्बन्धमा कतारले राखेको सोचप्रति प्रत्यक्ष रुपमा अनुभव गर्नुभएको थियो । प्रधानमन्त्री प्रचण्डले त्यहाँका प्रधानमन्त्री र परराष्ट्रमन्त्रीसँग भेट्नु भएको थियो । त्यस क्रममा प्रधानमन्त्रीले नै कतारका तर्फबाट उच्चस्तरीय भ्रमण नेपालमा होओस् भन्ने सदीक्षा राख्नुभएको थियो । कतारले नेपाललाई एक मित्रको रुपमा र साझेदारको रुपमा हेरेको छ ।
यो भ्रमण मध्यपूर्वका राष्ट्र प्रमुखको रुपमा पहिलो भ्रमण भएकाले पनि गौरवपूर्ण रहेको छ । लगानी सम्मेलनको पूर्वसन्ध्यामा उहाँ आउँदैगर्दा कतारले विश्व बजारमा गरेको लगानीको सन्दर्भमा हेर्दा नेपालमा पनि लगानीकोे श्रीगणेश हुन्छ भन्ने लागेको छ । कुनै आयोजना तत्काल नै शुरु नभए पनि आगामी दिनमा लगानीका लागि ढोका खुल्नेछ भन्ने मलाई लागेको छ । लामो समयदेखि नेपाल र कतारको कुटनीतिक सम्बन्ध छ, संयुक्त राष्ट्र सङ्घलगायतका अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा दुवै देश एकै ठाउँमा उभिएका छन् ।
कतारका राजाको भ्रमणले दुई देशबीचको सम्बन्धलाई माथि उठाउन र कस्तो भूमिका खेल्छ भन्ने यहाँलाई लाग्छ ?
यस भ्रमणले दुई देशबीचको सम्बन्ध पक्कै पनि नयाँ उचाइमा पुग्छ । कुनैबेला प्रत्यक्षरुपमा पाँच लाख नेपाली परिवारसँग कतार जोडिएको थियो । अहिले घटेर तीन लाख ५० हजारको हाराहारीमा आएकोे छ । झण्डै ३० लाखभन्दा बढी नेपाली कतारसँग जोडिएका छन् । लामो समयदेखि कतारमा खाद्य सामग्री त्यसमा पनि जैविक सामग्री यूरोपलगायतका देशबाट आउँछ । त्यसको सट्टामा अब हामीले कृषिजन्य अर्गानिक उत्पादन यो बेलामा सम्झौता गरेर कतारमा बिक्री गर्न सक्नुपर्छ । कतार एयरलाइन्सलाई कार्गोमा ५० प्रतिशतसम्म छुट गरिदिनुस् भनेर अनुरोध गर्यौँ भने पनि त्यसमा सफलता हासिल हुन्छ भन्ने मैले बुझेको छु । नेपालको पानी र अर्गानिक खाद्यान्न पनि कतारको चुल्होमा पुर्याउन सकिन्छ ।
अहिले विश्वका शक्तिशाली देशहरु स्वच्छ ऊर्जातर्फ आकर्षित भएका छन् । आगामी दिनमा मध्यपूर्वका राष्ट्रलाई पनि स्वच्छ ऊर्जा, साहसिक पर्यटन र डेटा अर्काभिङलगायत सूचना प्रविधि क्षेत्रमा लगानीका लागि आकर्षित गर्न सकिन्छ । त्यसका लागि धेरै बिजुली खपत हुने र धेरै चिसो ठाउँ चाहिने भएकाले पनि त्यसको मात्रा प्रत्येक वर्ष बढ्दै गएकाले ती लगायत अन्य व्यापारका क्षेत्रमा पनि कतारलाई जोडन सकिन्छ ।
कतारलाई जोड्दा मध्यपूर्वका धेरै देश जोडिन्छन् भन्ने लाग्छ । कतारसँग भावनाबाटै जोडिनका लागि पर्यटन प्रवद्र्धनबाट पनि सम्भव छ । कतारका राजपरिवारका सदस्यहरु सगरमाथा आरोहण गर्न आउनु भएको थियो । मध्यपूर्वका अन्य देशका नागरिकलाई यहाँ आउनका लागि कसरी सहज वातावरण बनाउन सकिन्छ भन्नेतर्फ हामीले सोच्नुपर्छ । यी काम गर्न सम्भव पनि छ । पक्कै पनि यसबाट नेपाल र कतारबीचको जनस्तरको सम्बन्ध झनै घनिष्ट हुन्छ भन्ने लागेको छ ।
नेपालको व्यापार घाटा वर्षेनी बढ्दै गइरहेको सन्दर्भमा नेपाल र कतारबीचको सम्बन्धलाई आर्थिक कूटनीतिका माध्यमबाट जोडौँ भन्ने यहाँको धारणा हो ?
एक्काइसौँ शताब्दीको यो दशकमा विश्वभर नै आर्थिक क्रान्ति शुरु भइसकेको छ । हाम्रै छिमेकी राष्ट्रहरु पनि बीस वर्ष पहिले र अहिले कहाँबाट कहाँ पुगिसके । हामीले अपनाउने बाटो पनि विश्वले जे अपनाएको छ त्यही नै हो । आर्थिक क्रान्तिका लागि आर्थिक सहयोग र लगानीलगायतका काममा तीव्ररुपमा अगाडि बढ्नुको कुनै विकल्प छैन ।
ग्यासलगायतका इन्धन निर्यात गरेर कतारले तीस वर्षको अवधिमा जुन प्रगति गरेको छ, त्यो आफैँमा महत्वपूर्ण छ । हाम्रोमा पनि आर्थिक रुपमा सम्भाव्य झण्डै ४२ हजार मेगावाट बिजुली उत्पादन गर्न सक्ने क्षमताको पानी त्यसै खेर गइरहेको छ । पर्यटनको प्रशस्त सम्भावना हुँदाहुँदै पनि पर्याप्त मात्रामा पर्यटक भित्र्याउन सकेका छैनौँ । हाम्रा बारी बाँझै हुँदै गर्दा छिमेकी राष्ट्रबाट तरकारी मगाएर खाने संस्कार बढ्दै गएको छ । प्रभावकारी कार्ययोजना ल्याएको खण्डमा छ महिनामा नै आयातलाई विस्थापन गर्न सकिन्छ । ठूलो मात्रामा आयात हुने इन्धलाई विस्थापन गर्न पनि जलस्रोत र ग्रीन हाइड्रोजनको क्षेत्रमा काम गर्न सक्छौं । इन्धनलगायतका क्षेत्रमध्ये खाना पकाउने ग्यासको आयात मात्रै कम गर्न सकिए झण्डै रु ८० अर्ब बराबर जोगाउन सकिन्छ ।
हाम्रोमा अहिले वैधानिक रुपमा रु १५ खर्ब बराबर विप्रेषण आइरहेको छ । त्यसमध्ये झण्डै ७० प्रतिशत हिस्सा अनुत्पादक क्षेत्रमा खर्च भइरहेको छ । त्यसको खास कारण भनेको नेपालमा ५० हजारदेखि एक लाख बराबरको लगानी गर्ने क्षेत्र नै छैन । वित्तीय साक्षरता पनि अन्य देशको तुलनामा निकै कम छ । त्यो पैसालाई हामीले सामूहिक लगानी प्राधिकरणमार्फत ‘कलेक्टिभ इन्भेस्टमेन्ट’को अवधारणामार्फत अगाडि बढाउन सक्छौं । श्रमिकले पठाएको विप्रेषणको १० प्रतिशत मात्रै रकम नेपाल सरकार जमानी बसेर सामूहिक लगानीमार्फत अगाडि बढाइयो भने वार्षिक डेढ खर्ब बराबरकोे कोष सिर्जना हुन्छ । त्यसबाट आर्थिक विकासको प्रक्रिया अगाडि बढाउन सकिन्छ । नेपालीको बृहत्तर विकासका लागि सो कोष प्रयोग गर्न सकिन्छ । यो विकास बजेटको झण्डै ५० प्रतिशत बराबर हुन जान्छ । लगानी सम्मेलनपछि अर्थमन्त्रीले नियमित रुपमा छलफल गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ । विभिन्न खालका सेमिनार खाडी देशहरुमा गर्नुपर्छ । आगामी पाँच वर्ष लगानी प्रवद्र्धन वर्षका रुपमा काम गर्दै मनाउनुपर्छ । विदेशबाट लगानी ल्याउने कुरा सहज छैन । विश्व बजारमा नेपाल आर्थिक अनुशासनमा सक्षम नै छ । त्यसको लाभ हामीले लिन सक्छौं ।
कतारमा नेपाली कामदारलाई मर्यादित र व्यवस्थित रुपमा रोजगारी उपलब्ध गराउने र दक्ष श्रमिक लैजानेलगायतका विषयमा कतारी अमिरको भ्रमणपछि केही सुधार होला भन्ने ठान्नुहुन्छ ?
कतार सरकारको नियम कानुन उच्चस्तरको छ । त्यहाँको केही निजी क्षेत्रले प्रभावकारी र सकारात्मक काम नगरिदिंदा कहिलेकाहीँ समस्या पैदा हुने गरेको छ । सरकारले कारवाही पनि गरिरहेको छ । नेपाली कामदारका हकमा कतारको व्यवस्था राम्रो छ । समस्या, व्यावसायिक पाटोसँग जोडिएका छन् । केही क्षेत्रमा समस्या भए पनि त्यो समाधान भएर जान्छ भन्ने विश्वास छ ।
कतारले नेपालको ऊर्जा क्षेत्रमा लगानी गर्ने भनेर केही समयअघि चर्चामा आएको थियो । त्यो विषय अगाडि बढ्न सकेको थिएन । कतारी राजाको भ्रमणपछि यो विषयले केही सार्थकता पाउँला भन्ने ठान्नुहुन्छ ?
कतारले नेपालको स्वच्छ ऊर्जामा लगानी गर्ने तयारी गरेकै छ । उनीहरु यस क्षेत्रमा काम गर्न इच्छुक नै छन् । यस भ्रमणपछि नेपालको ऊर्जा क्षेत्रको विकासमा कतार सरकारको तर्फबाट केही न केही प्रक्रिया अगाडि बढ्छ भन्ने नै लाग्छ ।
कतारबाट नेपाल र नेपालीले सिक्ने विषयहरु के-के हुन सक्लान् ?
शासनका हिसाबले हेर्ने हो भने ‘भिजन विथ एक्जुकेशन प्लान’ नै हो । हाम्रा नेताहरुमा पनि सोच छ तर कार्यान्वयनको पाटोमा समस्या छ । कतार सरकारले भने दुवै बिषयलाई सकारात्मक रुपमा अगाडि बढाएकोे छ । कतारले अगाडि बढाएका विज्ञान प्रविधिको क्षेत्र पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ । दक्ष जनशक्ति उत्पादनको विषय पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ । अब नेपालले कतार सरकारले कतारसँग दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा सहकार्य गर्नुपर्छ । हवाई उद्योग, विज्ञान प्रविधि, ऊर्जा, चिकित्सा शिक्षाका विषय पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन जान्छ । हामीले आफूसँग नभएका विषय र क्षेत्रलाई नै अगाडि बढाउनुपर्छ । इमान्दारिता र लगनशीलता नै कतारबाट खास अर्थमा सिक्नुपर्ने विषय हुन् भन्ने लाग्छ ।
भौतिक पूर्वाधारको क्षेत्रमा कतारले गरेको प्रगति र भूराजनीतिक रुपमा समस्या आउँदा समेत त्यसलाई समाधान गरेर सहज रुपमा अगाडि बढ्ने विषयबाट नेपालले के अनुसरण गर्न सक्छ ?
भूराजनीतिक रुपमा समस्या आउँदा त्यसलाई कसरी सम्हाल्नुपर्छ भन्ने एउटा कला नै देखियो कतारको । नेपालले पनि विगतमा त्यस्तै समस्या आउँदा सम्हालेको नै हो । तर, कतारले भने त्यसबाट दूधजन्य पदार्थमा आत्मनिर्भर नै भयो । नेपालले ऊर्जा क्षेत्रमा व्यापक लगानी गर्न सकेको भए १० वर्षको अवधिमा धेरै काम गर्न सक्थ्यो । यद्यपि काम त भएको छ, तर अपेक्षित रुपमा भएन भन्ने नै हो । भोलि त्यस्तो अवस्था आउँदा नेपालीले इन्धन नपाएर समस्यामा पर्ने हुँदैन । कतारले आफूलाई बलियो सावित गर्यो । नेपालले तीब्र गतिमा १० देखि १५ हजार मेगावाट बिजुली उत्पादन गर्नु नै पर्छ । त्यसबाट खाना पकाउने ग्यासको आयात विस्थापन गर्न सकिन्छ । त्यस्तै कतारले युग सुहाउँदो आधुनिक प्रविधिसहितको बाटाघाटा निर्माण गरेको छ । त्यो पनि अर्को महत्वपूर्ण पाटोको रुपमा रहेको छ । नागरिक उड्डयन, रङ्गशाला तथा अन्य भवन निर्माणमा गरेको उल्लेख्य प्रगतिबाट पनि हामीले सिक्नुपर्छ ।
नेपालले कसरी कतारका व्यवसायी, उद्योगी र लगानीकर्तालाई आकर्षित गर्न सक्छ ? लगानी सम्मेलन र कतारका राजाको नेपाल भ्रमणको क्रममा यो विषयलाई कसरी सम्बोधन गर्नुपर्ला ?
नेपाल सरकार र कतार इन्भेस्टमेन्ट अथोरिटीबीच समझदारी हुनु जरुरी छ । त्यसपछि प्रचार प्रसारको काम गर्नुपर्छ । अर्थमन्त्री वा नेपाल सरकारका उच्च अधिकारी गएर नियमित रुपमा सेमिनार पनि गर्नुपर्छ । कतारमा कतारी कम्पनी मात्रै छैनन्, संसारभरका ठूला कम्पनी पनि त्यहीँ छन् । यूरोपेली, अमेरिकी कम्पनी पनि छन् । त्यहाँ गएर हामीले बजारीकरण गर्नुपर्छ । पिफाका परियोजना सहज कार्यान्वयन भए । सेवा क्षेत्रमा पनि हामीले त्यत्तिकै चासो राख्नुपर्छ । नेपालमा लगानी आउने सम्भाव्य गन्तव्यमा रहेका दूतावासमा अर्थतन्त्रका जानकार र लगानी क्षेत्रका जानकारको व्यवस्था गर्नुपर्छ । सबैभन्दा धेरै खर्च गर्ने पर्यटक भनेका मध्यपूर्वका नै भएकाले मध्यपूर्वकलाई पर्यटन प्रवद्र्धनको केन्द्रका रुपमा विकास गर्न सकिन्छ ।
नेपाल र नेपाली नागरिकप्रति कतार सरकार र कतारी जनताको बुझाइ कस्तो रहेको पाउनु हुन्छ ?
वर्तमान विश्वको सबैभन्दा ठूलो मूल्य भनेकै इमान्दारिता नै हो । नेपालले त्यो मूल्य सधैँ हासिल गर्दै आएकोे छ । यो हाम्रो गर्वको कुरा हो । हामीले यसैका आधारमा धेरै काम अगाडि बढाउन सक्छौं । कतारी पर्यटक नेपाल र नेपालीको सम्मान देखेर खुसीले आल्लादित भएर जान्छन् । उहाँहरुलाई नियमित रुपमा आउने र नेपालको पर्यटन प्रवद्र्धन गर्ने वातावरण बनाउनुपर्छ । विमानस्थलका ससाना समस्या समाधान गर्नुपर्छ । यस्तै, सडक पूर्वाधार निर्र्माणमा पनि ध्यान दिनुपर्छ ।
कतारमा काम गरेर फर्किएका श्रमिकलाई जोडेर दुई देशले संयुक्तरुपमा केही त्यस्ता उदाहरणीय परियोजनाहरु अगाडि बढाउन सक्दैनन् ?
ठूलो सङ्ख्यामा नेपाली कामदार विदेश गएका छन् । उनीहरुले विप्रेषण मात्रै नभई विभिन्न खालका सीप पनि सिकेका छन् । नेपाली विदेश मात्र जाने नभई उत्तिकै मात्रामा फर्किन पनि थालेका छन् । त्यो त हरेकका लागि एउटा विश्वविद्यालय जस्तै हो । त्यो सीपलाई सही ठाउँमा लगाउनका लागि साना स्टार्ट अप, भेञ्चर क्यापिटल कम्पनी स्थापना गरेर उद्यमशीलता शुरुआत गर्न सक्यौँ भने देशको विकास र श्रमिकको हितका लागि पनि काम हुन्छ भन्ने ठानेको छु । हामीले सामाजिक सुरक्षाको विषय लगातार उठायौँ । त्यसमा वर्तमान सरकार र प्रधानमन्त्री प्रचण्डले ठूलो मात्रामा सम्बोधन गर्नुभएको छ । केही विषयलाई अझै अगाडि बढाउनुपर्छ । गैरआवासीय नेपालीका केही विषयलाई पनि सम्बोधन गर्नुपर्छ । त्यसो भए संयुक्त रुपमा केही काम अगाडि बढाउन सकिन्छ ।
हामी लगानी सम्मेलनको पूर्वसन्ध्यामा छौं । तपाई गैरआवासीय नेपालीकोे संस्थापक र अभियन्ता पनि हुनुहुन्छ ? यस्तो बेला सरकारको अभियानमा तपाईहरुको साथ र सहयोग कस्तो रहन्छ ?
एनआरएनको भावनालाई पछिल्लोपटक सर्वोच्च अदालतको आदेशले सम्मान गरेको छ । एनआरएन समृद्ध नेपाल निर्माणको महाअभियान नै छ । हाम्रो पनि कर्तव्यको कुरा हो । हामी अहोरात्र रुपमा अगाडि बढेका छौं । लगानी बोर्डसँग मिलेर काम गरिरहेका छौं । सम्मेलनलाई सफल बनाउनका लागि हामी निरन्तर रुपमा लागिपर्छौं ।
यसबीचमा कतारमा रहेर व्यवसाय गरिरहनु भएका व्यवसायीसहित यहाँले हालै प्रधानमन्त्री प्रचण्डसँग पनि भेट गर्नुभएको थियो । सो भेटमा के कस्ता कुराहरु भए ?
प्रधानमन्त्रीसँग कतारको राजाको भ्रमणको विषयमा नै कुरा भयो । कतारसँग ल्याउन सकिने लगानीका विषयमा कुराकानी भयो । जलविद्युत् क्षेत्रमा लगानी बढाउने, दुई नयाँ विमानस्थल सञ्चालन गर्ने, शिक्षाको क्षेत्रमा काम गर्ने, प्राविधिक शिक्षाका विषय र कृषि उत्पादन कतारका बिक्री वितरणको वातावरण बनाउने लगायतका विषयमा कुराकानी भयो । प्रधानमन्त्रीले त्यसमा सकारात्मक जवाफ दिनुभएको छ । नेपाल र कतारबीचको मैत्री सम्बन्धलाई थप अगाडि बढाउने विषयमा नै हाम्रो छलफल केन्द्रित भएको थियो ।
–नरेन्द्रमान श्रेष्ठ
“सरकारले चाहे भने एक हप्तामा अपराधीलाई समात्न सक्छ” भन्ने रास्वपाका सभापति रवि लामिछाने गृहमन्त्री भएको एक महिनाभन्दा बढी भइसकेको छ । तर, सहकारी ठगी प्रकरणमा ठूला ठगको आरोप खेपेका जिवी राईलाई समात्न सकेका छैनन् वा समात्न चाहेका छैनन् ? आफू सत्ता बाहिर रहँदा बाघ बन्ने आफू सत्तामा रहँदा बिरालो बन्ने त नेताहरूको विशेषता नै हो । त्यसो त स्वयम् लामिछाने पनि सहकारी ठगी प्रकरणमा जोडिएका छन् । त्यति मात्र नभइ पछिल्लो समय रास्वपाका अर्का मन्त्री डोलप्रसाद अर्याल र पार्टीका सहमहामन्त्री कविन्द्र बुर्लाकोटीसमेत सहकारी ठगी प्रकरणमा मुछिएका छन् । सहकारी पीडितहरू सहकारीमा फसेको आफ्नो रकम उठाउनको लागि आन्दोलनमा छन् । तर, समस्या भने समाधान हुन सकिरहेका छैन । सहकारी ठगहरूमा ठूला–ठूला व्यापारीदेखि राजनीतिक दलका ठूला–ठूला नेताहरू मन्त्रीसमेत संग्लन रहेका कारणले यसको समस्याको समाधान नभएको त होइन भन्ने प्रश्न उब्जिएको छ ।
आज ठूलादेखि फुटपाथे व्यापारीहरू समेत सहकारीबाट पीडित भइरहेका छन् । पछिल्लो समयमा सहकारी पीडितहरूको बिचल्ली नै भइरहेको देखिन्छ । सहकारीमा करोडौं रकम फस्नेहरू पनि थुप्रै भेटिन्छन् । अर्कोतर्फ देशमा भएका सबैजसो सहकारी संस्थाहरू एकैचोटी कसरी समस्यामा परे भन्ने विषय पनि महत्वपूर्ण छ । सबैजसो सहकारीमा समस्या देखिन आश्चर्य भएन र सहकारीहरूले लगानी गरेको नउठेको हो कि सहकारी संस्थाका सञ्चालकहरूले बेइमानी गरेका हुन् त यसबारेमा छानबिन गर्न सरोकारवालाहरूले त्यति चासो देखाएनन् । सरकारले यसमा चासो नदेखाएकाले यस्तो समस्या आएको त होइन भन्ने प्रश्न आउँछ ।
त्यसो त सहकारीमा एकै व्यक्तिले करोडौं रकम जम्मा गर्न ठिक हो त ? सहकारी संस्था भनेको त आफ्नो संस्थाका सदस्यहरू बिच सानो–सानो रकमहरूको लेनदेन कारोबार गर्नको लागि स्थापना भएको हो । तर, च्याउ सरी उम्रेका सहकारी संस्थाहरूले नियम विपरित सहकारीको उद्देश्य विपरित कारोबार गर्ने गरेका छन् । त्यो पनि ग्राहकहरूलाई शेयरधनी नबनाई । तर पनि सहकारी संस्थाहरूमा हुने गरेको बेथितिहरूको बारेमा अनुगमन गर्ने गरेको पाइँदैन । बेला–बेलामा बचतकर्ताहरूको रकम खाएर सहकारीका सञ्चालकहरू भागेको समाचारहरू आउने गरे ता पनि ‘काग कराई रहन्छ, पिना सुकिरहन्छ’ भन्ने उखान जस्तै अनुगमन गर्ने नियामक निकायहरू तमासे मात्र भइरहेका छन् ।
राजधानी र सहरहरूमा टोलैपिच्छे सहकारी संस्थाहरू स्थापना भएका छन् । अझ एउटै घरमा तीन÷चार वटा सहकारीका कार्यालय रहेका छन् । देशभरीमा लगभग ३० हजारभन्दा बढी सहकारी संस्थाहरू दर्ता गरी सञ्चालित छन् । देशभरी खुलेका कतिपय सहकारी संस्थाहरूको कारणले निक्षेपकर्ताहरूको अरबौं रकम डुबेका छन् तर, अनुगमन नगर्ने कारणले गर्दा लाखौं निक्षेपकर्ताहरूको रकम जोखिममा पर्ने गरेका छन् । नेपालमा अधिकार प्राप्त नेपाल राष्ट्रिय सहकारी महासंघ, सहकारी मन्त्रालय, सहकारी विभाग, सहकारी बोर्ड जस्ता अधिकार प्राप्त नियामक निकायहरू नभएको होइन । तर यिनीहरूको भूमिका अपेक्षित हुन सकेन । थुप्रै सहकारी संस्थाहरूले निक्षेपकर्ताहरूको निक्षेपलाई झ्वाम्म पारेर भाग्दा यि संस्थाहरू रमिते मात्रै बने ।
अरबौं रकम झ्वाम्म पार्नेमा ओरियन्टल र सिभिल सहकारीको नाम आउँछ । ओरियन्टल सहकारीका सञ्चालक सुधिर बस्नेत केही वर्ष चिसो छिडीमा बसे । त्यसो त बस्नेतले सहकारीको रकमलाई आफ्नो हाउजिङ्ग अपार्टमेण्ट व्यवसायमा लगाएका थिए । आफ्नो व्यवसाय डुबाउँदा बस्नेतले सहकारी पनि डुबाए र बचतकर्तालाई सडकमा झारे । त्यसैगरी सिभिल सहकारीले पनि लगभग छ अर्बभन्दा बढीको बचकर्ताको रकम डुबाएको छ । सिभिलका मुख्य दोषी देखिएका सञ्चालक इच्छाराज तामाङ्ग र श्रमितिसहित झ्यालखानाको चिसो छिडिमा छन् । सिभिल सहकारीका सञ्चालक तामाङ सिभिल बैंकको अध्यक्षसमेत थिए । आज सुर्यदर्शन सहकारीसहित थुप्रै सहकारीको नाम आएको छ । थुप्रै सहकारी सडकमा आउने अवस्था बनेको छ ।
सहकारीहरू किन डुबे ? आज यसको जवाफ खोज्न आवश्यक छ । धेरैजसो सहकारी संस्थाहरूमा सामाजिक सुशासनको निकै कमी छ । नीति नियमको पालना भएको पाइँदैन । अनुशासित भएर संस्था सञ्चालन गरेको पनि पाइँदैन । अर्कोतर्फ नियामक निकायहरूले अनुगमन नगरेको कारण पनि समस्या आएको देखिन्छ । सहकारी मापदण्डबाहिर चल्दा नै समस्यामा गएको भन्दा अनुपयुक्त हँदैन ।
सहकारी डुब्नुमा सहकारी सञ्चालक मात्रै होइन, बचतकर्ता पनि केही हदसम्म दोषी हुन् । उनीहरूले आफूले लगानी गरेको सहकारीको विषयमा चाँसो देखाएको भए सायद आजको अवस्थामा सहकारीहरू आउने थिएनन् । खासगरी सहकारी संस्थाहरूमा ब्याज धेरै पाउने लोभले धेरै बचतकर्ता फसिएका हुन् । बैंक तथा वित्त कम्पनीहरूमा भन्दा ५÷७ प्रतिशतले बढी व्याज दिने गरेको कारण निक्षेपकर्ताहरू फसेका हुन् । केही सहकारी संस्थाहरूले १८ प्रतिशतसम्म ब्याज दिने गरेको पाइन्छ । बचतकर्ताहरूलाई बढी ब्याज दिने र चर्को ब्याज दरमा ऋण प्रवाह गर्ने र धेरैजसो लगानी घरजग्गाहरूमा गर्ने गरेको कारणले पनि केही सहकारीहरू डुबेको हो भन्दा पनि फरक नपर्ला । हिन्दीमा एउटा उखान छ ‘हमतो डुबेगे सनम, आपको भि ले डुबेगे’ भने जस्तै भइरहेको छ अवस्था ।
आफ्नो मेहनतको कमाइ जम्मा गर्नको लागि सहकारी संस्थाहरू भन्दा बैंक तथा वित्त कम्पनीहरू भरपर्दो छन् भन्दा पनि फरक नपर्ला । त्यसो त केही वित्त कम्पनीहरूमा पनि घोटाला चाहीँ नभएको भने होइन, तर पनि सहकारी संस्थाहरू भन्दा ब्याज अलि कम भए पनि बैंक तथा वित्त कम्पनीहरू कम जोखिमका छन् । लगानीकर्ताले त्यतातर्फ पनि ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ ।
निष्कर्षमा, जे–जसरी सहकारीहरूमा समस्या देखिएको छ यसको समाधान खोजिनु पर्छ । सहकारी संस्था आर्थिक विकासको मुख्य मेरुदण्ड हो तर, राज्यले सहकारीलाई वेवास्ता गर्दा नै अहिलेको अवस्था सिर्जना भएको हो । सहकारीलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने कुनै खाका राज्यसँग भएन । गतिलो अनुगमनकारी निकाय निर्माण हुन सकेन । जनताका साना–साना रकम जम्मा हुने सहकारीको लगानी के–कस्ता क्षेत्रमा गराउने भन्ने कुनै खाका बनेन । जसरी व्यक्तिविच्छे, घरविच्छे सहकारीको बोर्ड राख्ने र व्यक्तिगत व्यवसाय चलाए सरी चलाउने अवस्था बन्यो, मुख्य समस्या नै यहीँ हो । राज्यले सहकारी बन्द गराउने होइन, दोषीलाई कारबाहीको दायरामा ल्याएर सहकारीलाई व्यवस्थित हिसाबले चल्ने अवस्था बनाउनुपर्छ । सहकारीलाई विशेष मापदण्ड बनाएर चलाउनुपर्छ । जनताका साना–साना बचतलाई सदुपयोग हुने अवस्था बनाइदिनुपर्छ । राज्य पछि हट्नु हुँदैन ।
–अनन्तप्रसाद घिमिरे
‘दर्शन’ शब्द संस्कृत तत्सम शब्द हो । यसको व्युत्पत्ति पाणिनीय व्याकरण अनुसार दृश्य धातुबाट भएको पाइन्छ । “दृश्यते अनेन इति दर्शन” भन्ने संस्कृत व्युत्पत्तिअनुसार दर्शनको अर्थ दृष्टिको माध्यम वा साधन भन्ने हुन्छ । यसलाई अङ्ग्रेजीमा ‘फिलोसोपी’ भनिन्छ । यस शब्दको व्युत्पत्तिअनुसार दर्शन शब्दको अर्थ ‘ज्ञानप्रतिको अनुराग’ भन्ने हुन्छ । दर्शनले संसारका सम्पूर्ण चिज वा वस्तुका बारेमा अध्ययन र मनन गर्दछ दर्शन हरेक विचार वा विषयको व्यवस्थित दृष्टिकोण वा सोचाइ हो ।
रहस्यमय मानव जीवनसँग दर्शन शास्त्रको अटुट सम्बन्ध अनादिकालदेखि गाँसिएको छ । हाम्रा धर्म शास्त्र र दर्शन शास्त्रहरूको एकमात्र उद्देश्य परम् पुरुष परमात्मासँग मानव जातिको सम्बन्ध गाँसी, ईश्वर र मानवबिचको सम्बन्ध र तारतम्यको अन्वेषण गर्नु हो । यस अर्थमा त्यस्तो अन्वेषणको व्यवहारिक पक्ष हाम्रो जीवन पद्धति हो भने त्यसैको सैद्धान्तिक पक्षलाई ‘दर्शन’ भनिएको छ । मानव जीवनको मीमांसा गर्नु अर्थात् त्यसप्रति जिज्ञासा राख्नु, हाम्रा दर्शन शास्त्रहरूको उद्देश्य हो । हामी को हौँ ? के हौँ ? कहाँबाट आयौं ? किन आयौं ? जस्ता यावत् सन्दर्भमा टेकेर दर्शन शास्त्रको उत्पत्ति भएको हो । दार्शनिक चिन्तकका चिन्तनहरू, दृष्टिकोणहरू समयको प्रवाहको कारण बेग्ला–बेग्लै हुन पुगेको कारणले गर्दा हाम्रा विचारहरूलाई विश्लेषण गर्ने थुप्रै पद्धतिहरू जन्मिन पुगे । जसले गर्दा सनातनी संसारमा थुप्रै दार्शनिक सिद्धान्तहरू र सोअनुरूपका सम्प्रदायहरूपनि जन्मिन पुगे । आजको दिनमा, सनातन हिन्दु परम्परामा दार्शनिक चिन्तन मनन गर्ने परम्पराको सुरुवात कहिलेदेखि, कसले र किन सुरु ग¥यो ? भन्न सकिने अवस्था नभए पनि यसको प्रचलन एवम् सुरुवात प्राग ऐतिहासिक कालदेखि भएको हो भन्ने कुरामा शंका गर्ने ठाउँ छैन । वैदिक संहिताहरूबाट निस्किएका दर्शनहरूको प्रमुख एवम् मूल तत्वहरू– ईश्वर, जीव, प्रकृति, सृष्टि,उत्पत्ति, जन्म, मृत्यु, मोक्ष, स्वर्ग, नर्क आदि हुन् । यिनै कुराहरूको चिन्तन अनि जिज्ञासा क्रमशः बढ्दै जाँदा पूर्वीय दर्शनको उत्पत्ति भएको मानिन्छ ।
पूर्वीय दर्शनको खास परम्परा हिन्दु धर्मसँग जोडिएको छ । संस्कृत भाषामा सनातन धर्म भनेर चिनिएको हिन्दू धर्मका अनुयायीहरूले ‘वैदिक सनातन वर्णाश्रम धर्म’ पनि भन्ने गरेको पाइन्छ । यसो भन्नुको पछाडिको तर्क यसको सुरुवात मानव उत्पत्तिभन्दा पहिलेदेखि भएको हो भन्ने अर्थमा हो । त्यसैले हिन्दू धर्मलाई हाम्रा समस्त वैदिक, पौराणिक परम्परा र संस्कृतिहरूको सम्मिश्रण मानिएको हो । अन्य धर्म, जस्तो हिन्दु धर्मभित्र कोही संस्थापक रहेका छैनन् । यो वेदमा आधारित धर्म भएको हुँदा यसभित्र थुप्रै परम्परा, उपासना पद्धति, मत, सम्प्रदाय, दर्शनहरू हुर्किएको पाइन्छ । यो वहुदेवको अस्तित्व स्वीकार्दै एकेश्वरवादमा पृष्ठपोषण गर्ने धर्मभएकोले यसलाई विभिन्नकाल खण्डमा सनातन धर्म, हिन्दु धर्म, वैदिक धर्म, हिन्दु आगम आदिजस्ता अनेकौँ नामले चिनाउँदै आइएको छ। यसै सन्दर्भमा पूर्वीय दर्शनभित्र सांख्य, योग, न्याय, मीमांसा, वैशेषिक र वेदान्त गरी छवटा दर्शनहरूको विकास एवं सम्बन्ध रहेको छ ।
पूर्वीय दर्शन आर्य सभ्यतासँग सम्बन्धित छ । पूर्वमा जीवन जगत, ईश्वर, जीव, प्रकृति आदि विषयहरूमा गरिएका गहिरो चिन्तन र विचारहरूको सामूहिकरूपमा नै पूर्वीय दर्शनले प्रकृति, जीवन र जगत विषयमा वैदिक कालदेखि सुक्ष्म अध्ययन हुँदै आएको पाइन्छ । अन्तर तत्वको साक्षात्कार गर्नका लागि अलौकिक तत्वको आवश्यकता पर्दछ । पूर्वीय दर्शनको महत्वपूर्ण प्राप्ति भनेकै आस्तिक दर्शन हो । आस्तिक दर्शनको उचाइका आधारमा विश्वमा नै पूर्वीय दर्शनको स्थान उच्च हुन पुगेको छ । यसलाई वैदिक दर्शन पनि भनिन्छ । सम्पूर्ण धर्मको मूलभूत रूपमा रहेको वेदको केन्द्रीयतामा नै आस्तिक दर्शनले विचार विमर्श गर्ने भएकाले आस्तिक दर्शनलाई वैदिक दर्शन पनि मानिएको छ । आस्तिक दर्शनको आधारस्तम्भ नै वेद हो । यस दर्शनलाई सनातन दर्शन, नैतिक दर्शन वा आर्य दर्शन पनि भनिन्छ । पूर्वमा दर्शनको प्रारम्भ वैदिक वाङ्मयदेखि सुरु भई पुराण तथा विभिन्न दार्शनिक ग्रन्थहरूमा समेत यसको व्याप्ति देखिएको छ । पूर्वीय मान्यताअनुसार दर्शन भनेको आन्तरिक तत्वबोध अर्थात् आत्मबोध हो ।
पूर्वीय आस्तिक दर्शनका अनुसार जगतको कोही एउटा मूल अर्थात् नियामक तत्व रहेको र त्यसकै माध्यमले जगत् चलिरहेको छ । जगतको मूल तत्व एउटै हो भन्ने कुरामा षड्दर्शनमा विवाद नदेखिए तापनि जगतका समवायीकारण र निमित्त कारणमा भने विवाद देखिन्छ । दर्शनले हामीलाई यथार्थको द्वारसम्ममात्र पु¥याउँछ तर, प्रवेश भने गराउँदैन । भित्र प्रवेश गर्नका लागि अन्तरदृष्टि वा आत्मज्ञान चाहिन्छ । पूर्वीय दर्शन यही अन्तर्दृष्टि वा आत्म ज्ञान प्राप्तिका लागि साधनहरूको खोजी गर्दछ र आन्तरिक ज्ञान प्राप्तिको लागि मानवलाई प्रेरणा दिने काम गर्दछ । साथसाथै मानव जीवनलाई पुनर्जन्मको चक्रबाट जोगाई तिनलाई मोक्ष दिलाउनु पूर्वीय दर्शनको मुख्य उद्देश्य हो ।
नैतिक शिक्षाले हामीलाई यथार्थको द्वारसम्म पुर्याउँछ । नैतिक शिक्षाले यही अन्तर्दृष्टि वा आत्म ज्ञान प्राप्तिका लागि साधनहरूको खोजी गर्दछ र आन्तरिक ज्ञान प्राप्तिको लागि मानवलाई प्रेरणा दिने काम गर्दछ ।
–डा.सुमनकुमार रेग्मी
विश्व व्यापार संगठन र समसामयिक सबै पक्षलाई समेटेर नयाँ वाणिज्य नीति २०७२ आएको नौ वर्ष नाघेको छ । यसको कार्यान्वयन पक्ष पनि पूर्वाधार विकास नभएसम्म प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न नीतिगत, संस्थागत, संरचनागत र प्रणालीगत चुनौतीका रूपमा रहने छन् । पेट्रोलियम पदार्थ, खाद्यान्न, तरकारी, फलफूल, दैनिक उपभोग्य वस्तुहरू, विलासिताका वस्तुहरू आदि प्रत्येक वर्ष अन्धाधुन्ध बढेर गएका छन् । तुलनात्मक तथा प्रतिस्पर्धी समेटिएका २५ वस्तुहरूमा सूठोसहित अदुवा, अलैँची, गलैंचा, जडिबुटीसहित सुगन्धित बोट, कफी, च्याङ्ग्रा पश्मिना, चिनी, चिया, जुत्ताचप्पल, कपडा, चाउचाउ, तयारी पोशाक, तरकारी र तरकारी बिउ, दुग्ध पदार्थ, फुल, प्रशोधित छाला, फलाम तथा स्टिलका वस्तुहरू, फलफूल, मह, दाल, सिमेन्ट, सुनचाँदीको गहनाहरू र जेम्स र हाते कागत तथा वस्तुहरू परेका देखिन्छन् । कुनै बेला धेरै आशालाग्दो देखिएको धागो, सनफ्लावर तेल, फलाम पाता, भटमासको तेल, पाम आयल, गलैंचा, तयारी पोशाक, पश्मिना आदिको निर्यात एक चोटी उच्चतम् बिन्दुमा पुगेको परिमाणमा पुनः पुग्न सकेका छैनन् । विगत ४–५ वर्ष अघिदेखि फलाम तथा स्टिलका वस्तुहरू नेपालको पहिलो निकासी वस्तु हुँदै आएको छ । अझै पनि वस्तु तथा सेवामा आन्तरिक उत्पादनमा दिगो भएका निकासी क्षेत्र समेटिन सकेका देखिँदैनन् । निश्चित अवधि पछि पुनरावलोकन गरी ल्याउनु पर्ने वाणिज्य नीति २०६५ लाई रद्द गरी नयाँ वाणिज्य नीति २०७२ आएको छ । नयाँ नीतिले आन्तरिक उत्पादन बढाउन आपूर्ति पक्षका अवरोधहरू घटाउनेसहित सेवा र वस्तुगत निकासीमा मूल्य अभिवृद्धि वृद्धि गर्ने सोच केन्द्रित गरिएको छ । व्यापारमा अघिल्लो वाणिज्य नीति २०६५ भन्दा बढी प्रत्यक्ष असर गर्ने अन्तर–नीतिहरूसँग समन्वय गरी नयाँ नीति २०७२ आएको देखिन्छ । तर, वाणिज्य नीति २०७२ लाई एनटीआईएस २०८० (२०२३) सँग तालमेल गरी मिलाउन अबेर भएको छ ।
अतिकम विकसित देशलाई विकसित देशले प्रदान गरेको र सार्कको सतिश सेवा सम्झौतासहित अरु क्षेत्रीयस्तरबाट प्राप्त सहुलियतपूर्ण सुविधा उपयोग गर्ने गरी वाणिज्य नीति २०७२ आएको थियो । सेवा व्यापार विश्वमा जल्दो–बल्दो क्षेत्र रही आएको छ र वस्तु व्यापारमा भए जस्तै सेवा व्यापारमा पारवहन, भन्सार, क्वारेन्टाइनजस्ता समस्या नपर्ने भएकाले नेपाली सेवा बाह्य बजारमा प्रतिस्पर्धी हुन सक्दछन् । नयाँ वाणिज्य नीति २०१५ अर्थात् २०७२ ले इन्जिनियरिङ सेवा, जलशक्ति, पर्यटन, शिक्षा, सूचना प्रविधि, व्यवसाय प्रकृया बाह्य स्रोत अर्थात् बिजनेस प्रोसेस आउटसोर्सीङ, स्वास्थ सेवा, र दक्ष–अर्धदक्ष श्रमगरी नौ क्षेत्रका सेवा उत्थान गर्ने गरी केन्द्रित गरिएको छ ।
व्यापार नीति २०१५ एनटीआईएस २०१० सँग तालमेल गरी मिलाइएको भए पनि एनटीआईएस २०८० (२०२३) आएको बताइन्छ । एनटीआईएस २०१० मा बढी उच्च निकासी सम्भाव्य भएका वस्तुहरू तथा सेवामा केन्द्रित रहेको छ । एनटीआईएसमा संलग्न वस्तु तथा सेवाहरू मूल्य अभिवृद्धि सञ्जाल प्रकृयाबाट गरिबी निवारणमा असर गर्दछन् । सोही विचार अनुसरण गरी नयाँ वाणिज्य नीतिमा महिला तथा सीमान्तकृत जनसंख्यालाई समाविष्ट गरी तिनीहरूको जीवनस्तर उकास्न उत्पादन प्रकृयामा प्राथमिकतामा राखिएको छ । त्यस्तै गरी नयाँ वाणिज्य नीतिले आपूर्ति पक्षका अवरोधहरू कम गर्न व्यापारसँग सम्बन्धित पूर्वाधार र व्यापार सहजिकरणमा व्यापारका लागि सहयोग अर्थात् एड फर ट्रेडलाई प्राथमिकीकरणमा सम्बोधन गरिएको छ । अर्कोपक्षमा २०७२ को संशोधित नीतिले आयात गरिएको वस्तुहरूका गुण नियन्त्रणमा र प्रयोगशालाहरूका सुदृढीकरणमा सतर्कता गरिएको थियो । नीतिका अन्य परिवेशहरूमा मूल्य अभिवृद्धिका आधारमा निकासी प्रोत्साहन, बाह्य लगानी भित्राउन विकसित देशसँग थप बिपा सम्झौता, पूर्वपृष्ठमा विशिष्टीकरणमा जोड दिइएको देखिन्छ । तर, यस्ता नीतिसँग सहयोग गर्ने रणनीति २०१० मा समय र सबैतिरको समायोजन हुने तवरले रणनीति संशोधन हुने भनिएको पनि धेरै भइसक्यो ।
वाणिज्य नीति–रणनीतिलाई कार्यान्वयनमा लग्ने वाणिज्य तथा आपूर्तिसम्बन्धी पाँच वटा ऐन विशेषत वस्तु तथा सेवा नियमन गर्ने ऐन, एन्टिडम्पिङ–काउन्टरभेलीङ–सेफगार्ड ऐन, उपभोक्ता संरक्षण ऐनमा संशोधन, निकासी–पैठारी नियन्त्रण ऐन २०१३ लगायत व्यापारसँग सम्बन्धित एकीकृत गर्ने छाता ऐन र पेट्रोलियम कारोबार पदार्थ ऐनहरू मस्यौदामा नै सीमित थिए । यी मध्ये केही कानुन बनिसके । विश्व व्यापार संगठनको प्रावधान बमोजिम विदेशी वस्तु ठूलो परिमाणमा आयातले स्वदेशी उद्योग बन्द हुने स्थिति रोक्न सरकारले सेफगार्ड, एन्टिडम्पिङ र काउन्टरभेलिङ ऐनको व्यवस्था गर्न लागिएको हो । उक्त ऐनमा नेपालमा ठूलो परिमाणमा विदेशी वस्तु आयात भई स्वदेशी उद्योगमा हानी पुग्ने नेपालको आयातमा बन्देज लगाउने व्यवस्था छ । यस्तैगरि, खास उद्देश्य राखेर अरु विद्येयकहरू ऐन बन्दैछन् । यीमध्ये केही कानुन बनिसके ।
बितेका केही वर्षयताको तथ्यांक नियाल्दा देशको व्यापार घाटा बढ्दै गएको छ । चालु आ.ब. २०७२–७३ को अघिल्लो महिनामा भूकम्पका कारण चीन–तिब्बतसँगको नेपालको सतह व्यापार र २०७२ असोज महिनादेखि तराई आन्दोलन र भारतको एकतर्फी व्यापारिक सामानको ओसार–पसारमा रोकावटले यो वर्ष नेपालको वैदेशिक व्यापारको बनावट अथवा व्यापार घाटामा परिवर्तन ल्यायो । यस्तो अवस्थामा नयाँ २०७२ व्यापार नीति अझ चुनौतीपूर्ण भए । तसर्थ, पछि बन्ने नयाँ नीतिले व्यापार घाटालाई वाञ्छित घेरामा राख्न चुनौती हुनेछ । यसको लागि मूल्य अभिवृद्धि युक्त वस्तु निर्यात, तुलनात्मक लाभ भएका वस्तु र सेवाको प्रबद्र्धन, खाद्यान्न, तरकारी–फलफूललगायतका दैनिक उत्पादनका वस्तुका उत्पादन तथा उत्पादकत्वमा वृद्धि, सरकारी र निजी क्षेत्रका संस्थागत क्षमता विकास, समग्र पूर्वाधार विकास, सुहाउँदो लगानी वातावरण साथै, कृषि–औद्योगिक क्षेत्रमा आर्थिक वृद्धिमा विशेष दृष्टि राख्न जरुरी भएको देखिन्छ ।
नयाँ व्यापार नीति २०७२ मा विश्व व्यापार संगठनको ट्रिप्स सम्झौताअनुसारका बौद्धिक सम्पत्ति अधिकारको संरक्षण, प्रविधि हस्तान्तरणका कुरा, निर्यात वस्तुका भौगोलिक सांकेतिकरण, ट्रेड मार्क, सामूहिक व्यापार चिन्ह, डिजाइन पेटेन्ट, प्रतिलिपि अधिकारलगायतका क्षेत्रहरू, आनुवांशिक स्रोत, परम्परागत ज्ञान–सीपको संरक्षण–प्रबद्र्धन र संस्थागत क्षमता वृद्धि गर्नेलयायतका प्राबधान नयाँ व्यापार नीति २०७२ मा समेटिएको देखिन्छ । तर, व्यवहारमा कार्यान्वयन छैन् । बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूलाई नेपालका साना–घरेलु–मझौला उद्योगहरूमा लगानी गर्ने वातावरण बनाई निर्यात प्रवर्द्धनमा सहयोग हुने गरी त्यसै अनुकूलको वातावरण बनाउन नयाँ वाणिज्य नीति उन्मुख हुने देखिएको छ । नेपालको व्यापार सहजिकरणका लागि भन्सार कार्यालयमा चाहिने सुख्खा बन्दरगाहमा चाहिने सम्पूर्ण पूर्वाधारको विकासको लागि नयाँ नीतिले बोलेको देखिन्छ ।
तुलनात्मक लाभ भएका निर्यातजन्य वस्तु तथा सेवा क्षेत्रका क्षमता अभिवृद्धि गर्न मूल्य शृंखला, उत्पादन क्षमता, गुणस्तर, बजारको खोजी, नीतिगत–संस्थागत, प्रकृयागत, वार्ता–सम्झौता जस्ता प्रावधान नयाँ नीतिमा राखिएका छन् । डब्लुटिओको र सम्मेलनको प्रावधानसँग सामञ्जस्य हुने गरी अतिकम विकसित देशको लागि दिइएका सहुलियतपूर्ण सुविधालगायत थप प्रावधानहरू पनि नयाँ व्यापार नीतिमा समेटिएको देखिन्छ । व्यापार मूलप्रवाहिकरणमा लागि चाहिने आवश्यक कदमहरू पनि यस नीतिमा उल्लेख भएकाले मूल प्रवाहीकरणको सिद्धान्त कार्यान्वयन पक्षले नेपालको निकासी बढाउने नै छ । साथै, नीतिगत सामञ्जस्यको प्रावधान यस नीतिमा समेटिएको छ । व्यापार घाटा न्यूनीकरण र बजार पहुँच विस्तारको उद्देश्य पूरा गर्न नौ वटा रणनीतिहरूमा सरकारी क्षेत्रको समन्वयमा निजी क्षेत्र, प्रतिस्पर्धी लाभका वस्तुका निकासी, आपूर्तिमा आधारित व्यापारघाटा कम गर्ने, निर्यातजन्य सेवा क्षेत्रको अभिवृद्धि, सहजीकरण–संस्थागतमार्फत कारोबार लागत घटाउने, व्यापारलाई अर्थतन्त्रको मूलप्रवाहिकरणमा स्थापित गराउने, बहुक्षेत्रीय–द्विपक्षीय तथा कूटनीतिक माध्यमबाट व्यापार अभिवृद्धि, प्रतिस्पर्धी वस्तु तथा सेवाको क्षेत्रबाट विश्वस्तरमा आबद्ध गराउने, बौद्धिक सम्पत्ति संरक्षणमार्फत विश्व बजारमा नेपाली उत्पादनको पहुँच बढाउने क्षेत्र परेका छन् ।
नेपालको निकासी व्यापार उत्साहजनक नदेखिएकोले विश्व परिवेशमा व्यापार प्रणालीबाट अधिकतम फाइदा लिन समसामयिक विषयलाई समेटी अघिल्लो नीति खारेज भएको छ । नव वाणिज्य नीतिले निकासी प्रबद्र्धनमार्फत राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा वाणिज्य क्षेत्रको योगदान बढाइ आर्थिक वृद्धि गर्ने दूरदृष्टि राखेको छ । त्यस्तै, निकासी प्रबद्र्धन गरी दिगो आर्थिक वृद्धि हासिल गर्ने यो नीतिले लक्ष्य राखेको छ । यस नीतिका दुई वटा उप–उद्देश्यहरूमा आपूर्तिजन्य क्षमताको सुदृढीकरण गर्दै विश्व बजारमा मूल्य अभिवृद्धि युक्त प्रतिस्पर्धी वस्तु तथा सेवाको निकासी बढाई व्यापारघाटा कम गर्ने र क्षेत्रीय तथा विश्व बजारमा वस्तु, सेवा र बौद्धिक सम्पत्तिको पहुँच वृद्धि गर्ने रहेका थिए । देशलाई व्यापारको माध्यमबाट आर्थिक समृद्धि उन्मुख गराउने वस्तु तथा सेवा विशेषका एकीकृत आन्तरिक तथा बाह्य व्यापारका आयामहरूलाई समेट्ने र सहजीकरण गर्ने लक्ष्य राखेर एकीकृत वाणिज्य कानुन –नीतिमा भविष्यमा ध्यान जान आवश्यक रहेकै देखिन्छ ।
निर्यात व्यापारलाई विविधिकरण गरी प्रतिस्पर्धी बनाउन सरकारले सहजकर्ता र नियामककर्ताको भूमिकामा निर्वाह गरी निजी क्षेत्रको अगुवाइलाई २०७२ वाणिज्य नीतिले जोड दिएको थियो । बाह्य उपभोक्ताको मागबमोजिम नेपालका सबै जिल्ला र क्षेत्रमा उत्पादन हुने तुलनात्मक र प्रतिस्पर्धी वस्तुलाई जोड दिई मूल्य श्रृंखलामा सहयोग र संस्थागत क्षमतामा वृद्धि गर्ने प्रावधान राखेको देखिन्छ । देशमा आयात भइराखेका गुणस्तरहीन वस्तुहरूलाई कम–नियन्त्रण गर्न एवम् आयात व्यवस्थापन गर्न मानव, पशुपंक्षी तथा वनस्पति स्वास्थ्य र वातावरणमा प्रतिकुल असर गर्ने वस्तुहरूको क्वारेन्टाइन जाँचलगायत गैरभन्सार उपायहरूको प्रयोगको प्राबधान नीतिमा राखिएको छ । साथै, घरेलु उद्योगहरूको संरक्षण र विकास गरी नेपालमा सम्भावना भएका तर आयात गर्न परिरहेका औद्योगिक र खाद्यान्न–तरकारी–फलफूललगायत अरु कृषिजन्य वस्तुहरूका उत्पादकत्व बढाई उत्पादन वृद्धि गर्ने सोच राखिएको छ ।
हरेक पटकको वाणिज्य नीतिमा वैदेशिक व्यापारलाई सहज बनाउने, निजी क्षेत्रलाई व्यापारमा अघि बढाउने, व्यापार घाटा घटाउने भनिए पनि २०८० सालमा पनि अझ व्यापार घाटा घटेको छैन् । प्रति वर्ष नेपालको व्यापार घाटा बढ्दो छ । मूल्य अभिवृद्धि लाभ उच्च हुने वस्तु र सेवा निर्यातलाई बढाउने विषय पनि पर्दै गए पनि निर्यात वृद्धि बढ्न सकेको देखिँदैन् । तर, नीतिसँग त्यसको कार्यान्वयन प्रभावकारिता अर्को जटिल विषय हो । अबको दुई वर्षपछि यस वाणिज्य नीतिको मूल्यांकन गरी आवश्यक परिमार्जन गर्न आवश्यक छ ।
(रेग्मी, व्यापार तथा निकासी प्रबद्र्धन केन्द्रका पूर्व नायव–कार्यकारी निर्देशक हुन् ।)
–खिमराज गिरी
नेपाली राजनीतिमा बेला–बेलामा व्यवस्था हस्तान्तरण त भयो तर, प्रतिक्रियावादी, सत्ता स्वार्थी, लम्पसारवादी, प्राकृतिक प्रकोप आदिले जनताको जीवन रूपान्तरण हुन सकेन । गरिबको घरमा चुला त बले तर, खाना पाकेन । किसानका पाखाबारीमा सिँचाइ गर्ने सम्बन्धमा कुरा र कुला त गए तर, पानी गएन । प्रजातन्त्रवादी त भए तर, उदारवादी भएनन् । म्यानेजरको भरमा सरकारी उद्योगहरू चलाउन त खोजियो तर, सबै कौडीको भाउमा दौडिए । गण्डकी, कोशी, कर्णालीको आत्माले कति सरापेको छ थाहा छैन ।
कुनै कुनै कम्युनिष्टहरू क्रान्तिकारी त भए तर, दिल्लीको मामलामा आज्ञाकारी नै भइरहे । २००७ सालमा राणा गए, राजासहितको प्रजातन्त्र आयो, पुरानो अवशेष र मालिकमा बिन्ती चढाउँदैमा २०१७ सालमा पञ्चायती व्यवस्था आयो अनि राजा महेन्द्रको शासन काल शुरु भयो । २०३६ सालको जनमत र ०४२ सालको बम काण्डले नेपालको राजनीतिमा केही हलचल मच्चायो र ०४६ सालको आन्दोलनलाई टेवा पुग्यो । तत्पश्चात राजतन्त्रात्मक बहुदलीय व्यवस्थाको सुरुवात भयो ।
तत्काल बालुवाटारको करिब ११६ रोपनी जग्गा सुवर्ण शमशेरको परिवारलाई हस्तान्तरण गरियो र प्रजातन्त्रको धज्जी पनि त्यतिखेरदेखि नै उडाउन शुरु गरियो । प्रायः दलका केही नेताहरू एकातिर आधुनिक राज्य प्रणालीको कथा सुनाउँथे भने अर्कोतिर कुर्चीको लागि दरबार धाउने प्रचलन पनि कायमै राखे । ०५२ साल पछिको त्यो एक दशकले नेपालमा गणतन्त्रात्मक शासन व्यवस्था ल्याउन टेवा पुग्यो र २०६२÷०६३ को आन्दोलनपश्चात राजा सत्ताच्युत हुन पुगे र दलहरू करिब आठ वर्षसम्म जम्बो सांसद लिएर संविधानसभाबाट संविधान बनाउने गृहकार्यमा जुटेपश्चात २०७२ सालमा नयाँ संविधान ल्याइयो र नेपाल गणतन्त्रात्मक शासन व्यवस्था अवलम्बन गर्ने मुलुक बन्यो ।
देशमा तीन तहको चुनाव भयो र तीनै तहमा नेकपाको बहुमतको सरकार पनि बन्यो र देशले पहिलाभन्दा हरेक क्षेत्रमा काँचुली पनि फेर्न खोज्यो तर, केही व्यक्तिहरूको सत्तास्वार्थको कारण राजनीतिक अस्थिरताको सौदाबाजीमा मुलुक फेरि पनि फस्यो । र, अरु कयौं क्षेत्रमा परिवर्तन हुने अवस्था हुँदा हुँदै पनि कहिले प्राकृतिक विपत्ति त कहिले सरकार चलाउने पात्रहरूको प्रवृत्ति, त कहिले नेकपाभित्रको आन्तरिक द्वन्द्व, कहिले विपक्षी दलहरूको विरोधी स्वभावको कारण देशमा विकासको गति अगाडि बढ्न केही असहज भइरहँदा फेरि अर्को विपत्ति लाग्यो कोरोनाको । विश्वव्यापीरूपमा फैलिएको यो कोरोनाको कारणले ठूलै धनजनको क्षति भयो र आर्थिक क्षेत्र पनि जर्जर हुने अवस्थामा पुग्यो । नेपाललाई पनि आर्थिकरूपमा केही पछाडि धकेल्यो र त्यसको परिणामस्वरूप आजसम्म देशमा न त स्थायी सरकार बन्यो न त भ्रष्टाचारको अन्त्य नै भयो ।
झुपडीलाई देखाउँदै चप्पल लगाएर नेतृत्वमा पुगेकाको व्यक्तिगत जीवनमा ठूलो परिवर्तन त भयो तर, जनताको जीवनमा परिवर्तन आएन । हिजोका चप्पलधारी नै आज सुटेटबुटेट हुँदै राजनीतिको नेतृत्वमा छन् । उनीहरूलाई नै जनताले पटक–पटक नेतृत्वमा जिताउँदै आएका छन् । तर, अवस्था उस्तै रहिरहँदा पनि विकल्प नखोज्ने जनतालाई दोषी मान्ने कि नमान्ने भन्ने प्रश्न उब्जिएको छ । निष्कर्षमा भन्दा जबसम्म जनताले पनि आफ्नो मतको समीक्षा गर्दैनन् तबसम्म मुलुकले सही दिशा समात्न सक्दैन । सही नेतृत्व भेटाउन सक्दैन ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies