अनलाइन शिक्षाको व्यवहारिकता

-यामबहादुर दुरा

विगतमा अमेरिकी तथा युरोपेली देशमा अनलाइन कक्षा सञ्चालन हुने गरेको प्रसङ्ग रूमानी कथाझैं सुन्न पाइन्थ्यो । घरमा बसीबसी विद्यालय, कलेज तथा विश्वविद्यालयको कक्षाकोठासँग जोडिएको त्यो प्रसङ्ग त्यतिविधि पहुँच नभएको नेपालजस्ता देशका नागरिकका लागि एउटा रोमाञ्चक गफजस्तो लाग्थ्यो । समयक्रममा नेपालमा पनि दूरसञ्चार प्रणाली र सूचना प्रविधिको विकास हुँदै गयो । त्यसपछि अनलाइन बैठक वा जमघटका प्रसङ्ग पनि विस्तारै सुनिन थाल्यो । त्यसमा पनि विश्वव्यापी महामारी कोभिड–१९ ले यस्ता अनलाइन बैठक वा जमघटका प्रसङ्गलाई ह्वात्तै सतहमा ल्याइदियो । 

अहिले, अनलाइन कक्षासम्बन्धी आलो–तातो बहस भइरहेको छ । नेपालका विद्यालय, कलेज तथा विश्वविद्यालयले भर्चुअल क्लास (अनलाइन कक्षा) सञ्चालन गर्न थालिसकेका छन् । विश्वविद्यालयहरूले अनलाइन कक्षालाई मान्यता दिँदै यो सञ्चालनसम्बन्धी निर्देशिका जारी गरी परीक्षासमेत सञ्चालन गरिसकेको छ । शिक्षा मन्त्रालयले पनि ‘विद्यार्थी सिकाइ सहजीकरण निर्देशिका, २०७७’ असोज १ गतेदेखि लागु गराउन स्थानीय तहहरूलाई निर्देशन दिइसकेको छ । अब, नेपालमा अनलाइन शिक्षाले वैधानिक धरातल प्राप्त गरिसकेको छ । घरमै बसेर विद्यालय, कलेज तथा विश्वविद्यालयबाट प्रवाहित ज्ञानधारा प्राप्त गर्न सकिने अनलाइन कक्षा आम विद्यार्थीका लागि तुलनात्मक रूपमा नयाँ अनुभव हो । नयाँ प्रविधि र परिपाटीसँग परिचित हुनका लागि यो बेजोड अवसर पनि हो । 

यद्यपि, यस्तो बेजोड अवसरका साथ आएको अनलाइन कक्षा नेपालीका लागि चुनौतीविहीन भने पक्कै छैन । यसले अवसरका साथ अनेकन् चुनौती लिएर आएको छ । अनलाइन कक्षाका लागि उच्च गतिको (ब्रोडब्यान्ड) इन्टरनेट, बिजुलीको निर्विघ्न आपूर्ति र कम्प्युटर वा स्मार्टफोन अपरिहार्य छ । यस पृष्ठभूमिमा हामीले आफैंलाई प्रश्न सोध्नुपर्ने बेला आएको छ, के हाम्रा यी सबै आधारभूत आवश्यकता पूरा भएका छन् ? के सबै विद्यार्थी वाइफाई, कम्प्युटर वा स्मार्टफोनको पहुँचमा छन् ? के सबै विद्यार्थी यस्ता कुरामा लगानी गर्ने हैसियतमा छन् ? के सबै शिक्षक अनलाइन कक्षा सञ्चालनका लागि प्रशिक्षित छन् ? सार्वजनिक अभिलेखहरूमा भेटिएका आँकडालाई हेर्दा अनलाइन कक्षा सञ्चालनका लागि धेरै पापड बेल्नुपर्ने अवस्था छ । अनौपचारिक आँकडाहरूले नेपालका ७४ प्रतिशत नागरिकमा इन्टरनेटको पहुँच पुगेको देखिन्छ, जुन उत्साहजनक प्रगति हो । नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणको आँकडाअनुसार ७२ प्रतिशत नागरिक समक्ष इन्टरनेटको सुविधा पुगेको देखिन्छ । डेटा प्याकलाई जोड्दा इन्टरनेट पहुँचको आँकडा उच्च देखिएको हो । 

नेपालमा ब्रोडब्यान्ड इन्टरनेटको पहुँच सरदर २० प्रतिशतभन्दा माथि देखिँदैन । विश्व दूरसञ्चार युनियनको तथ्यांकलाई उद्धृत गर्दै ‘इन्टरनेट सोसाइटी’को वेबसाइटमा प्रकाशित लेख (जुन २६, २०२०) ले यही वास्तविकतालाई उजागर गर्छ । नेपालमा ग्रामीण विद्युतीकरणको ग्राफ निरन्तर माथि लागिरहे पनि लगभग १० प्रतिशत नागरिक बिजुलीको उज्यालोबाट वञ्चित भएको देखिन्छ । दूरदराजमा रहेका विद्यार्थीको भाग्यले यही १० प्रतिशत नागरिकको नियतिसँग हिस्सेदारी गर्न पुगेको देखिन्छ, जुन सुखद् प्रसङ्ग होइन । जनस्वास्थ्यमा गम्भीर चुनौती आएको यो असामान्य अवस्थामा अनलाइन कक्षाको विकल्प छैन । त्यसैले अनलाइन कक्षाहरू सञ्चालनमा आएका छन् । यससँगै अर्को वास्तविकता हाम्रा सामु आएको छ । त्यो हो, अनलाइन कक्षामा विद्यार्थीको ‘ड्रपआउट’ का प्रसङ्ग ।

अनलाइन कक्षा ‘ड्रपआउट’ का पछाडि अनेकन् व्यावहारिक तथा मनोवैज्ञानिक कारण हुन सक्छन् । यहाँनेर एकजना कलेजमा पढाउने शिक्षकले एउटा अनलाइन बैठकमा सेयर गरेको अनुभव सान्दर्भिक हुन आउँछ । उनका अनुसार आफूले अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्दा एकजना विद्यार्थी रुखमा चढेर बसेको रहेछ रे । कारण थियो, नेटले राम्रोसँग काम नगर्नु । गाउँका कुना–कन्दरामा मात्र होइन, राजधानी र सहरमै पनि कतिपय परिवारले वाइफाईको सेवा उपभोग गर्न पाएका छैनन् । यसले ‘डिजिटल डिभाइड’ को ताजा दृष्टान्त पस्केको छ । यस सन्दर्भमा पोखरा महानगरपालिकाले परिपत्र गरेको प्रसंग कोट्याउनु पनि प्रासंगिक हुन आउँछ । अनलाइन कक्षाबाट शिक्षामा सबैको समान पहुँच कायम नहुने भएकाले यसलाई रोक्न महानगरपालिकाले परिपत्र गरेको समाचार आएको थियो ।

यससँगै अनलाइन कक्षाको सीमाबारे परिचित हुन आवश्यक छ । यसले भौतिक कक्षालाई कहिल्यै पनि पूरापुर विस्थापन गर्न सक्दैन । अनलाइन कक्षा भौतिक कक्षाको सहायकमात्र विकल्प होइन । सिक्ने–सिकाउने कार्यमा अनलाइन कक्षा सहायक हो तर सबथोक होइन । अनलाइन कक्षा सधैं र सबै अवस्थामा उपयोगी हुन सक्दैन । कतिपय प्रयोगात्मक विषय अनलाइन कक्षाबाट सम्भव हुँदैन । सामान्य अवस्थामा भौतिक कक्षाको विकल्प अनलाइन क्लास हुन सक्दैन । यसो भनिरहँदा अनलाइन कक्षाको विरुद्धमा मत जाहेर भएको अर्थ नलागोस् । अनलाइन कक्षाको महत्व नै छैन भन्ने होइन । यसको आफ्नै किसिमको महत्व छ । महामारीको वर्तमान अवस्थामा मात्र होइन, भविष्यमा पनि यसको महत्त्व कायमै रहनेछ । भौतिक रूपमा एकैचोटी धेरै व्यक्ति जमघट हुन सम्भव नहुने परिस्थितिमा अनलाइन कक्षा शिक्षक र विद्यार्थीबीच अन्तरक्रिया गर्ने दरिलो माध्यम बन्न सक्छ ।

अनलाइन कक्षाको कुरा गर्दा अनलाइन कक्षा र भौतिक कक्षाबीच तुलनात्मक अध्ययन गर्न पनि आवश्यक छ । भौतिक अनलाइन तथा भौतिक दुवै कक्षाको मूल उद्देश्य ज्ञान बाँड्नु नै भए पनि यी दुईबीचको शिक्षण पद्धतिमा केही सूक्ष्मतम भिन्नता छन् । भौतिक कक्षामा शिक्षकको हाउभाउ, ब्ल्याकबोर्ड वा ह्वाइटबोर्डमा लेखिएका अक्षर वा चित्र आदिबाट कुरा बुझाउन सहज हुन्छ । भौतिक कक्षामा शिक्षक र विद्यार्थीबीच प्रत्यक्ष क्रिया, प्रतिक्रिया र अन्तरक्रिया सम्भव छ, जसबाट शिक्षकको प्रस्तुतिमा प्रस्ट नभएका कुरा प्रस्ट पार्न सहज हुन पुग्छ ।

अनलाइन कक्षामा पनि शिक्षक र विद्यार्थीबीच क्रिया, प्रतिक्रिया र अन्तरक्रिया सम्भव नहुने होइन । तर, यस्ता गतिविधि ‘भर्चुअल’ हुन्छन्, जसको प्रभावकारिता प्रत्यक्ष अन्तरक्रियाको तुलनामा कमजोर हुन्छ । यसकारण, अनलाइन कक्षामा कुरा बुझाउन शिक्षकले तुलनात्मक रूपमा बढी परिश्रम गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसमा पनि कलिला लालाबालाको ध्यानाकर्षण गरेर विषयवस्तु बुझाउनु झनै चुनौतीपूर्ण हुन्छ । अनलाइन कक्षाका लागि तस्बिर वा ग्राफिक्सको प्रधानता रहेको शक्तिशाली ‘पावर प्वइन्ट प्रेजेन्टेसन’ हरू तयार गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यो पनि हरेक दिन । यसले शिक्षकमा पर्याप्त जाँगर, विषयवस्तुको दक्षता र प्राविधिक ज्ञानको पनि माग गर्छ । अनलाइन कक्षाका लागि आवश्यक पर्ने सफ्टवेयरका विविध आयामबारे शिक्षक परिचित हुनैपर्छ ।

मन्त्री हुन मरिहत्ते

-प्रेमलकुमार खनाल

२०६२/०६३ को युगान्तकारी परिवर्तनबाट प्राप्त भएका उपलब्धि (लोकतान्त्रिक गणतन्त्र, संघीयता, धर्म निरपेक्षता, समावेशिता, कानुनी शासन, समाजवाद उन्मुख राज्य प्रणालीलाई संस्थागत गर्न संविधान जारी भएको पाँच वर्ष व्यतित भएको छ । वर्तमान संविधान संविधानवादको सिद्धान्तमा आधारित संविधान हो । संविधानवाद आधुनिक लोकतान्त्रिक राज्य प्रणालीको नवीनतम प्रणाली हो । संविधानवादले कानुनबमोजिम राज्य सञ्चालन हुनुपर्दछ भन्ने मान्यता राखेको हुन्छ । संविधानवादले नागरिककोे स्वतन्त्रता र अधिकार लोकतन्त्र, कानुनी शासन र राष्ट्रियताको संरक्षण, संवर्द्धनलाई विशेष जोड दिएको हुन्छ ।

यसले शक्ति पृथकीकरण नियन्त्रण र सन्तुलनको सिद्धान्तलाई अंगीकार गरेको हुन्छ । सरकारलाई जनताप्रति उत्तरदायी तथा जवाफदेही भएर राज्य सञ्चालन गर्न दिशाबोध गरेको हुन्छ । संविधानवादमा राज्यले जनताको सेवा र हितलाई अधिकतम ध्यान दिई राज्यबाट सेवा प्रवाह गरेर जनताका मौलिक हक र मानवअधिकारको सुनिश्चितता हुन्छ । र संविधानवादमा कानुनी शासनको सम्मानका साथै स्वतन्त्र, सक्षम र निष्पक्ष अदालतको व्यवस्था गरिएको हुन्छ ।

राजनीतिक संविधानवादले जनताको चाहनाबमोजिम संविधान निर्माण, संशोधन र जनताप्रति जवाफदेही भएर राज्य सञ्चालन गर्ने मान्यतालाई अंगीकार गरिएको हुन्छ । दोस्रो, कानुनी संविधानवाद, यसअन्तर्गत अदालती प्रक्रियाबाट कानुनको कार्यान्वयन गर्न र जनताका मौलिक हकको न्यायालयबाट निर्वाध उपभोग गर्न पाउनेगरी मौलिक हकको उपचारको हकको सुनिश्चित गरिन्छ । यसअन्तर्गत न्यायिक निकायबाट गरिएका निर्णय र फैसलाको सम्बन्धित निकाय, व्यक्ति र सरकारबाट पालन गर्नेरगराउने र कार्यान्वयन गरेर कानुनी शासनको प्रत्याभूति प्रदान गरिन्छ । न्यायिक निकायका फैसला, आदेशको पालना भएन वा कार्यान्वयन गरिएन भने अदालतको अवहेलना गरिएको आधारमा सजाय गर्ने प्रक्रिया पनि संविधानवादभित्र पर्दछ । तेस्रो, आर्थिक संविधानवादको अवधारणा देशको सन्तुलित आर्थिक विकाससंग सम्बन्धित छ । यस अवधारणामा देशमा उपलब्ध स्रोतसाधनको उपयोग र बाँडफाँड समानता र समन्यायमा आधारित हुने मान्यता राखिएको हुन्छ ।

यसका साथै संवैधानिक अंगमार्फत सामाजिक र आर्थिक न्याय प्रदान गर्ने तथा आर्थिक पारदर्शिता कायम गर्न जोड दिइन्छ र विकासको अधिकारलाई सुनिश्चित गरेर आर्थिक सामाजिक न्याय प्रदान गरिन्छ । संविधानवादका उपरोक्त अवधारणाका आधारमा नेपालको संविधानले संविधानवादका सिद्धान्तलाई अंगीकार गरेको छ । समकालीन विश्वमा जारी भएका संविधानमध्ये नेपालको संविधान उत्कृष्ट संविधानको रूपमा रहेको छ । यो संविधानले प्रगतिशीलता, जनताको सार्वभौमसत्ता, लोकतान्त्रिक, गतिशीलता, समावेशिता, राष्ट्रिय एकता र असंलग्न परराष्ट्र नीतिका मूल्य मान्यतालाई अँगालेको छ । संविधान जारी भएको पाँच वर्ष व्यतित भएको छ ।

संविधान जारी भएपछि जनताको सार्वभौमसत्ताको प्रयोग, संघीय शासन प्रणाली अनुरूप संघ, प्रदेश र स्थानीय तहको निर्वाचनबाट सरकारको गठन, संविधानअनुसार अदालत र संवैधानिक अंगहरूको गठन, संविधानमा उल्लेख भएबमोजिम जनताका मौलिक हकको सुनिश्चित गर्न कानुनको निर्माण र संविधानको भावनाअनुरूप कानुनको संशोधन गरी गणतान्त्रिक व्यवस्थालाई सुनिश्चित गर्न भएका कार्य महत्वपूर्ण उपलब्धिका रूपमा रहेका छन् ।

संविधानको कार्यान्वयन हुन थालेको पाँच वर्षका बीचमा भएका उपलब्धि सँगसँगै राज्यका अंगहरूबाट गरिएका निर्णय र काम कारबाहीबाट मुलुकमा चुनौती खडा भएका छन् । जसले संविधानवादलाई चुनौती दिइरहेका छन् । यसले गर्दा लोकतन्त्र, कानुनी शासन, राष्ट्रियता र समावेशिताको सुदृढीकरणमा गम्भीर प्रकारका चुनौती खडा भएका छन् ।

संविधानले शक्ति पृथकीकरण, नियन्त्रण र सन्तुलनको सिद्धान्तको परिकल्पना गरेको छ । तर, संवैधानिक अंगमा देखिएको वर्तमान नियुक्ति प्रक्रियाका कारण संवैधानिक अंग स्वतन्त्र अंगका रूपमा सञ्चालन हुन सकेका छैनन । कर्मचारीतन्त्रमा काम गरेर अनुभव हासिल गरेका व्यक्ति नै संवैधानिक अंगका पदाधिकारी हुने योग्यता तोकिएकोे छ । यसबाहेक अन्य व्यक्ति विज्ञ र योग्य हुन सक्दैनन् भन्ने मनोभावनाले गर्दा कर्मचारीतन्त्रबाट निवृत्त भएका व्यक्ति नै संवैधानिक अंगमा नियुक्ति हँुदै आएको स्थिति छ । फेरि राजनीतिक भागबण्डाबाट नियुक्ति हुने परिपाटी छ ।

यसरी निवृत्त व्यक्ति भागबन्डाबाट नियुक्त हुने व्यक्तिको विगतको आचरण र स्वार्थको द्वन्द्वका कारण संवैधानिक अंगहरूले स्वतन्त्र र निष्पक्ष तवरले भूमिका निर्वाह गर्न सकेका छैनन् । अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगमा विगतदेखि भएका नियुक्ति प्रक्रियाले पदाधिकारीबाट राजनीतिक प्रभाव र सत्ताको प्रभावबाट कार्य सम्पादन गरिएका घटनाका कारण आज यस संस्थाको औचित्यतताका बारेमा नै जनस्ततरबाट प्रश्न उठ्ने स्थिति बन्दै छ । सहमतीय एवं दलीय भागबण्डामा नियुक्ति हुने परिपाटीका कारण लोकमानसिंह कार्की, राजनारायण सिंहदेखि भर्खरै निवृत्त नवीन प्रकाश घिमिरेको कार्यकालमा भ्रष्टाचारसम्बन्धी मुद्दामा भएका निर्णयले भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्नेभन्दा झन्झन् भ्रष्टाचार मौलाउँदै जाने र राजनीतिक प्रतिशोध साँध्ने अंगको रूपमा यी संस्थाको विकास हुने डरलाग्दो स्थिति उत्पन्न भएको छ ।

यसैगरी, अदालतमा न्यायाधीश नियुक्तिमा भएका विकृति र विसंगतिले निष्पक्ष न्याय सम्पादनमा गम्भीर प्रकारको चुनौती खडा भएको छ । अदालतमा बिचौलियाको बिगबिगी बढ्नुका साथ साथै राज्यलाई कर छली गर्ने, राज्यलाई आर्थिक नोक्सानी पु(याउने अदालतबाट उन्मुक्ति पाउने खालका विगतका फैसलाले न्यायाधीशको नियुक्ति प्रक्रियामा गम्भीर खालको कमीकमजोरी र चलखेल हुने गरेको छ । छिटोछरितो न्याय पाउने जनताको अधिकार स्थापित हुन सकेको छैन ।

मुलुकको राष्ट्रियतालाई सुदृढ र सबल बनाउन अझै धेरै काम छन् । राष्ट्रियता आँच पुग्नेगरी विगतमा जथाभावी रूपमा विदेशी नागरिकलाई वितरण गरिएको नागरिकताको व्यवस्थालाई संविधानभित्र नै समावेश गरेर जुन काम भयो,े यसले मुलुकमा जनसंख्या अतिक्रमण बढ्दै गएको र आदिवासी जनताको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक अधिकार कुण्ठित भएको छ । खुकुलो तवरले विदेशी नागरिकले अंगीकृत नागरिकता पाउने र अंगीकृत नागरिकका पहिलो सन्तानले नै वंशजको नागरिकता पाउने जुन स्थिति छ, यसले मुलुकको राष्ट्रियता, सार्वभौमिकताको रक्षा गर्न गम्भीर चुनौती खडा गर्दै लगेको छ । 

मुलुकमा संघीय शासन प्रणालीको सुरुवात भएको छ । स्थानीय विकास, सन्तुलित विकास र सिंहदरबारको अधिकार जनताको घरदैलो पुर्‍याउने संघीय शासन प्रणालीको मूल मर्म हो । तर, व्यवहारमा संघीय प्रणाली खर्चिलो बन्दै गएको छ, यसले गर्दा यो खर्च धान्न राज्यको स्रोतसाधनले नभ्याउने र साधारण प्रशासनिक खर्च धान्न नसकेर विदेशी ऋण लिनुपर्ने स्थिति र स्थानीय विकास र जनताको जीवनस्तर वृद्धिका लागि चाहिँ स्रोतसाधन नै हुन नसक्ने स्थितिले संघीयताको मूल मर्म र भावनामा प्रहार भएको छ । अहिले संघ र प्रदेशमा गरी ८ सय ८४ जना सांसदको जुन व्यवस्था छ, यो संख्या नेपालजस्तो सानो देशका लागि धेरै र अत्यन्तै खर्चालु भएको छ । धेरै पद सिर्जना गरेर राज्यको स्रोतसाधन र सुविधा उपलब्ध हुने परिपाटीले मान, सम्मान र सुविधा प्राप्तिका लागि सांसद, मेयर हुन समावेशी समानुपातिक प्रतिनिधित्वको निर्वाचन प्रणालीमा पनि अहिले नै प्रश्न उठन थालेको छ । जातीय प्रतिनिधित्वका नाममा पैसावाल, टाठाबाठा र दलका नेता र परिवारका मानिसहरूको नै राज्यका अंगमा प्रतिनिधित्व हुने खालको परिपाटी हुर्कदै गएको छ ।

तर, श्रमजीवीवर्गको राज्यको नीति निर्माण र संसदमा प्रतिनिधित्व नहुने खालको जुन व्यवस्था छ, यसले श्रमजीवीवर्गको उपेक्षा भएको छ । स्थानीय तह र प्रतिनिधिसभामा पराजित व्यक्ति त्यहीँ कार्यकालमा राष्ट्रिय सभामा पुनः निर्वाचित वा मनोनयन हुने जुन अभ्यास बढेको छ, यसले लोकतन्त्रको मर्म र भावनामा प्रहार गरेको छ । निर्वाचन प्रणाली महँगो भएको छ । माथिदेखि तल्लो तहमा उम्मेदवारी छनोटमा दलभित्र नेतृत्वका बीचमा तानातान हुने र सम्बन्धित तहका कार्यकर्ताको लोकतान्त्रिक अधिकारको उपयोग गरी निर्णायक भूमिका हुन नदिने दलभित्र जुन परिपाटी हुर्केको छ, यसले निर्वाचन प्रणालीलाई स्वस्थ बनाउन सहयोग पुर्‍याएको छैन । जे जतिसुकै पैसा खर्च गरेर जेजसरी पनि सांसद हुने, सांसद भएपछि जेजसरी पनि मन्त्री हुन अपहत्ते गर्ने खालको राजनीतिक मनोभावनाले भ्रष्टाचार झन् बढाएर लगेको छ । एक व्यक्तिले पटकपटक वा आजन्म दलबाट टिकट पाइरहने खालको निर्वाचन प्रणाली र राज्यबाट सदैव सुविधा पाइरहने पोलिटिकल रेन्ट सिकिङको मनोवृत्ति, राजकीय पद र सुविधा नै सबथोक हो भन्ने परिपाटी अर्को चुनौती रूपमा खडा भएको छ ।

महामारीमा दुर्व्यवहार होइन श्रद्धा गरौं

-चिरञ्जीवी मास्के

कम्युनिस्टले धर्म मान्दैनन् भनेर अफवाह फैलाउन लागेको धेरै शताब्दी भैसकेको छ । माक्र्सको उदय र उनैको ‘धर्म अफिम हो’ भन्ने भनाइलाई डेमोक्रेटहरुले बुलन्दीमा पुर्‍याएको समय शताब्दीमै हिसाब गर्नुपर्छ । तर मानवताको मापन न धर्मले गर्न सक्यो, न सिद्धान्तले । कोरोना कहरको यो समय र कोरोना संक्रमित तथा उपचारमा संलग्न स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई भैरहेको दुर्व्यवहारले धर्मको सिद्धान्तलाई कम्युनिस्ट वृत्तमा मात्र हैन डेमोक्रेटहरुको जमातमा पनि क्रमशः पराजित गर्दै लगिरहेको छ । के कम्युनिस्ट, के डेमोक्रेट लगभग सबैको घरका ढोका मात्र हैन टोलका गौंडा र गल्छीहरुसमेत कोरोना संक्रमित तथा उपचारमा संलग्नहरुको लागि बन्द प्रायः देखिएका छन् । हैन भने धर्मभिरुहरुले कोरोना संक्रमित र उपचारमा संलग्नहरुलाई किन अछूतझैँ व्यवहार गर्नुपर्‍यो र ? धर्म भनेको मानवीय सिद्धान्त हो, धर्मले मानिसलाई अनुशासित बनाउँछ । कम्युनिस्ट त धर्मविरोधी भए अर्थात् अनुशासनहीन भए, धर्म मान्ने डेमोक्रेटहरुचाहिँ किन अमानवीय र अनुशासनहीन बन्दै छन् हँ ? जवाफ सहज छ– सिद्धान्तले हैन, श्रद्धाले मानवताको मापन हुन्छ ।

रामायणको एउटा प्रसंग उल्लेखनीय छ । १४ वर्षको वनवासको समय रामचन्द्र कतै जाँदै थिए । एकजना रोगी, फोहोरी वृद्धा महिला ‘शवरी’ले त्यो कुरा चाल पाइन् र उनले रामचन्द्रलाई बयरको फल खुवाउने मनसुवा गरिन् । उनले आफूले बयर चाख्दै मीठो–मीठो जति रामचन्द्रको लागि छुट्याइन् । रोगी, घाउखटिरा भएकी, फोहोरी शवरीले बयर दिएकोले लक्ष्मणले रामचन्द्रलाई त्यो फल नखान सुझाए । तर रामचन्द्रले शवरीबाट त्यो फल ग्रहण गर्दै हाँसेर भने– श्रद्धा सबैभन्दा ठूलो कुरा हो, उनले श्रद्धाले दिएकी छन्, त्यसैले यसमा अन्यथा सोच्नु आवश्यक छैन ।

अहिले सबै सिद्धान्तमा श्रद्धा मरेको छ, मानवीयता मरेको छ । कोरोना संक्रमित या उनीहरुको उपचारमा संलग्न स्वास्थ्यकर्मीहरुमाथि भैरहेको व्यवहार त्यसैको प्रतिविम्ब मान्न सकिन्छ । त्रेतायुगमा रामचन्द्रले लक्ष्मणलाई सिकाएको श्रद्धाको पाठ कलियुगमा आइपुग्दा श्राद्ध गर्दा फेरेको कपडाजस्तै कतै जुठेल्नातिर मिल्किएको अवस्थामा रहेको हुनुपर्छ । त्यसैले पनि हरेक मानिस अहं, कुण्ठा र अमानवीयताले ओतप्रोत बनेका छन् ।

महामारीको यो समयमा पनि अनियमितता, भ्रष्टाचार, बेथितिलाई आत्मसात् गर्दै हिँडिरहेका छन् । एकातिर कोरोना संक्रमणकै बहानामा लुटको धन्दा चलाइरहेछन्, अर्कोतिर संक्रमित र स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई दुव्र्यवहार र विभेद गरिरहेछन् ।

मृत्यु सत्य हो, ढिलो–चाँडोको कुरा अलग छ तर एकदिन सबैले मानव चोलाबाट विश्राम लिनै पर्छ । हाड र छालाको यो मानव चोलालाई खरानीमा विसर्जन हुनबाट धन, सम्पत्ति, सत्ता या कुनै पनि शक्तिले रोक्न सक्दैन । त्यसैले एउटा मानवले अर्को मानवलाई रोग, भोक, शोक कुनै पनि बहानामा विभेद, दुव्र्यवहार तथा अछूतझैँ व्यवहार गर्ने कुरा कुनै पनि मानेमा स्वीकार्य हुनै सक्दैन । त्यस्तो कुरा दण्डनीय हुन्छ र हुनुपर्छ ।

कोरोना कहरमा आफन्तजनले मृतकको अन्त्यष्टि आफ्नो सांस्कृतिक परम्पराअनुसार गर्न नसकेको पीडा त छँदै छ, त्यो भन्दा आर्तनाद पीडा कोरोना संक्रमितलाई आफ्नै परिवारजन, आफन्त र समाजले गरेको विभेद र दुव्र्यवहारबाट हुने गरेको अनुभव पीडितहरुले सुनाउने गरेका छन् ।

कोरोना संक्रमित भएपछि परिवारजनबाटै भएको अपहेलना सहन नसकेर एकजना युवकले आत्महत्या गरे । अर्को एकजना संक्रमितलाई एकान्तवासको नाममा घाटको आसपास राखियो । कोरोना संक्रमित बसेको घरको बाटो हुँदै हिँडडुल नगर्न समाजका बुद्धिजीवी भनाउँदाहरुले नै उर्दी जारी गरे । अपहेलनाको डरले संक्रमित अस्पतालबाटै भागे । संक्रमितको परिवारलाई छिमेकीहरुले नाना थरी अरोप, गालिगलौज र दुव्र्यवहार गरे । स्वास्थ्यकर्मीहरुलाई टोलवासीले डेराबाट निकाल्न खोजे । यी सबै हाम्रै समाजमा देखिएका गतिविधिका फेहरिस्तहरु हुन् ।

कुनै पनि संक्रमितलाई घरमै बस्ने रहर हुँदैन । सरकारले उचित व्यवस्थापन गरिदिएको अवस्थामा हरेक संक्रमित अस्पतालमा तोकिएको आइसोलेसनमा बस्न राजी छन् । तर यो महामारीमा सरकारले मात्र सबै व्यवस्थापन गर्न सक्ने अवस्था छैन । त्यसैले होम आइसोलेसनको कुरा आएको हो । होम आइसोलेसनमा बसेका संक्रमितलाई त्यहाँको समाजले विभेद र दुव्र्यवहार ग¥यो भने उनीहरुको मानसिकता कस्तो होला ? विभेद र दुव्र्यवहार गर्ने समाजका भद्र महिला तथा सज्जनवृन्दले एकपटक संक्रमितको मुहारमा आफ्नै परिवारका कोही सदस्यको तस्वीर अनुमान गरौं त । के त्यति बेला पनि हाम्रो मनोभाव कुण्ठित र कठोर नै हुन्छ ? या श्रद्धाभावले उद्वेलित पो बन्छ कि !

सरुवा रोग विशेषज्ञहरुले भनिरहेका छन्, कोरोना एकपटक सबैलाई लाग्न सक्छ । यो सत्यलाई जान्दाजान्दै पनि समाजका अब्बल भनिएकाहरुले संक्रमितलाई गर्ने व्यवहारले हाम्रो समाजको चेतनास्तरको मापन भएको छ । प्राकृतिक विपत्ति र दैवी विपत्तिले मानिसको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक कुनै पनि हैसियत हेर्दैन । २०७२ सालको भूकम्पले सबै स्तरका मानिसलाई सडकमा ल्याएको यथार्थलाई हामीले भुल्न सकेका छौं र ? अहिले कोरोना कहरले सबैलाई घरभित्रै थुनिदिएको तथ्य पनि छ त हाम्रो सामु । त्यसैले हामीले कोरोना संक्रमणको यो पीडादायी समयमा विभेद, दुव्र्यवहार, अपहेलना हैन श्रद्धापूर्वक मानवीय व्यवहार गर्नु आवश्यक छ ।

आफू संक्रमित बनेपछि परिवार, छिमेकी र समाजलाई पनि संक्रमित बनाउँछु भन्ने कुत्सित मनसाय कसैले पनि राखेको हुँदैन । हामीभित्रको दरिद्र मानसिकताको उपज हो हामीले संक्रमितलाई गर्ने दुव्र्यवहार भनेको । वनको बाघले नखाए पनि मनको बाघले खाइरहेछ हामीलाई । संक्रमितले हेर्नासाथ रोग सर्ने, संक्रमित बसेको टोलमै बस्न नहुने, संक्रमितसँग बोल्नै नहुने जस्ता भ्रम हामीभित्रको दरिद्र मानसिकताको प्रतिविम्ब हो । संक्रमितलाई दुव्र्यवहार गरेर हैन आफू सचेत र सजग रहँदै संक्रमितलाई श्रद्धापूर्वक सहयोग गर्न सक्यौं र सिक्यौं भने मात्र हामी यो महामारीबाट छिट्टै मुक्त हुन सक्छौं ।

मेरो आफ्नै एउटा पीडा छ कोरोनासँग जोडिएको । पछिल्लो समय कोरोना संक्रमणबाट स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मी र सञ्चारकर्मी प्रभावित हुँदै गएपछि दोलखाका मलगायत चारजना पत्रकारले स्वाब परीक्षण गरायौं । शुरुका दिनमा मैले त्यस्तो कुनै अनुभूति गरिन, खाली रिर्पोटको प्रतीक्षा गरिरहेँ । धुलिखेल अस्पतालमा स्वाब नमुनाको चाप बढी भएकोले हाम्रो रिपोर्ट आउन ढिला भैरहेको थियो । जब रिपोर्ट आउने समय नजिकियो मेरो मनमा एक प्रकारको अनौठो तर पीडादायी ज्वारभाटा अनुभूत हुन थाल्यो ।

रिपोर्ट नेगेटिभ आयो भने त ठीकै छ, पोजिटिभ आयो भने समाजले मलाई कस्तो नजरले हेर्ला, मेरो परिवार, मेरा सहकर्मी र साथीसङ्गीको अवस्था र उहाँहरुलाई समाजले हेर्ने दृष्टिकोण कस्तो होला ? म भित्रभित्रै त्रसित र तरङ्गीत हुँदै गैरहेको थिएँ । मलाई दृढ विश्वास थियो, कथंकदाचित म संक्रमित भैहाले पनि चाँडै ठीक हुनेछु । तर मलाई भित्रभित्रै आफूभन्दा ठूलो ढुङ्गाले थिचेको आभास भैरहेको थियो, पीडाबोध भैरहेको थियो । स्वाब परीक्षण गरेर कतै मैले गल्ती त गरिन ? मनमनै यस्तै प्रश्न–प्रतिप्रश्न गर्दै थिएँ । मसँग स्वाब दिएका अरु तीनजना पत्रकारहरुको अवस्था पनि मेरो भन्दा भिन्न थिएन । उनीहरुको छटपटी पनि म फोन वार्तामा स्पष्ट अनुभूत गरिरहेको थिएँ । जे होस्, हामी चारैजना पत्रकारको रिपोर्ट नेगेटिभ आएकोले हामीले धेरै तनाव व्यहोर्नुपरेन ।

पत्रकार समाजको चौथो अङ्ग, सचेत वर्ग । समाजमा देखिएको बौद्धिक दरिद्रताकै कारण हाम्रो अवस्था त यस्तो छ भने सामान्य परिवारका कोरोना संक्रमितले कति ठूलो पीडा र वज्रपात सहनुपरेको होला ? अनुमान गर्दा पनि कन्चट चिटचिटाउँछ, मानवीयता त्यसै–त्यसै आवेग र उत्तेजनाले स्खलित बन्दै जान्छ । अनि ती समाजका सज्जनहरुप्रति अथाह अनास्था र अक्रोश मडारिन्छ । तर फेरि श्रद्धाभावले शिर निहुँरिन्छ र म सिथिल र शान्त बन्छु ।

हामी रामचन्द्रलाई आदर्श मान्छौं । रामचन्द्र अयोध्यामा हैन ठोरीमा जन्मिएका हुन् भन्ने कामना गर्छौं र त्यसमा गौरव पनि गर्छौं । तर कोरोनाको कहरमा रामचन्द्रको आदर्श, श्रद्धाले समस्याको समाधान हुन्छ भन्ने कुरालाई किन आत्मसात् गर्दैनौं ? रामचन्द्रले शवरीप्रति देखाएको सद्भाव हामीले कोरोना संक्रमित र उनीहरुको उपचारमा संलग्न स्वास्थ्यकर्मीहरुप्रति देखाउन नसक्नुको कारण के छ ? कोरोना संक्रमणबाट बच्न शारीरिकरुपमा दूरी कायम गर्नुपर्छ तर मानसिक र भावनात्मकरुपमा निकटता आवश्यक छ । त्यसैले हामी सबैले मानवीयतालाई जाग्रित गरौं र सबैसँग श्रद्धापूर्वक मानवीय व्यवहार गरौं ।

कोरोना महामारीभन्दा गरिबी र भोकमरी पीडादायी

-मोनिका वाईबा

महामारीले सँगै ल्याएको भोकमरी र गरिबीका कारण देशका अधिकांश मानिसलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको छ । उनीहरु चाहेर पनि न केहि गर्न सक्छन् न चुप लागेर नै बस्न सक्छन । महामारीको सुरुवातमै विज्ञहरुले यसले पार्ने नकारात्मक असरको बारेमा अनुमान लगाए पनि यसलाई रोक्न भने सकेका छैनन् । गरिबी र भोकमरीले अहिले महामारीलाई नै चुनौती दिँदै रफ्तारका साथ मानिसहरुको दुःखको कारण बन्न लागिपरेका छन् । आँसु, आशा र डर एकै बनाएर बसिरहेका छन् मानिसहरु । एक छाक खानको लागि भौंतारिरहेका छन् मनहरु । भोकाएको पेट अनी कोरोनाको डरमा परिणत गर्नुपरिरहेको छ ।

निषेधाज्ञाको समयमा केही दिनअघि ठेलागाडामा तरकारी बेच्न हिँडेकी महिलालाई प्रहरीले हातपात नै गरेर ढकतराजु जफत गरे । त्यसपछि ती महिलाको आँखाबाट आँसु बर्सन थाल्यो । मानौं कसैले उसको बालबच्चा उ बाट टाढा बनायो । ठेलागाडामा तरकारी बेच्ने बाहेक आफुसंग अरु कुनै विकल्प नभएको बताउँदै उनी रोइरहेको भिडियो भाइरल बन्यो । एक छाक खानको लागि धेरै संघर्ष गर्नुपर्ने तर  सरकार सर्वसाधारण र निमूखाप्रति उत्तरदायी नबनेको उनको दुखेसो थियो । उनलाई सरकारको आदेश र महामारीको डर भन्दा पनि घरको चुलो कसरी बाल्ने र डेराभाडा कसरी तिर्ने भन्ने चिन्ता ठूलो छ ।

जेठको  बिहानको समयमा डेढ घण्टा हिंडेर बस्न बन्देज गरिएको ठाउँमा एकजना महिला निगुरो बेच्न बसेकी रहिछन् । प्रहरीले उनलाई केही भन्नु भन्दा अगाडी नै उनले आँखा भरी आँसु पार्दै ‘अरु ठाउँमा विक्दैन् सर, यहाँ अली–अली मान्छे आउँदा रैछन ।’ यो निगुरो विक्यो भने चामल किनेर लानु छ, हिजो दिनभर पूरै परिवार खटेर जंगलबाट खोजेर ल्याएको’ भन्न थालिछन् । उनीमा भएको महामारीको डर साहसमा परिणत गर्न उनलाई कत्ति समय पनि लागेन । त्यसको केहीबेरमै प्रहरी त्यहाँबाट फर्किएछन् । 

कोरोना भाइरस बाहेक अन्य रोगीहरुको अवस्था बारे स्पष्ट जानकारी पाउन कठिन छ । भोकलाई जित्न नसकेर सडकमै ज्यान गुमाउनेको पीडा पनि त्यस्तै । खाना खानकै लागि टन्टलापुर घाममा घन्टौ हिँडेर, बच्चा तथा रोगी लाइनमा बस्नेको संख्या बढिरहेका छन् । भरियाहरु काम नपाएर भोकको कारण नाम्लो आफ्नो पेटमा बाँधेर हिंडिरहेका छन । दैनिक काम गरेर जीवन चलाउनुपर्ने कृषि मजदुर वा आम श्रमजीवीहरु सबैको पीडा उस्तै छ । यस्तै यस्तै समस्याहरु बोकेका, भोको पेट भौतारिरहेका मानिसहरुको संख्या बढ्दो छ । यो सबै हुनुमा अभाव र गरिबी नै हो । गरिबीको अवस्थाले अरू धेरै अवसर र स्वतन्त्रतालाई खुम्च्याएको छ । गरिबी आफैंमा एउटा महामारी हो ।

मानव सभ्यताको शुरुवाती देखि नै महामारी विभिन्न रूपमा आइरहेका छन् । कहिले मानव रोगका रूपमा, कहिले पशु रोगका रूपमा, कहिले खडेरीका रूपमा। । महामारी मानव रोगका रूपमा आउँदा विश्वकै चिन्ता र चासोको विषय बन्ने गर्दछ । जति चिन्ता महामारीको हुने गर्दछ त्यो भन्दा बढी पीडा भोकमरीले निम्त्याउने गरेको इतिहास साक्षी छ । भोकको विकल्प भोजन मात्र हो । भोकबाट तडपिएको मानिस गोलाबारुददेखि पनि डराउँदैन भन्ने गरिन्छ । त्यसैले नै होला मानिसहरु भोकको लागि महामारीलाई नै चुनौती दिन बाध्य भएका छन् । समयमै योजना नबनाउनु असफल हुनका लागि योजना बनाउनु सरह हो भने झैं भोकमरीले चरम सिमा नाघ्दैछ । विश्वव्यापी हुँदै गएको भोकमरीले महामारी भन्दा अगाडी आफ्नो अस्तित्व बनाइसकेको भए पनि निर्मूल हुन सकेको छैन ।

भोकमरी र खाद्यसंकट यस्ता मानवीय समस्या हुन् जसको असर दिर्घकालिन र बहुआयामिक हुने गर्छ । कोरोना महामारीबाट पार नलागेसम्म भोकमरीलाई पार लगाउन निकै अफ्ट्यारो हुनु स्वाभाविक भएपनि त्यसमा ध्यान दिन आवश्यक छ । विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार कोरोनाको महामारी पूर्ण रूपमा साम्य हुन अरू दुई वर्ष कुर्नु पर्नेछ । यद्यपी, कोरोना भाइरसको भ्याक्सिन बन्यो भने अलि सहज हुन्छ । डब्लुएचओले पनि विश्वका करिब ७७ देशका १४० जनाभन्दा बढी वैज्ञानिकहरूसँग समीपमा रहेर काम गरिरहेको जनाए पनि लगभग नौं महिनादेखि विश्वलाई कैद गरेको महामारीले अन्य महामारीसँग नजिक बनाउँदैछ ।

द स्टेट अफ फुड सेक्युरिटी एन्ड न्युट्रिसन इन द वल्र्डद्वारा सन् २०२० जुलाई मा प्रकाशित एउटा रिपोर्ट अनुसार सन् २०१९ मा मात्र ६९० मिलियन मानिस भोकमरीमा फसेका थिए । त्यो संख्या सन् २०१८ को भन्दा १० मिलियन बढी हो । त्यस्तै ६० मिलियन मानिस करिब ५ वर्षभित्रमा पोषिलो खाद्यान्न नपाएर कुपोषणमा परेका थिए ।

त्यसैगरी करिब पाँच महिना अघि संयुक्त राष्ट्र संघले चेतावनी दिंदै रिपोर्ट सार्वजनिक गरेको थियो । जसअनुसार महामारी सकिँदासम्म विश्वव्यापी गरिबी थप बढेर ५० करोड मानिसहरु गरिबीमा धकेलिने छन । ३० वर्षयताकै बढी विश्वव्यापी रुपमा गरिबी बढ्ने उक्त रिपोर्टले जानेको छ । करिब ४० प्रतिशत नयाँ गरिबहरु पूर्वी एसिया र प्यासिफिकमा देखापर्ने र एक तिहाइ दक्षिण एसिया र सबसाहारा अफ्रिकामा देखा पर्ने बताइएको छ ।

विश्व भोकमरी सूचकांकको रिपोर्टलाई संयुक्त राष्ट्रसंघको दिगो विकास एजेण्डासँग पनि आबद्ध गरिएसंगै सन् २०३० सम्म प्राप्त गर्ने भनिएको दिगो विकास एजेण्डामा एउटा लक्ष्य भोकमरीलाई शून्य पार्ने पनि हो । अबको भोकमरीले त्यसलाई थप जटिल पार्ने विज्ञहरु बताउँछन् । यी सबै रिर्पोटहरु र बर्तमान अवस्था हेर्दा कोरोना महामारी भन्दा पनि भोकमरीको महामारी भयानक बन्ने निश्चित देखिन्छ ।

राजनीतिक स्वार्थमा अल्झिएको संवैधानिक नियुक्ति

-कुलचन्द्र भट्टराई 

मुलुकमा अहिले संवैधानिक तथा राजनीतिक नियुक्तिको विषयले चर्चा पाएको छ । सरकारले लामो समयदेखि रिक्त रहेका संवैधानिक आयोगमा पदाधिकारीहरु नियुक्त गर्ने प्रयास सुरु गरेसँगै यसको चर्चा चुलिएको हो । संवैधानिक आयोगमा मात्र होइन, विभिन्न देशका राजदूत, विभिन्न विश्वविद्यालयका उपकुलपति तथा अन्य निकायका विभिन्न पदमा एकै पटक नियुक्त गर्ने प्रयास हुँदैछ । यसका लागि सरकारले विपक्षी दलको समेत सहमति लिने प्रयास गरेको छ । सत्तारुढ दल नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा)ले समेत सरकारलाई संवैधानिक तथा राजनीतिक नियुक्ति चाँडै पूरा गर्न आग्रह गरेको छ । योसँगै कस्ता व्यक्तिले नियुक्ति पाउलान् भन्ने चर्चा सुरु भएको हो ।

नेपालमा यसअघि गरिएका धेरै संवैधानिक तथा राजनीतिक नियुक्ति विवादित बन्ने गरेका थिए । प्रायः सत्तारुढ दल निकट वा सत्तारुढ दलको वखान गर्नेहरुले नियुक्ति पाउने गरेकाले यस्ता नियुक्ति विवादमा पर्ने गरेका थिए । केही दिनअघि मात्र लगानी बोर्डको प्रमुख कार्यकारी अधिकृतमा गरिएको नियुक्ति पनि विवादमा परेको थियो । यसअघि पनि धेरै राजनीतिक नियुक्तिहरु विवादमा पर्ने गरेको उदाहरण प्रसस्त देखिएका छन् । के अब हुने संवैधानिक तथा राजनीतिक नियुक्ति पनि विवाद मुक्त होलान त भन्ने प्रश्न उठ्ने गरेको छ ।

मुलुकका १३ वटा संवैधानिक आयोगमा ४० पद रिक्त छन् । भदौ अन्तिमदेखि अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगको प्रमुख आयुक्त पद रिक्त छ । अख्तियारमा अन्य दुई आयुक्तको पद पनि रिक्त छ । यस्तै निर्वाचन आयोगमा दुई आयुक्तको पद रिक्त छ भने महिला आयोग, आदिवासी जनजाति आयोग र दलित आयोगमा ५र५ पद रिक्त छन् । यस्तै समावेशी, मधेसी, थारु, मुस्लिम र राट्रिय स्रोत तथा वित्त आयोगमा ४–४ जना पदाधिकारी नियुक्त गर्नुपर्ने ठाउँ छ ।

नेकपाले नियुक्तिको निश्चित मापदण्ड तयार पारेर सोही अनुसार नियुक्त गर्न सरकारलाई भनिसकेको छ । तर नेकपाले भने जस्तै व्यक्ति नियुक्त भए मुलुकका सबै संवैधानिक आयोगहरु थप क्रियाशील हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । हैन, आफू निकट भएका व्यक्तिलाई टिपेर भागबण्डाका आधारमा मात्रै नियुक्ति दिइयो भने न त संवैधानिक आयोगले राज्यले सोचे जसरी काम गर्न सक्छन् न त अन्य निकायले नै ।

यस्तै विभिन्न देशमा राजदूतहरु लामो समयदेखि नियुक्त हुन सकेको छैन भने विभिन्न विश्वविद्यालयका उपकुलपति र खाली रहेका निकायको समेत सूची लामै छ । यी सबै नियुक्ति आगामी दसैं अघि नै गर्ने तयारी सरकारको छ । सत्तारुढ दल नेकपाभित्र सहमति बनेमा अब यी नियुक्तिमा ढिलाइ नहुन पनि सक्छ । किनकी अहिले सत्तारुढ दल नेकपाले पार्टीभित्रको असमझदारी अन्त्य गर्ने विषयमा भागबण्डाका रुपमा पनि यी नियुक्तिलाई प्रयोग गर्न सक्ने देखिएको छ । सत्तारुढ दलभित्र देखिँदै आएका समूहहरुलाई मिलाउन वा उनीहरुलाई भाग पु¥याउन तथा असन्तुष्टि साम्य पार्न यस्ता नियुक्तिको भागबण्डाको संकेत देखिएको छ । योसँगै विपक्षी नेपाली कांग्रेसले संवैधानिक तथा राजनीतिक नियुक्तिमा आफ्नो केही भाग खोज्दै आएको छ । यसअघिका नियुक्तिमा पनि केही भाग पाएको कांग्रेसले सरकारलाई सहयोग गर्ने सर्तमा अहिले केही नियुक्ति पाउने सम्भावना देखिँदै गएको छ । किनकी संवैधानिक पदमा नियुक्ति गर्दा प्रमुख प्रतिपक्षी दलका नेताको समेत सामान्यतः सहमति लिने चलन रहँदै आएको छ । भागबण्डा आधारमा संवैधानिक पदमा नियुक्ति गर्दा त्यस्ता निकायले कसरी प्रभावकारी काम गर्न सक्छन् भन्ने प्रश्न भने उठ्ने गर्दछ ।

संवैधानिक तथा राजनीतिक नियुक्ति गर्दा व्यक्तिको योग्यता, क्षमता, निष्ठा, निरन्तरता, योगदान र राष्ट्रिय दृष्टिले सन्तुलन कायम हुने हुनुपर्दछ । के अबको नियुक्तिमा यस्ता कुरामा ध्यान दिइएला त ? प्रश्न यहाँ उठेको छ । नेकपाले नियुक्तिको निश्चित मापदण्ड तयार पारेर सोही अनुसार नियुक्त गर्न सरकारलाई भनिसकेको छ । तर नेकपाले भने जस्तै व्यक्ति नियुक्त भए मुलुकका सबै संवैधानिक आयोगहरु थप क्रियाशील हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ । आफू निकट भएका व्यक्तिलाई टिपेर भागबण्डाका आधारमा मात्रै नियुक्ति दिइयो भने न त संवैधानिक आयोगले राज्यले सोचे जसरी काम गर्न सक्छन् न त अन्य निकायले नै ।

संविधानमा व्यवस्था भएका आयोगमा संवैधानिक परिषद्ले पदाधिकारी नियुक्त गर्दछ । संवैधानिक आयोगका अध्यक्ष तथा सदस्य हुनुलाई सम्मानित मानिन्छ । यसले पनि यस्ता पदमा धेरैको आँखा पर्ने गरेको हुन्छ । संवैधानिक निकायमा जाने व्यक्ति निकै खारिएको र अनुभवी हुनुपर्दछ । तर, यसो भन्दैमा पूर्व सरकारी कर्मचारी नै हुनुपर्छ भन्ने छैन । सरकारी कर्मचारीबाहेकका व्यक्ति पनि नियुक्तिका लागि योग्य भएका धेरै छन् । उनीहरु कुनै पनि कुरामा कम देखिँदैन । तर, सरकारी कर्मचारी भइसकेको व्यक्ति सरकारप्रति बढी वफादार हुन्छ । यस्ता व्यक्तिले सरकारलाई भनेको र अराएको मात्र काम गर्न सक्ने पनि हुन्छ । यसो भन्दैमा सबै व्यक्ति सोही अनुसारका हुन्छन् भन्न खोजेको भने होइन । तर, लामो समयसम्म सरकारी निकायमा बसेर काम गरेको व्यक्तिले स्वतन्त्र रुपमा अर्थात् संवैधानिक निकायको भावनाअनुसार काम गर्न नसक्न सक्छ । त्यसतर्फ पनि सरकारले विचार गर्नुपर्छ ।

यस्ता निकायमा नियुक्त व्यक्ति अनुसन्धानमा खारिएको हुनुपर्छ । आवश्यक परेको अवस्थामा तथ्य र प्रमाणसहित सरकारलाई नै ठक्कर दिने हुनुपर्छ । यसो हुन सके संवैधानिक आयोगहरुको औचित्य पुष्टि मात्र हुँदैन, अन्यायमा परेकाहरुले न्याय पाउने सम्भावना बलियो हुन्छ । यसले क्षणिक रुपमा सरकारलाई केही असजिलो भए पनि दीर्घकालीन रुपमा लोककल्याणकारी राज्य स्थापनामा सहयोग पुग्ने छ ।

संवैधानिक नियुक्ति गर्दा सकेसम्म नेताको पछि लाग्ने र सत्ताको मात्र गुणगान गाउनेहरुलाई पार्नै हुँदैन । यस्ता व्यक्तिले क्षणिक रुपमा सरकारलाई केही सहयोग गरे जस्तो देखिए पनि दीर्घकालीन रुपमा सरकार नै अप्ठ्यारो पार्ने छन् । यसतर्फ नेतृत्वले विचार गरी काबिल व्यक्ति छनोट गरेर नियुक्ति गर्न सके आमनागरिकको साथ र सहयोग पाउने मात्र होइन, कानुनी राज्यको परिकल्पनालाई अझ बलियो बनाउनसमेत सहयोग पुग्ने छ ।

हुन न नेपाली समाज राजनीतिक समाज नै हो । नेपाली समाजमा राजनीतिलाई अझै धेरै महत्व दिने गरिएको छ । समाजका हरेक घटनालाई राजनीतिसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । धेरै नागरिक कुनै न कुनै राजनीतिक दलसँग आबद्ध पनि छन् । राजनीतिमा लागेकामध्ये सक्रिय राजनीतिमा कम छन् । संगठित राजनीतिमा पनि धेरै कम मानिस संलग्न छन् । त धेरै व्यक्ति कुनै न कुनै दलप्रति झुकाव राख्ने छन् । नेपाली समाजको चरित्र हेर्दा अधिकांश व्यक्ति कुनै न कुनै रुपमा राजनीतिक दलप्रति झुकाव राख्ने गरेको पाइन्छ । राजनीतिमा झुकाव राख्ने वित्तिकै त्यो व्यक्ति पूर्ण योग्य र पूर्ण अयोग्य भन्ने पनि हुँदैन । तर उनीहरुले गरेको काम र गर्न सक्ने कामका बारेमा भने समीक्षा हुनुपर्छ ।

संवैधानिक आयोगमा नियुक्त गर्दा सरकारले पार्टीभित्र र बाहिर दुवैतिरका योग्य व्यक्तिको पहिचान गर्नुपर्छ । योग्य व्यक्तिको पहिचान गरेपछि आयोगको प्रकृतिअनुसार नियुक्त गर्नुपर्छ । राजनीतिक दल वा नेताहरुबीचको भागबण्डामा नियुक्त गर्दा आयोगको प्रकृतिभन्दा फरक किसिमका व्यक्ति त्यस्ता संस्थामा पुग्न सक्छन् । त्यसरी आफ्नो काम भन्दा फरक काम गरेका वा बुझेका व्यक्ति आयोगमा पुगेमा उनीहरुबाट मुलुकले कुनै लाभ हासिल गर्न सक्दैन । पार्टी र नेताहरुले सिफारिस गरेकै व्यक्तिलाई नियुक्त गर्नु परे पनि उनीहरु अन्यभन्दा कमजोर हुनु हुँदैन । पार्टीबाटै कुनै व्यक्तिलाई नियुक्त गर्नुपरे त्यस्तो व्यक्ति पनि योग्य र न्याय दिन सक्ने हुनुपर्दछ ।

हुन त अहिलेसम्म पनि योग्यताको मापदण्ड केलाई बनाउने भन्नेमा विवाद नै देखिन्छ । सर्वस्वीकार्य योग्यता के हो भन्ने पनि विवाद छ । व्यक्तिको योग्यता र क्षमता मापन प्रष्ट नहुँदा नियुक्तिहरु विवादमा पर्ने गरेका छन् । कुनै पनि आयोगमा पदाधिकारी नियुक्त गर्दा सरकारले एउटा स्पष्ट मापदण्ड निर्धारण गरेर सोहीअनुसार सकेसम्म सबैलाई स्वीकार्य हुने र विवादरहीतलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।

संवैधानिक आयोगबाहेक विभिन्न देशका राजदूतसहितका अन्य राजनीतिक नियुक्ति गर्दा पनि योग्यतालाई बढी ध्यान दिनुपर्छ । संस्थान, कोष, बोर्ड, सञ्चालक समितिसहित सल्लाहकार नियुक्त गर्दा योग्य व्यक्तिलाई प्राथमिकता दिँदा सरकारलाई नै आफ्नो काम नतिजामुखी बनाउन सहयोग पुग्छ । यस्ता नियुक्तिमा विशेष राजनीतिक दल निकट व्यक्तिहरु नै बढी प्राथमिकतामा पर्ने छन् । किनकी यस्ता नियुक्ति लिनेले सरकारको नीति तथा कार्यक्रमलाई सफल बनाउनुपर्ने दायित्व हुन्छ । उनीहरुले सरकारलाई सफल बनाउनुपर्ने हुन्छ । यस्ता नियुक्ति गर्दा आफू निकटकै तर योग्यलाई सिफारिस गर्दा सरकारलाई काम गर्न सहज हुने छ । यस्ता पदमा नियुक्ति गर्दा सरकारले आफ्नो सोच कार्यान्वयन गर्न सहयोगी हुनेहरुलाई प्राथमिकता दियो भने अन्य राजनीतिक दलले पनि चिच्याउनुको कुनै औचित्य रहँदैन । तर ती पदमा पनि बार्गेनिङका आधारमा नियुक्त गरियो भने चाहिँ स्थिति डरलाग्दो हुनसक्छ । किनकी बार्गेनिङमा नियुक्त भएका व्यक्ति सरकार र जनताप्रति उत्तरदायी हुनुभन्दा आफ्नो दुनो सोझ्याउन मात्र केन्द्रित हुन्छ ।

मुलुकमा भ्रष्टाचार पूर्णरुपमा नियन्त्रणमा आउन सकेको छैन । मुलुकमा सुशासन कायम गर्न भ्रष्टाचार अन्त्य गर्नुको विकल्प छैन । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले पटकपटक भ्रष्टाचारविरुद्ध सरकारले शून्य सहशीलताको सिद्धान्त अपनाउने घोषणा गरिरहनुभएको छ । यसले सरकार सुशासन कायम गर्न क्रियाशील छ भन्ने देखाउँछ । प्रधानमन्त्रीको अभिव्यक्ति वा राष्ट्रले लिएको सुशासनको संकल्पलाई पूरा गर्न राज्यका सबै निकाय उत्तिकै सक्रिय हुनुपर्छ । प्रधानमन्त्री ओली योग्यता र क्षमताका प्रशंसकसमेत रहनुभएकाले राजनीतिक नियुक्ति गर्दा योग्यता र क्षमतालाई नै प्राथमिकतामा राखेर मुलुकको अभिभावकत्वको उदाहरणीय परिचय दिनुपर्ने छ । योसँगै नियुक्तिमा हुने गरेको दबाब र प्रभावले परेको नकारात्मक असरलाई कम गर्ने काम वर्तमानबाटै सुरुआत गर्नुपर्छ ।

कोरोनाले चिनाएको हाम्रो मानसिकता

-केमिका घिमिरे

मेरो घर चितवन जिल्लाको खैरहनी नगरपालिकामा पर्छ । आफ्नो काम विशेषले म भरतपुर महानगरपालिकामा भाडामा बस्छु । मेरो श्रीमान् बैंकमा काम गर्नुुहुन्छ । साथमा हाम्रो ४ वर्षको छोरा छ । विश्वव्यापी रूपमा कोरोना संक्रमणले भयावह रूप लिँदा हाम्रो देश पनि अछुतो रहेन । त्यसमा पनि चितवन जिल्ला ट्रान्जिट प्वाइन्टमा रहेकाले रेड जोनमा परेको छ । हामी सबै जना त्रासमा बाँचिरहेका छौँ । यतिखेर हामी अदृश्य भाइरससँग युद्घ गरिरहेका छौँ । हाम्रो देशमा भएको पहिलो लकडाउनमा पनि बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरु अति आवश्यक क्षेत्र भएकाले मेरो श्रीमान रोटेसनमा अफिस जानुहुन्थ्यो । फ्रन्टलाइनमा काम गर्नुपर्ने, दैनिक रूपमा धेरै कस्टमरहरुसँग भेट्नुपर्ने हुँदा उहाँ एकदम जोखिममा हुनुहुन्थ्यो । जब संक्रमण रफ्तारमा बढ्न थाल्यो, हामीले मनस्थिति बनाइसकेका थियौँ, त्यहीअनुसार योजना पनि । त्यसपछि उहाँ भरतपुर आउन छाड्नुभयो । किनकि कतै संक्रमण भइहालियो भने भाडाको कोठामा आइसोलेट भएर बस्न गाह्रो हुन्छ भनेर । उहाँ हाम्रो खैरहनीमा रहेको घरमा जानुहुन्थ्यो । नभन्दै हामीले सोचेको तर नचाहेको कुरा भइदियो । श्रावण २९ गतेतिर सम्पर्कमा आएका एक जना कस्टमरलाई संक्रमण देखिएपछि उहाँ पनि कन्ट्याक्ट ट्रेसिङमा पर्नुभयो । त्यसपछि भरतपुर अस्पतालमा स्वाब टेस्ट गर्न २, ४ दिनै कुर्नुपर्ने र रिपोर्ट आउन टाइम लाग्ने भएपछि उहाँले चितवन मेडिकल कलेजमा स्वाब संकलन गर्नुभयो ।

भाद्र ५ गते स्वाब संकलन भयो । त्यसपछि उहाँ घरमै आइसोलेसनमा बस्न थाल्नुभयो । स्वाब संकलन गरेको रात एकदम छटपटीमा बित्यो । बिहान उठेपछि सीएमसीको फेसबुक पेज स्क्रोल गर्न थालेँ । फेसबुक स्क्रोल गर्दै गर्दा पनि हातहरु काँपेका थिए... कतै नेगेटिभको लिस्टमा उहाँको नाम रहेनछ भने.. । नेगेटिभको रिपोर्ट लिस्टमा आँखाहरु दौडिए । ५ पटक लिस्ट पढेँ सबैको नाम कण्ठै भइसक्यो तर आफूले खोजेको नाम त्यहाँ थिएन । त्यसपछि मन एकदम आत्तियो । संक्रमित उहाँ हुनुहुन्थ्यो तर शरीर मेरो तातेको थियो । बेस्सरी चिच्याएर रुन मन लाग्यो तर साथमा बाबु थियो । ऊ आत्तिन्छ भनेर पनि आँशु लुकाउन बाध्य भएँ । तत्काल हस्पिटलमा फोन गरेँ । रिपोर्ट पोजेटिभ छ । एकछिनमा फेसबुकमा पोष्ट गर्दैछौँ भन्ने जवाफ आयो । सम्हालिनुको विकल्प थिएन । त्यतीखेरसम्म उहाँलाई याी कुराहरु थाहा थिएन, फोन गरेर जानकारी गराए । 

उहाँलाई संक्रमण देखियो तर साधारण लक्षणहरु (घाँटी दुख्ने, खोकी, जिउ, दुख्ने, स्वाद र बास्ना हराएको) मात्र थिए । त्यसैले होम आइसोलेसनमा बस्ने निर्णय भयो । त्यसपछि उहाँले गुर्जो । बेसार र कागती पानी रेगुलर खाने, व्यायम गर्ने र साथमा दिनको ३ चोटी बाफ लिनुहुन्थ्यो । साथमा मल्टी भिटामिन पनि खानुभएको छ । उहाँमा भएको आत्मविश्वास र सकरात्मक सोचले लाग्थ्यो यो युद्घ हामी जित्नेछौँ । 

जब संक्रमणको खबर हावासरी फैलियो...

हामी भरतपुरमा थियौँ । प्राइमरी कन्ट्याक्टमा हामी परेनौँ । हामी सबै जना घरमा डाइबेटिज हुनुभएको मम्मी र ८२ वर्षको हजुरबुबाको बारेमा धेरै चिन्तित थियौँ । यदि उहाँहरुलाई संक्रमण भइहाल्यो भने जोखिमपूर्ण हुने हाम्रो अनुमान र बुझाइ थियो । घरतिर अर्थात् खैरहनीको समुदायमा केही व्यक्तिले हाम्रो घरतिर आएपछि हेर्दैमा, बोल्दैमा कोरोना सर्छ कि झैँ मुन्टो बटारेर हिँड्नुभए पनि धेरै छिमेकी र आफन्तहरुको सहयोग र हौसला हामीले प्राप्त गर्यौँ । 

म यता चितवन जिल्लाको मुटु भरतपुरमा थिएँ । उहाँको संक्रमणको खबर हावासरी फैलेको थियो । घरबेटी दिदी पसलमा सामान लिन जानुभएछ । उहाँलाई देखेर वरिपरिका व्यक्तिहरु ४ कोस पर सर्नुभएछ । अनि केके हो केके श्रीमती र छोरालाई सरेको होला । सुरुमा लक्षण नदेखिन सक्छ भन्ने खालका कुराहरु गर्नुभएछ । दिदी मसँग आएर आत्तिनुभयो । ८ लाखभन्दा बढी मानिसको मृत्यु गराएको भाइरस मेरो संसारको सबैभन्दा नजिकको व्यक्तिको शरीरभित्र हुँदा म पनि धेरै नै आत्तिएको थिएँ । उहाँ ३ हप्तादेखि यहाँ आउनुभएको छैन । हामीलाई संक्रमण भएको छैन भनेर सम्झाएँ । दिदी कन्भिन्स हुनुभयो । केही राहत महसुस भयो । म र बाबु संक्रमित छैनौँ भन्ने विश्वस्त हुदाँहुँदै पनि म ३ दिन पूरै कोठाभित्र लक भएर बसेँ ।

तेस्रो दिनको बेलुका बाबु साहै्र आत्तियो । रोयो मामु एकैछिन भए पनि बाहिर निस्कौँ न भन्यो । उसको त्यो निर्दोष अनुरोधलाई नर्कान सकिनँ र हामी बाहिर निस्क्यौँ । सधैँझैँ बाबुसँग बोल्ने वरिपरिका मानिस हामीलाई देखेर पनि नदेखेको झैँ गर्नुभयो । ऊ दौडिँदै अलि पर पुग्थ्यो । उहाँहरुको चिउँडोमा अड्याएको मास्क माथि सार्नुहुन्थ्यो । हामीलाई टाढाबाट देख्दैमा पनि संक्रमण हुन्छ झैँ व्यवहार गर्नुभयो । जहाँसम्म म एउटा सचेत नागरिकको हैसियतले ३ हप्तासम्म हाम्रो भेट नभएको व्यहोरा उहाँहरुलाई जानकारी गराइसकेको थिएँ । अझै धेरै नरमाइलो लागेको त दिउँसोमा कहिल्यै लक नहुने गेटहरुमा पनि ताल्चा लाग्न सुरु भयो । बाबु सानो छ, बुझ्दैन जान्छ भनेर होला । धेरै जनालाई थाहा थियो एक पटक तिम्रो श्रीमानलाई कस्तो भएको छ भनेर कसैले सोध्नुभएन । मनै अमिलो भएरै  आयो । अनि अचम्मै लागेर आयो पनि कोरोना भाइरसको संक्रमणको बारेमा हाम्रो बुझाइ देखेर । कस्तो समय न कसैलाई भेट्न पाइने यसो समय कटाउन फेसबुक खोल्यो । कोरोना संक्रमित यति जनाको मृत्यु भनेर आएको न्युज देख्थेँ  । मुटु चिसो भएर आउँथ्यो, उफ् यो १२ दिन त मैले जीवनकै सबैभन्दा छटपटीमा बिताएको छु । यति धेरै पीडा, डर अनि त्यागिएको मैले कहिल्यै महसुस गरेकी थिइनँ । उसो त कोभिड १९ संसारकै लागि  ठूलो परीक्षा बनेर आएको छ । मैले पनि आफूलाई अझ बढी बलियो भएको महसुस गरेको छु । 

श्रीमान्को स्वास्थ्य अवस्था 

जब उहाँ संक्रमित हुनुभयो । त्यसपछि उहाँले गुर्जो, बेसार, कागती पानि मल्टिभिटामिन्स तथा दिनको ३ पटक वाफ लिने र पोषिलो खाने कुराको साथमा व्यायम पनि गर्नुहुन्थ्यो । उहाँ तथा परिवारका सबै व्यक्तित्वहरु आत्तिनुभएको महसुस मैले गरिनँ । उहाँसँगै सबै जनाले गुर्जो लगायतका घरायसी आहार बिहार खानुभयो । त्यसपछि पोजेटिभ रिपोर्ट आएको १ हप्तामा उहाँ लगायत सबै जनाको स्वाब टेस्ट भयो । सबै जनाको रिपोर्ट नेगेटिभ आयो । हामी सबैजना धेरै खुशी छौँ । सकरात्मक सोच, आत्मबल र राम्रो खानपिनले उहाँले कोभिडविरुद्घको युद्घ जित्नुभएको छ । यद्यपि उहाँ कोभिड १९ प्रोटोकलअनुसार अझै १ हप्ता आइसोलेसनमा बस्नुपर्नेछ । 

मेरो कौतूहल–कन्ट्याक्ट ट्रेसिङमा पर्नुभन्दा अगाडि परिवारसँगै बस्ने, खाने गर्दा पनि यो भाइरस परिवारको अन्य सदस्यलाई सरेन या सरेर पनि बिना लक्षण उहाँहरुलाई पनि निको भएको होला ? 

सन् २०२० संसारकै लागि एकदमै नराम्रो रह्यो त्यसैगरी हामीले पनि ठूलै कठिनाइको सामना गर्यौँ । यो कठिनाइको समयमा पनि कति पनि नडगमगाउने प्रिय व्यक्ति, आफै संक्रमित पो भएको छु कि भन्ने त्रासदीमा पनि छोरा र परिवारलाई १८ घण्टा निरन्तर सेवा गर्ने सकारात्मक र शान्त स्वभाव हुनुभएकी मेरी सासू आमा, बुवा, भाइ लगायत हामीलाई प्रत्यक्ष रूपमा सहयोग गर्नुहुने खैनपा १२ का वडा अध्यक्ष एवं आदरणीय अंकल, घरमै गएर सान्त्वना दिनुहुने खैनपा.का मेयर, स्वास्थ्यकर्मीहरु तथा फोनमार्फत स्वास्थ्य सहजीकरण गर्नुहुने डाक्टर तथा सम्पूर्ण हाम्रा आफन्तजनहरु, आदरणीय व्यक्तित्वहरु, साथीभाइ जसले हामीलाई कोरोनाविरुद्घको लडाइँ जित्न हौसला प्रदान गर्नुभयो, सम्पूर्णमा हृदयदेखि नै धन्यवाद व्यक्त गर्दछु । 

विश्वव्यापी महामारीको रूपमा फैलिरहेको कोभिड–१९ भोलि हामी जोकोहीलाई पनि हुनसक्छ, हतास नबनौँ, संयमित रहौँ । सकरात्मक सोच र आत्मविश्वास अनि खानपिनमा ध्यान पुर्यायौँ भने हामी सजिलै यो भाइरसलाई परास्त गर्न सक्छौँ । संक्रमित र संक्रमितको परिवारलाई कठिनाइको अवस्थामा तपाईंहरुले गर्नुभएको एउटा फोन कलले पनि धेरै धेरै हौसला मिल्ने रहेछ । संक्रमितलाई घृणा नगरौँ । बेवास्ता नगरौँ, प्रेम गरौँ हौसला प्रदान गरौँ । सहयोग गरौँ । कोभिड–१९ सँग हामी धेरै नडराऔँ, संक्रमितसँगै बोल्दैमा यो रोग संक्रमण हुँदैन रहेछ र भइहालेमा पनि हामीले सोचेजस्तो डरलाग्दो रोग होइन रहेछ । सकारात्मक सोचौँ, व्यायम गरौँ, शारीरिक स्वास्थ्यसँगसँगै मानसिक स्वास्थ्यको पनि ख्याल गरौँ, आशा छ यो भाइरस आफै हार्नेछ र यो संसारबाट हराउनेछ अनि हामी छिट्टै पहिलेकै दैनिकीमा फर्किनेछौँ ।

लालबहादुर शास्त्रीसँगको त्यो अन्तिम भेट

-लेखनाथ पोख्रेल   

शिक्षा मन्त्रालयबाट निस्कने कोलम्बो प्लानको छात्रवृत्तिको फर्मभर्ने अन्तिम म्याद दुई दिनमात्र बाँकी हुँदा मैले विज्ञापनको बारेमा जानकारी पाएको थिएँ । विराटनगरबाट रक्सौल हुँदै काठमाडौं पुग्न चार दिन लाग्थ्यो । चाँडो पुग्नको लागि, मलयारोडको घाँसे मैदानमा हप्तामा पाँच दिन उत्रने गरेको डकोटा जहाजबाहेक अन्य कुनै विकल्प थिएन । नेपाली र भारतीय रुपैयाँको विनिमय दरमा एक रुपैयाँमात्र फरक भएको त्यो बेला काठमाडौंसम्मको जहाजको भाडा थियो पैंतालीस रुपैयाँ ।

घण्टाघरको सरस्वती सदनमा भएको अन्तर्वार्तामा छनौटमा परेका दुईमध्ये एकजना म पनि थिएँ । गन्तव्यथियो बिशाखापतनम । इण्डियामा पढाइ सुरुभइसकेकोले, नाम निस्किएको चौथो दिनै हामीलाई हिँड्नु पर्नेभयो । गन्तव्यसम्म पुग्ने हवाइजहाजको टिकट, रेल्वे रिजर्भेसन र बाटो खर्चको सबै व्यवस्था भारतीय दूतावासले मिलाएको थियो ।

काठमाडौंदेखि पटनासम्म उडानभर्ने डकोटा जहाजको भाडा थियो पचहत्तर रुपैयाँ (भारु) । जहाजको लम्बाइपट्टि कुसनले मोरेका दुइटा लामो बेञ्चमा यात्रु बस्ने व्यवस्था भएको, दश हजार फिटको उचाइमा उड्ने त्यो जहाजमा झ्यालतिर फर्किन मुन्टोलाई १ सय ८० डिग्रीमा घुमाउनु पथ्र्यो । काठमाडौंबाट उड्दा देखिने हिमचुली, हरिया डाँडामाथि उड्दै गरेका वर्षे बादललाई पछाडि छोड्दै जाँदा घर परिवार सम्झिएर निकैबेरसम्म मनमा कुरा खेलिरहे । काठमाडौंबाट उडेको दुई घण्टापछि जहाज पटना एयरपोर्टमा अवतरण गरेको थियो ।

रिजर्भेसन भएकाले पटना स्टेसनमा रेल चड्न कुनै समस्या भएन । मद्रास जाने भारतीय दूतावासका एकजना अधिकृत पनि साथमा भएकाले यात्रा सहज बनेको थियो । अर्को दिन बेलुकी कलकत्ता पुग्दा ती अधिकृतले बास बस्ने व्यवस्था एउटा मद्रासी होटेलमा गरेका थिए । कलकत्ता प्रवासको पहिलो बेलुकी केराको पातमा पस्केको होटेलको खाना देखेर म अलमलमा परेको थिएँ । पहिलो पटक चाखेको रसम, साम्बर, काँचो नरिवलको अचार र अर्को बिहानीको ब्रेकफास्टमा खाएको डोसा र इड्लीको स्वाद मेरो लागि नौलो थियो । अर्को दिन दिउँसो दुई बजे हावडा स्टेसनबाट चढेको मद्रासमेलको बाइस घण्टाको सुखद् यात्रापछि, हामी आफ्नो गन्तव्यस्थल बिशाखापतनमको वाल्टेयर रेल्वे स्टेसनमा उत्रिएका थियौँ ।

आन्द्र युनिभर्सिटीबाट सुरुभएर किंगजर्ज हस्पिटल हुँदै, काल्टेक्स तेल रिफाइनरी र सिपबिल्डिङ यार्डमा पुगेर टुंगिने, तीनतिरबाट ससाना थुम्का जस्ता डाँडाले घेरिएको बंगालको खाडीको किनारामा रहेको, सिहकर र नेभिका जवानहरूको शहर हो भने भारतको प्रमुख औद्योगिक शहरमध्येको एक हो बिशाखापतनम । शहर सानैभए पनि, ठूलो संख्यामा आउने मर्चेन्टसिप र व्यापारीहरूको कारणले गर्दा, यहाँ प्रशस्त होटेल र सातवटा सिनेमाहल थिए । जहाँ प्रायः हलिउड फिल्म चल्नेगर्थे ।

भिन्न किसिमको रहनसहन र परिवेशमा पुगेका थियौँ हामी । त्यहाँका मानिसले हिन्दी बुझ्दैनथे । तेलेगु भाषा नबुझ्ने हामीलाई अंग्र्रेजी भाषा पनि ढंगले बोल्न आउँदैनथ्यो । केही हप्तासम्म त हामी दुवैजना बक्क लाटासरह हुनपुग्यौँ । त्यसपछि मात्र भेटिएका थिए हैदरावाद र सिकन्दरवादका हिन्दी बोल्ने मुसलमान साथीहरू ।

मुसलमान साथीहरू गोरा थिए । अरू भने के भएका होलान् । जता फर्कियो उतै ध्वाँसे बिरालोभन्दा पनि धमर्धुस काला मानिसमात्र देखिन्थे । बोल्दैगरेको बेला झल्याकझुलुक देखिने सेता दाँतबाहेक अंगप्रत्यंग सबै कालो भएको मानिस मैले त्यो उमेरसम्म कहिल्यै देखेकै थिइनँ । भष्मेको ठुटोजस्तो कालो देखिने उनीहरूका हातका नङसमेत पनि कालै देखिन्थ्यो । 

ब्रेकफास्टको इडलीजस्तो गम्मपरेको ज्यान भएका एक साइजका देखिन्थे महिला र पुरुष दुवै । छाती र कम्मर सोलोढोलो भएका महिलालाई पछाडिपट्टिबाट हेर्दा सारी लगाएझैँ देखिन्थ्यो । अगाडिबाट हेर्दा भने पेटिकोटमात्र हल्लिएको हुन्थ्यो । पुरुषजातिको पहिरन पनि त्यस्तै अचम्मको । पारीवाला सेतोलुंगी । त्यसमाथि लगाएको हाफ सर्ट । खुट्टामा हवाई चप्पल । निधारभरि रातो र सेतो चन्दन लगाएका उनीहरूलाई देख्दा नाटक कम्पनीमा काम गर्न निस्केका होलानझैँ लाग्थ्यो । अफिसको हाकिम होस् कि कलेजको प्रोफेसर, पहिरन भने सबैको उस्तै ।

हिमाल र पाहाडको मात्र दृश्य देखेको म, वनस्पति र जलचरहरूको सिंगो फरक संसार आफ्नो गर्भगृहमा लुकाएर बसेको विशाल समुद्र देख्दा दंग परेँ । आँखाले भ्याउनेजति टाढासम्म देखिँने गाढानीलो समुद्र । ठूलो गर्जनसहित मान्द्रो बटारिएझैँगरी बटारिँदै उर्लिएर आउने भीमकाय छालहरू । लंगर हालेर समुद्रमा उभिएका महलजस्ता ठुल्ठुला जहाज । यत्रतत्र कुद्धैगरेका स्टिमर । हल्लिँदो पतवारको सहारामा माछा टिप्न समुद्रको गहिरोहिस्सातर्फ जाँदैगरेका थुप्रै डुंगाहरू । योभन्दा रोमाञ्चकारी दृश्य अरू के नै हुनसक्लाझैँ लाग्यो । छालसँग बगेर किनारमा आइपुगेका सिसेल र रंगीचंगी पेबल्स बटुल्न भ्याइनभ्याई हुन्थ्यो मलाई ।

कलकत्ता बन्दरगाहमा मात्रसिमित रहेको नेपालको वैदेशिक व्यापारको विस्तारको शिलशिलामा वैकल्पिक बन्दरगाहको सम्भाव्यता अध्ययनको लागि राजा महेन्द्र बिशाखापतनम आउनेवाला थिए । बिशाखापतनमलाई वैकल्पिक बन्दरगाह बनाउन सुरु भएको त्यो बेलादेखिको प्रयासले सन् २०१८ ताका मात्र मूर्तरूप पाएको हो । राजा महेन्द्रको कार्यक्रमभन्दा अगाडि भारतीय प्रधानमन्त्री लालबहादुर शास्त्रीको आगमन भएको थियो । सन् १९६६ जनवरी पहिलो तारिखका दिन, कलेजको प्रिन्सिपलले बोलाएर, हामीलाई प्रधानमन्त्री लालबहादुर शास्त्रीको आगमनको बेला एयरपोर्टमा उपस्थित हुन जानकारी गराएका थिए । 

भारत र पाकिस्तानको बीचमा युद्ध चलिरहेको त्यो बेला, ‘जय जवान, जय किसान’को नारा दिएका थिए भारतका प्रधानमन्त्री लालबहादुर शास्त्रीले । पाकिस्तानसँग शान्ति सम्झौताको लागि सोभियत संघको तास्केन्त जाने क्रममा प्रधानमन्त्रीको बिशाखापतनमको भ्रमण तय भएको थियो । उनी त्यहीँबाट तस्केन्ततर्फ उड्दै थिए । सन् १९६६ जनवरी दुई तारिखका दिन मध्याहृन । खादीको सेतो कुर्ता पाइजामा र लाम्चो सेतो टोपीको पहिरनमा जहाजबाट ओर्लिएका, सानु गाँठीको जीउज्यानका, हँसमुख प्रधानमन्त्री लालबहादुर शास्त्रीले सबभन्दा पहिले राजदूतहरूसँग हात मिलाए । 

लगत्तै हामी उभिएको ठाउँमा आएका उनले प्रत्येक विदेशी विद्यार्थीलाई केही समय दिएका थिए । हामीसँग हात मिलाउँदै गर्दा उनले प्रत्येकसँग आफ्नो भारत प्रवासको अनुभवको कुरा सोधेसँगै कुनै समस्या भएमा तत्काल केन्द्रीय सरकारको शिक्षा मन्त्रालयमा पत्राचार गर्न भनेका थिए । त्यसपछि मात्र उनी प्रान्तका अधिकारीहरू उभिएको ठाउँतर्फ लागेका थिए । भोलिपल्ट प्रकाशित सबै स्थानीय दैनिक पत्रिकामा हाम्रो फोटो छापिएको थियो । लालबहादुर शास्त्रीको भारतको अन्तिम यात्रा बनेको थियो बिसखापतनमको त्यो यात्रा । जनवरी चार तारिखको दिन तास्केन्तमा भारतपाक युद्धको शान्ति सन्धिमा हस्ताक्षर भएको सातदिनपछि एघार जनवरी १९६६ को दिन शास्त्रीको निधन तास्केन्तमै भएको थियो ।

साधन सम्पन्न छात्रवृत्तिको व्यवस्था थियो ‘कोलम्बो प्लान’मा । त्यो बेलाहामीलाई पढाउने प्राध्यापकले पाउने मासिक तलबभन्दा डेढगुणा बढी हुन्थ्यो हामीले पाउने छात्रवृत्तिको रकम । त्यो रकममा ‘बुक अलाउन्स’ र वर्षमा दुई पटक ‘अल इण्डिया टुर’को लागि रेल्वेको दोस्रो श्रेणीको टिकटको रकमसमेत थपिने गथ्र्यो । हामीले पाउने सुबिधाको कुरा थाहा पाउँदा हाम्रा प्राध्यापकहरू सुरु सुरुमा त छक्कमात्र पर्नेगर्थे । केही महिनापछि त उनीहरूले रिस गर्ने मात्र नभई सानो सानो कुरामा पनि हामीलाई सताउन सुरु गरेका थिए । डेड वर्ष बितेपछि त्यहाँ बस्न मन नलागेकोले सरुवा मागेर म जलपाइगुडी पुगेको थिएँ । मसँगैको अर्को साथी भने लखनउतर्फ लाग्यो ।

स्थानीय तहका कर्मचारी : संघको नजरले लापरवाही, संघीयताको नजरले सिपाही

-शेखर चन्द्र ओझा

कर्मचारी भन्ने वितिक्कै राष्ट्रिको सेवा प्रवाह गर्ने माध्यम र प्रशासनिक कार्यसञ्चालनको जिम्मेवार पक्ष हो । कुनै पनि राष्ट्र तब सबल, सक्षम र प्रणालीगत हुन्छ जब कर्मचारीतन्त्र अब्बल , सक्षम र पूर्ण बफादार हुन्छ । विकसित राष्ट्रिहरु जापान, अमेरिका, जस्ता मुलुकको सर्वाङगाीण विकासमा कर्मचारीतन्त्रको भूमिका उत्कृष्ट देख्न सकिन्छ । नेपालकै सन्दर्भमा पनि विभिन्न राजनैतिक उचारचढाव तथा संकटकालीन अवस्थामा कर्मचारी तन्त्रले खेलेको निष्पक्ष, निष्ठावान् र अटुट भूमिकाले राष्ट्र त्यस्ता संकटमा समेत राजनैतिक, प्रशासनिक, कुटनीतिक आर्थिक रुपमा जोगिन पुग्यो । 

देशको कर्मचारीतन्त्र स्थायी संयन्त्र र हरेक पक्षको कार्यान्वयन गर्ने आधार स्तम्भ हो । राज्यले परिकल्पना गरेको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, भौतिक , सम्पूर्ण नवीन परिवर्तन र युगान्तकारी राज्य सञ्चालनको जग कर्मचारीतन्त्र हो । राजनैतिक नेतृत्वले जनताका लागि सोचेको सपना र गरेको व्यवस्थाको अक्षरसः कार्यान्वयन गराउने माध्यम कर्मचारीतन्त्र हो । अतः राज्यका लागि कर्मचारीतन्त्र जति बलीयो बनाउन सक्यो त्यति नै राज्य सञ्चालन र व्यवस्थापन अब्बल हुन्छ । 

युगान्तकारी परिवर्तन सँगै नेपाल संघीयताको अभ्यासमा अगाडि बढेको छ । सवैधानिक व्यवस्था अनुरुप नेपाल संघ, प्रदेश र स्थानीय तहको रुपमा राजनैतिक र प्रशासनिक तवरले राज्य संचालनको अभ्यासमा लम्किएको छ । राज्यको प्रशासनीक निकायका पहरेदार र राज्य व्यवस्थाका कार्यान्वयनकर्ता कर्मचारीको सिंहदरवार देखि पालिका दरवार सम्म उपस्थिती गराउन खोजिएको छ । राजनैतिक परिर्वतन र उपलब्धी को महत्वपूर्ण तत्व मानिने संघीयताको अंगरक्षकका रुपमा कमर्मचारीतन्त्र संघ, प्रदेश र ७५३ स्थानीय तहमा परिचालित छ । 

संघीयताको तल्लो निकायका रुपमा रहेको र जनताको प्रत्यक्ष जनजीविका सित जोडिएको स्थानीय सरकार सञ्चालनमा खटिएका कर्मचारी, स्थानीय तहका कर्मचारी अनेक अभाव र अन्योलमा जनताको सेवा प्रवाहमा खटिएका छन् । स्थानीय तहमा कर्मचारी अभाव भएको आधारमा लोकसेवाट विज्ञापन भई अधिकृत स्तरको हकमा संघिय मामिला मन्त्रालय वाट सिफारिस र अन्य पाचौ र चौथो तहको हकमा निजामती कर्मचारी सरह कै सिफारिस पक्रिया गरी स्थानीय तहमा खटाइएको हो । निजामती कर्मचारी बन्ने सपना बोकी जीवनका अनेकोँ सपना र अवसरहरुलाई थाति राखि वर्षाँै देखि लोकसेवा तयारी गरेका सक्षम र क्षमतावान् नवप्रवेशी स्थानीय तहका कर्मचारीले ठूलो उत्साह र उमङगका साथ खटाएको स्थानीय तहमा गई कर्मचारी जीवन सुरु गरे । कतिपय निजामती सेवामा प्रवेश गरिसकेका कर्मचारी समेत स्थानीयमा सिफारिस भई मिठो सपना बाँकी पालिकाहरुमा हाजिर भए । 

स्थानीय तहमा नियुक्त भई आएका कर्मचारीमा एउटा उत्साह , पेशागत योग्यता , योग्यता प्रणालीमा अव्वलता, निष्पक्ष छनोट प्रणालीका आधारमा स्थानीय सरकारमा भएको कर्मचारी अभाव परिपूर्ती र जनताको धरदैलोको सेवा सहज बनाउने विशुद्ध लक्ष्य अनुरुप कुना कन्दरा सम्मका पालिकाहरुमा स्थानीय तहका कर्मचारी पुग्न सफल भए । आज हरेक स्थानीय तहमा कर्मचारीको उत्साहजनक उपस्थिती र सेवा प्रवाहमा गुणात्मक उपलब्धी देख्न सकिन्छ । 

संघीयता कार्यान्वयन र सफलताको कसी मानिने स्थानीय तहमा खटिएका सुनौलो शैक्षिक, प्रशासनीक र बौद्धिक भविष्य वोकेका स्थानीय तहका स्थायी कर्मचारी प्रति संघ सरकारवाट जुन खालको अस्पष्ट र अन्योलपूर्ण भूमिकाले संघीयता कार्यान्वयनको मुटुमा रक्त सञ्चार गरिरहेका ति कर्मचारीहरुमा पैदा हुने नैराश्यता र अनिर्णयको वन्दीले संघीयता अनुरुपको प्रशासनिक संरचना सञ्चालन र घरघरमा सिंहदरवारको मर्म सार्थक सिद्ध पार्न कतै वाधा उत्पन्न हुने त होइन ? चिन्ता र चासो हुनु जरुरी छ । स्थानीय  तहका कर्मचारीको वृती विकास, सरुवा बढुवा, पेशागत सुरक्षा, भविश्यको सम्मान एवम् सुनिश्चितता र पेसा प्रतिको जुन सम्मान हुनुपर्ने हो, त्यसमा संघिय सरकार र त्यसको निकायवाट कन्जुस्याई भएको महसुस भएको छ । जनप्रतिनिधिको अनेकौँ दवाब मिचाहा र राजनीतिक हस्तक्षेपको प्रत्यक्ष प्रभाव भोगिरहेका विकट क्षेत्रहरुमा समेत अहोरात्र खटिएका स्थानीय तहका कर्मचारी प्रति संंघिय निकाय जति संवेदनशिल हुनुपर्ने हो, उनीहरुलाई उत्साहित बनाएर पेशा प्रति झन आकर्षित गर्नुपर्ने हो  त्यो हुन सकिराखेको छैन । संघिय निकायवाट जुन लापरवाही भएको छ यसले स्थानीय तहका कर्मचारीमा मनोवैज्ञानितक त्रास उत्पन्न भएको छ । लामो समय वितिसक्दा समेत स्थानीय तहकका कर्मचारीको व्यवस्थापन र भविश्यको वृत्ति विकास सम्बन्धी कानुन ऐन निर्माण नहुनु, निजामती कर्मचारी सरह प्रक्रिया, हैसियत र योग्यता  हुँदा हुँदै पनि सरकार तथा मातहतका निकायले निजामती भन्न हिचकिचाउनु सरुवा बढुवा तथा सेवा सुविधा सम्बन्धी स्पष्ट व्यवस्था नहुनु तथा समग्रमा आपूmले आवद्ध पेशाको भाग्य र भविष्य के कस्तो हो, के कस्तो हुने भन्ने कुराको विषयमा अनिर्णयको वन्दी वनि पेशामा सेवा प्रवाह गरिरहंदा यदाकदा मानसपटलमा खिन्नता, नैराश्यता र चिन्ता उत्पन्न भई  एकाग्रतामा कमि हुने देखिन्छ । तसर्थ यि विषयमा संघिय निकायवाट भएको लापरवाहि र ढिलासुस्ती छिटो टुङगीनुपर्दछ । 

संघीयता कार्यान्वयनको मुख्य परिकत्पना सुशासन, चुस्त प्रशासनिक सहितको जनमुखि सेवा पनि हो । तसर्थ जनताको दैलो दैलोमा पठाइएका स्थानीय सरकार र त्यसमा खटाइएका कर्मचारी साचिक्कै संघीयता कार्यान्वयनका सिपाही सरह हुन । जनताको घरदैलोमा पुगेको सरकारले जनताको लागि वनाएको विकासको मार्गचित्र , सेवा प्रवाहको खाका सुशासनको प्रतिवद्धता र समग्र आर्थिक सामाजिक रुपान्तरण सहितको सवृद्ध नेपाल निर्माणको परिकल्पना तिनै रातदिनका जनताका घरदैलोका राष्ट्र सेवक कर्मचारीको काँधको जिम्मेवारी भित्र पर्दछ । जिउँदाको जन्ती र मर्दाको मलामी सरहको प्रशासनिक लक्ष्य सहित जनताको दैलोसँग जोडिएको स्थानीय निकायका खटिएका कर्मचारी कलमरुपी हतियारलाई वोकेर संघीयतामुखी प्रशासनिक सेवा गर्ने सच्चा सिपाही हुन् । तसर्थ सरकार, सम्बन्धित निकाय, अभिभावकीय पक्षले उपेक्षित भन्दा उत्साहित गरी पेशाप्रतिको कटिवद्धतामा अभिवृद्धि गराउन आवश्यक छ ।

(लेखक ओझा व्याँस गाउँपालिकाका प्रशासकीय अधिकृत हुन् ।)

कोरोनाको त्रास कम गर्न आध्यात्मिक चिन्तन

दीपक भण्डारी 

अहिलेको विषम परिस्थितिलाई हेर्ने हो भने मानिसहरू आन्योलमा छन् किनकि एउटा सूक्ष्म तत्वले संसारको भौतिक अस्तित्वलाई निस्तेज पारेको छ । सारा संसार आफ्नो अस्तित्व बचाउनका लागि संघर्ष गरेको छ र अध्यात्मलाई स्वीकार्दै ईश्वरलाई सम्झेको छ । मानिस प्रश्न गर्दै छ, हामी केको लागि तँछाड–मछाड गर्दै समय खर्चेका रहेछौँ ? आखिर सबै कुराको केही अस्तित्व हुँदो रहेनछ–जीवन नै छैन भने । मानिस आफ्नो जीवनरक्षाको लागि सबै भौतिक कुरा त्यागी खुम्चिएर, अनुशासित भएर नियमका सीमित रेखाहरूमा सीमित भएर बाँच्ने प्रयास गरिरहेको छ । केही मानिस भित्री ईश्वरीय तत्वलाई अनुभूति गर्न नसक्दा बाहिर रहेका राक्षसी तत्वमात्र ग्रहण गरी आफैलाई समाप्त पारिरहेका छन् । कोही क्रोधले कोही लोभले, कोही मोहले, कोही मायाले, कोही भयले आफू भित्रभित्र खिइएका छन् । आफ्नो सुन्दर जीवनलाई समाप्त पारेका छन् । त्यसैले सकारात्मक सोच, सहयोगी भावना, धीरतालाई अँगाल्नु र विचलित नहुनु, मनलाई बाँध्न सक्नु अहिलेको आवश्यकता हो ।

अपेक्षा गर्नु ठूलो रोग हो । मानिसको आकांक्षा ठूलो हुन्छ, त्यसको प्राप्ति गर्ने होडमा यथार्थलाई बिर्सिएर लागिपरेको हुन्छ । कर्म गर्न छोड्नुहुन्न तर कर्मको फल प्राप्ति आफूले अपेक्षा गरेसरह हुन्छ भन्ने आधार नभएकोले जस्तोसुकै परिस्थितिलाई सहर्ष स्वीकार्न सकियो भने मात्र यो जीवन सुखी र आनन्ददायक हुन्छ । जीवनलाई भयरहित बनाउनका लागि आशा त्याग्नुपर्छ । जीवनमा परमात्माको प्राप्तिको लागि जीवनरूपी विकारलाई शुद्धीकरण गर्न सक्नुपर्छ । जीवनका अमृतरूपी तत्वमा त्याग, दान, शान्ति, क्षमा, धैर्य, तेज आदिलाई अँगाल्न सके परमात्माको निकट पुग्न सकिन्छ । जीवनका विकारयुक्त तत्वमा काम, क्रोध, लोभ, मोह, आशा र अहंकार आदिलाई त्याग्न सके जीवन आनन्दमय हुन्छ । जसरी जल स्वयंमा शुद्ध हुन्छ र त्यसमा अरू विकारी तत्वको मिश्रण भएपछि त्यसले शुद्ध जललाई अशुद्ध बनाइदिन्छ । त्यसैगरी हाम्रो भित्री आत्मा पनि शुद्ध हुन्छ र बाहिरी शारीरिक भोगविलासले गर्दा विभिन्न विकारलाई अँगाल्न पुग्छन् र भित्री आत्मालाई अशुद्ध बनाउँछन्, तर आफ्नो यो जीवनलाई परमात्मासँग जोड्नका लागि आफ्नो भित्री अस्तित्वलाई बुझ्न सक्नुपर्छ । 

यसरी छोटो समयको सुखको लागि अँगालिने तत्वले हाम्रो जीवनलाई अन्धकारतिर धकेलिराखेको हुन्छ । जीवनमा अमृत तत्वलाई लिन सक्यो भने जीवन उज्यालोतिर उन्मुख हुन्छ र आफूभित्र रहेको परमात्मालाई चिन्न सकिन्छ । म भन्ने अहमता राख्नु, लोकप्रियताको लागि मैले मात्र गरेको हुँ भन्ने देखाउन खोज्नु अज्ञानता हो । ममा स्वाभिमान हुनु राम्रो हो तर, आफूभित्र अहमता आउनु भनेको आफूलाई दिन प्रतिदिन गिराउँदै जानु हो । ‘म, मेरो, मैले’ जस्तो भावनाबाट माथि उठी ‘हामी, हाम्रो, हामी’ले भन्ने भावना जागृत गर्न सके शान्ति र खुसी मिल्छ । आफूभित्र रहेको राग, द्वेष छोडिदिए कदापि क्रोध हुँदैन । 

इन्द्रियहरूलाई नियन्त्रणमा राख्न सके र आवश्यक कुरा लिएर अनावश्यक कुरा त्याग्न सके खुसी मिल्छ । मानिस भौगोलिक सीमा, धर्मको सीमा, जातको सीमामा आफूहरूलाई सीमित बनाएर स्वतन्त्र र स्वच्छन्द जीवनलाई मर्माहत बनाएको देखिन्छ । फराकिलो सोच बनाउने हो कि ! सोचलाई खुम्च्याउने हो ! भन्ने कुरा आफूमै भर पर्ने कुरा हो । म र मेरोबाट हामी र हाम्रोको सोच बनाउने कि ! हामी र हाम्रोबाट म र मेरोमा खुम्चिने ? ज्ञानीले आफूलाई फराकिलो बनाउँछन् र सबैलाई समेट्ने कोशिस गर्छन् । उनीहरू स्वार्थलाई त्याग्छन् र ईश्वरीय तत्वलाई बुझ्ने प्रयास गरी उसको निकट पुग्ने कोशिसमा हुन्छन् र आफ्नो जीवन धन्य बनाउँछन् । सबैलाई सत्मार्गमा हिँड्न अभिप्रेरित गर्छन् ।

जसबाट सत्–असत् समस्तवस्तुको यथार्थ ज्ञान हुन्छ ऊ ज्ञानी हो । छलकपट, झूट, चोरी, हिंसा, माया, मोह, आसक्ति, कामवासना त्यागेर धनदौलतको पछाडि नलागी निष्काम कर्म गरे मोक्ष प्राप्ति अवश्य हुन्छ र जीवन सफल हुन्छ । त्याग गर्ने क्षमता, अन्तस्करणमा शान्ति ल्याउनु, अरूको कुरा नगर्नु, प्राणीमात्रमा दया राख्नु, क्रुरता त्याग्नु, कमाएको वस्तुबाट अरूको सहयोग गर्नु, सकारात्मक सोच राख्नु ज्ञानी हुने बाटो समाउनु हो । अहंकार, बलजस्ता विकारले मन, चित्त, बुद्धि आदिलाई ढाकेको हुन्छ । यी विकाररूपी आक्षेप र आवरणले गर्दा हरेक प्राणीले आफैं भित्र ईश्वर छ भन्ने कुरा अनुभूति गर्न सक्दैन र आफूभित्र रहेको ईश्वरलाई पनि चिन्न सक्दैन । साधुभाव र सत्यलाई प्रयोग गरेर कर्म गरियो भने त्यो नै तपस्या हो । सत्कर्मलाई निरन्तरता दिनु, फलको आशा नगर्नु, सन्तोषी हुनु नै आफूमै भएको परमात्माको नजिक पुग्नु हो । आत्मा सनातन छ, नित्य छ, फेरिन्न नासिन्न, स्थिर छ, पूर्ण छ । आत्मा न जन्मन्छ न मर्छ नै । शरीर साधन हो र आत्मा साध्य हो । नाश हुने त शरीर हो आत्मा त अमर हुन्छ । परमात्माको नजिक पुगेर गरिने कर्म सधैँ जीवित हुन्छन् र अमर हुन्छन् ।

मैले यो दान दिँदै छु, दिनु उचित छ र यसले अरूको उपकार गर्छ भन्ने जानेर र आपूmले यो दिँदा कसैलाई हानी नोक्सानी गर्दैन र आफूमा दिएको छु भन्ने दम्भ आउँदैन भने त्यो दान सात्विक दान हो । विवेक प्रयोग गरेर आवश्यक परेको व्यक्तिलाई दिने दान सात्विक दान हो, जसको प्रतिफलको आफूले केही आशा नै राखिँदैन । यसैगरी दीन–दुःखीका लागि गरिने सहयोग नै ईश्वर पूजा हो । आफूलाई पछि फल प्राप्ति हुन्छ भनी गरिएको दान राजसी दान हो । अनुचित ठाउँ, अनुचित समय, अनुचित व्यक्ति (अपात्र) र स्वार्थ मिश्रित दान तामसी दान हो । 

ढोँगीे प्रवृत्ति लिनु, अरूलाई देखाउनका लागि गरिने देखावटी काम गर्नु, आफ्नो स्वार्थको लागि दासत्वलाई स्वीकार्नु, हेपाहा प्रवृत्ति देखाउनु, अरूको कुरा सुन्नै नसक्नु र आफ्नो कुरा नै लाद्न खोज्नु, भेदभाव गर्नु, कसैप्रति आभारी हुन नसक्नु, आफ्नो गल्ती महशुस गर्न नसक्नु जीवनको सन्दर्भमा गरिएका ठूला भूल हुन् । यसबाट समग्रमा आफ्नै जीवनलाई ग्रहण लगाउनु हो, जीवनमा अन्धकार निम्त्याउनु हो । यस संसारलाई हेर्दा के देखिन्छ भने हामी जसको सानिध्यमा रहनुपर्छ, उसैको कमजोरी केलाउँछौँ र अझ ठूलो गल्ती के गर्छौं भने उसका कमजोरीलाई लिएर उसका गुणलाई बेवास्ता गर्छौं र घृणा गर्नतिर लाग्छौँ । अझ विडम्बना के छ भने हामी आफ्ना कमजोरी देख्दै देख्दैनौँ । जसले यो कुरा बुझ्ने प्रयास गर्छ र सबै वस्तु जीवको गुणमा केन्द्रित हुन्छ र त्यस वस्तु र जीवको गुणको आफ्नो जीवनमा फाइदा लिन्छ र आफूमा भएको गुणले अरू वस्तु र जीवलाई फाइदा पुग्ने काम गर्छ, त्यसले नै सही अर्थमा आफ्नो जीवनमा न्याय गर्छ । कसैको कमजोरी देख्नु भनेको उसको कमजोरीलाई स्वीकार्न नसक्नु हो ।

कमजोरलाई त्याग्नु आफूलाई बलियो नै बनाइराख्नु होइन, बरू आफ्नो समाजलाई कमजोर बनाउनु हो । समाज कमजोर हुँदा भविष्यमा आफूलाई नै कमजोर बनाउँदै जानु हो । कमजोरलाई त्याग्ने होइन, कमजोरको कमजोरीलाई परास्त गरी उसलाई पनि बलियो बनाउने हो र उसलाई आफूमा समाहित गरी झन् बलियो हुने हो र समाजलाई झन् बलियो बनाउने हो । सकारात्मक सोच जीवनको ठूलो ऊर्जा हो । सबैप्रति सकारात्मक सोच राख्न सके जीवन ऊर्जाशील हुन्छ । जसरी लडाइँमा होमिँदा चोट लाग्नु स्वाभाविक हो । कर्म गर्दा केही गल्ती हुनु पनि स्वाभाविक मान्न सकिन्छ । गल्तीमा स्वीकारोक्ति र क्षमा माग्न सक्नु नै जीवनमा अगाडि बढ्न ठूलो ढाल हुन सक्छ । जसरी हामी अरूको गल्ती देख्छौँ । हाम्रो आफ्नो पनि गल्ती हुन सक्छ भन्ने बुझ्नुपर्छ । 

हामी जहिले पनि क्षमाशील हुन सक्नुपर्छ, जीवनको लक्ष्य पनि प्राप्त हुन्छ र सांसारिक जीवन पनि सुन्दर हुन्छ । जीवन एउटा लडाइँ हो । यो लडाइँमा आफूमा भएको काम, क्रोध, लोभ, मोहादी राजसी र तमोगुणबाट उत्पन्न हुने राक्षसीतत्वलाई पनि मार्न सक्नुपर्छ र सबैमा भएको सत्व गुणबाट समुत्पन्न देवत्वलाई जगाउनुपर्छ । कर्मयोग र ज्ञानयोगलाई बुझ्दा कर्म गर्ने क्रममा भएका आफूसँग नै जोडिएर बसेका राक्षसीतत्वलाई पनि त्याग्न सक्नुपर्छ । कृष्णले अर्जुनलाई कर्मयोग र ज्ञानयोगको बारेमा ज्ञान दिन खोज्दा आफ्ना अति निकट आदर गर्नुपर्ने, माया गर्नुपर्ने व्यक्तिसँग नै लडाइँ गर्न प्रेरित गर्दा अर्जुन अन्योलमा पर्छन् । त्यस सन्दर्भमा कर्मयोग र ज्ञानयोगमा कुन श्रेष्ठ छ र कुनलाई अँगाल्दा उचित हुन्छ भनेर प्रश्न राख्दा आफ्नो प्रिय सखालाई कृष्ण भगवान् सम्झाउनुहुन्छ–अर्जुन तिमीले आफ्ना निकटको कुरा गर्छौ । अहिलेको अवस्था ल्याएको कसले हो र ! हाम्रो उद्देश्य धर्म संस्थापन हो ।

वर्तमान परिस्थितिमा बाहिरी विकारहरूलाई अँगाली धर्म विरोधी कार्यको लागि सहयोगी भूमिका निर्वाह कसले कसरी गरेका छन् भन्ने कुरालाई पनि बुझ्नुपर्छ, त्यसैले तिमीले नाश गर्ने भनेको त्यही बाहिरी तत्वलाई हो अर्थात् यो स्थूल शरीर हो, यो नाशवान् छ । उनीहरूको भित्री आत्मा अविनाशकारी छ, सधैँ अमर रहन्छ । यसको मृत्यु भन्ने कुरा नै हुँदैन । यहाँ तिमी निमित्तमात्र हौ, न तिमी मार्नेवाला हौ न कोही मर्ने हो । मानिसको आफ्नो भौतिक शरीर त्यागे पनि भित्री आत्मा अमर रहन्छ । जसरी भगवान् कृष्णको ज्ञान प्रवाहलाई बुझेर अर्जुनले आफन्तजनको भौतिक शरीरले अपनाएका विकारी तत्वलाई नष्ट गर्ने क्रममा उनीहरूको भौतिक शरीरलाई नाश गरे । त्यसैगरी हामीले पनि सकेसम्म भित्री आत्मालाई बुझेर बाहिरी भौतिक शरीरमा रहेका विकारलाई त्याग्न सक्नुपर्छ । 

कर्मयोगलाई बुझेर निरन्तर सही कर्म गर्नु र ज्ञानयोगलाई बुझेर सही र गलत छुट्याउन सक्ने प्रयत्न गर्नुपर्छ । सानो प्राप्तिमा खुशी हुने र सानो चिज गुमाउनुपर्दा दुःखी हुने मानिसको स्वभाव नै हो तर यथार्थलाई बुझ्ने हो भने हामीले के लिएर आएका थियौँ –आफ्नो जन्ममा र के लिएर जाने हो र आफ्नो मृत्युमा । जे पाउँछौँ यही संसारबाट पाउँछौँ, केही गुमाउँछौँ भने यही संसारमा गुमाउँछौँ । केही प्राप्ति गर्दा यही संसारमा यथावत् रहेको वस्तुबाट नै प्राप्त गर्छौं । केही हामीबाट गुमेको छ भने यही संसारमा नै गुमेको छ । नाशवान् वस्तु नै गुमेको छ, क्षणिक आनन्दको वस्तु गुमेको छ । जसले हामीलाई चलाएको अविनाशी तत्व (आत्मा) त गुमेको छैन ।

यस भौतिक संसारमा जे जति आविष्कार भएका छन्, सबै ईश्वरको कृपा हो । मानव भएर जन्म लिनु र हरेक मानवमा ईश्वरीय शक्ति हुनु, कल्पना शक्ति हुनु र कल्पनालाई साकार पार्नेतिर अगाडि बढ्नु र भित्री रहस्यमा घोत्लिएर आजको चरम विकसित युगमा पुग्नु मानवजातिको ठूलो उपलब्धि हो । अहिले यस कोराना रूपी महामारीको अवस्थाले पनि प्रकृति र सृष्टिलाई मानवजातिले चुनौती दिन सक्दो रहेनछ भन्ने पुष्टि गरेको छ । मानवजातिले जति उपलब्धि हासिल गर्छ, यही प्रकृति र सृष्टिभित्र रहेका रहस्यको खोज र पत्ता लगाएर नै हो । प्रकृति ईश्वरको देन हो । हाम्रो जन्म हाम्रो मृत्यु उसकै हातमा छ । हाम्रो जन्मको निश्चित समय छ र मृत्युको पनि निश्चित समय छ । हरेक प्राणीको जन्म र मृत्युको कारण पनि छ । यस संसारमा केही हुन्छ भने पनि केही कारण हुन्छ । त्यो कारण उसैलाई थाहा छ, हामी त केवल निमित्त मात्र हौँ । त्यसैले अहिलेको परिस्थितिमा पनि संयम बनी आफूभित्र रहेको ईश्वरलाई अनुभूति गरी अनुशासित बनी आफ्नो कर्ममा लाग्नुपर्छ ।

हिंसा गर्नु भनेको अरू प्राणीलाई क्रोध, घृणाको नजरले हेरेर हानि पु¥याउनु पनि हो । त्यसैले हामीले शत्रुलाई पनि नराम्रो सोच्नुहुन्न । सकिन्छ भने उसलाई राम्रो गर्ने र उसलाई मित्रमा बदल्ने । त्यसो गर्न सकिँदैन नराम्रो नसोच्नु नै राम्रो हुन्छ । अरूले राम्रो गर्ने सोच राखी गरेको काम छ भने आफूले साथ दिने । साथ दिनु भनेको अवरोध सिर्जना नगर्नु पनि हो । कर्म गर्ने सिलसिलामा प्रतिस्पर्धा उचित हो तर अरूलाई अनैतिक तरिकाले अवरोध गर्नु पनि पाप हो । अरूको लागि पनि प्रगतिको बाटो खुला गरिदिनु धर्म हो । सधैँ आफ्नो मात्रै सफलता चाहनु र आफ्नो सफलताको लागि अरूलाई सफल हुन नदिनु आफू नै सधैँ शक्तिशाली हुने शासक प्रवृत्ति हो । अरूको सफलताको लागि साथ दिए समाज नै सफल हुन्छ र ईश्वरले सिर्जना गरको यो सृष्टिलाई झन् सुन्दर बनाउन सक्छौँ । 

नेतृत्वदायी भूमिका ग्रहण गर्नुपर्छ तर सधैँ आफू राज गर्ने मनोवृत्ति त्याग्नुपर्छ । जसरी जन्म र मृत्युबीचको पनि समय सीमा हुन्छ । हाम्रो कार्यक्षमताको पनि निश्चित सीमा हुन्छ, त्यसैले अरूलाई अवसर दिनको लागि कन्जुस्याइँ गर्नुहुँदैन । हामी यी कुरा मनन गरी अगाडि बढ्न सके यस सृष्टिको चक्रीय नियमलाई स्वीकारी आफ्नो जीवन सही मानेमा सफल बनाउने छौँ । आफ्नो निहित स्वार्थलाई नै प्राथमिकतामा राखी गरिने कामले क्षणिक आवश्यकता पूरा भएको महशुस भए पनि सन्तुष्टि कहिले प्राप्ति हुन सक्दैन र लोभ र आकांक्षाको भुमरीमा फँस्दै जान्छ र जीवनलाई अन्तमा धिक्कार्न थाल्छ । त्यस्तो जीवन मरण पछाडि आफूसँगै हराएर जान्छ । आफ्नो कुनै निसानी वा अस्तित्व संसारमा छोड्न सक्दैन । यथार्थमा मानिस अरूको जीवनलाई सपार्न आफ्नो जीवनलाई सदुपयोग गर्ने गर्छ, ऊ आफ्नो मरणपछि पनि हरेक मानिसको स्मृतिमा रहन्छ र दृष्टान्त बनेर सधैँ बाँचिरहन्छ । त्यसैले मानिसले आफ्नो जन्मलाई साकार बनाउनको लागि स्वार्थलाई त्यागी केही राम्रो उदाहरणीय काम गर्न अग्रसर हुनुपर्छ ।

प्रकृतिमा हरेक प्राणीले हरेकको जीवनको लागि एक अर्कामा सहयोगी भूमिका निर्वाह गरेका हुन्छन् । अहिले विज्ञानलाई आधार मान्ने हो भने पनि कोरोना भाइरसले कसैको शरीरमा प्रवेश गर्नु भनेको उसको विनाशको लागि होइन बरु उसको शरीरमा सँगै समाहित भएर बस्नका लागि हो । हाम्रो शरीरले भाइरसलाई सहन नसकिराखेको अवस्थामा त्यसले आफ्नो स्वरूप परिवर्तन गर्छ र सकेसम्म अर्को प्राणीको शरीरमा मिली बस्न खोज्छ । अहिलेको कोरोना भाइरसले पनि स्वरूप परिवर्तन गरेको हामी समाचारमा सुन्ने गरेका छौँ, त्यो पनि त्यसै कारणले हो । त्यसैले हामीले बुझौँ कि भाइरससँग हामीले समाहित गर्न नसकेको हो । उसले हामीलाई नाश गर्न खोजेको होइन । यही उदारणलाई मान्ने हो भने पनि कसैसँग हामी मिल्न सक्दैनौँ भने उसको कारणले होइन आफ्नै कारणले हो–ऊसँग समेटिन नसक्नु, उसलाई अपनाउन नसक्नु । जसरी पानीविना बादल हुँदैन र बादलविना पानी । यस प्रकृतिमा सबैको आफ्नो महत्व हुन्छ । हाम्रो समाजमा पनि सबैको आफ्नो महत्व हुन्छ । हाम्रो घर–परिवारमा पनि सबैको आफ्नो महत्व हुन्छ । कुनै संस्थामा पनि आ–आफ्नो महत्व हुन्छ । सबै एकअर्कामा परिपूरक हुन्छन् ।

मान्छे आज धर्मको नाममा समूहमा विभाजित भएको छ र एकले अर्कालाई स्वीकार्न सक्दैन । त्यसरी जन्मिएका समूहका नेतृत्वले पनि आफ्नो निहित स्वार्थका लागि सिधा, अज्ञानी मानिसको झुन्डलाई प्रयोग गरी अन्धोभक्त बनाई समाजमा नकारात्मक प्रभाव पारेको देखिन्छ । हाम्रो समाजमा मानिस केही कुरा अथवा कोहीप्रति चाहिनेभन्दा धेरै नै आसक्त भएको हुन्छ भने उसले अर्को वस्तु अथवा अरू कोहीप्रति न्याय गर्न सक्दैन । मानिस भेदभाव गर्छ भने उसले सबैको महत्व बुझ्न नसकेको मान्नुपर्छ । हामी हाम्रै समाज परिवारमा देख्ने गरेका छौँ कि अर्को व्यक्तिलाई पीडा दिन, होच्याउन, कसैप्रति चाहिनेभन्दा धेरै नै लगाव राख्ने प्रवृत्ति हावी भएको, तर त्यो राम्रो होइन । सबैसँग मिल्ने र सबैलाई मिलाएर राख्ने बहानामा सरल र सिधालाई सधैँ पेल्ने, कमजोरी देखाउने र जो बाठो प्रवृत्ति देखाएको हुन्छ–उसको कमजोरी लुकाइदिने अथवा नदेखे जस्तो गर्ने प्रवृत्ति पनि समाजमा व्याप्त छ, यस्तो कार्य कायरले र यथार्थलाई नबुझेको मान्छेले मात्र गर्छ, जसले गर्दा परिवार वा समाजमा महाभारत निम्तिने गर्छ । त्यसैले सबैलाई समान व्यवहार गर्नु, आफ्नो साथै सबैको कमजोरीलाई महशुस गरी कमजोरीलाई हटाउने कोशिस गरी आफ्नो परिवार, संस्था, समाजलाई बलियो बनाउने गर्नुपर्दछ । अहिले मान्छे सामाजिक उत्तर दायित्वबाट पन्छिन खोज्छ । ऊ आफ्नो निहित स्वार्थमा केन्द्रित भएको देखिन्छ । मान्छे कसैले केही गर्छ भने त्यसले समाजमा के सकारात्मक सहयोग पुग्यो भन्ने विचार गर्नुपर्छ । आफू मात्र बाँच्न त जन्मेपछि प्रकृतिले नै बचाउँछ । हामीभन्दा कमजोर प्राणी पनि बाँचेकै छन् । हामीले आफ्नो जन्म र जीवनलाई सार्थक रूप दिनका लागि आफ्नो समाजलाई मैले केही गर्नुपर्छ भन्ने जिम्मेवारी बोध हुनुपर्छ । यही नै जीवनको सार्थकता हो ।

राज्यको निरिहतामा शैक्षिकसत्रको अन्योल

-नारायण दाहाल 

शिक्षा कहिले कहाँबाट कसले कसरी सुरु गर्यो ? त्यसको आधिकारिक र तथ्यात्मक तिथी मिति ठाउँ र व्यतिmहरु पाईंदैन । यद्यपि शिक्षा दिने ग्रहण गर्नेक्रम मानव सभ्यताको सुरुवातबाट हुँदै आएको पाइन्छ । तर सभ्यताको सुरुवातीमा आजको जस्तो विद्यालय र शिक्षालयहरु थिएनन् । पौराणिक कालमा शिक्षालाई सबैभन्दा उत्तम दानको रुपमा लिइन्थ्यो । त्यसैले भन्ने गरिन्थ्यो– ‘विद्या दानम,सर्वदानम प्रधानम्’ । शिक्षा धार्मिक क्षेत्रको एउटा अन्तरङ्ग अंश थियो । शिक्षा व्यवस्थामा वैदिक क्षेत्रबाट अनुप्राणित संस्कृत परम्परा तथा बौद्ध क्षेत्रबाट अनुप्राणित बौद्ध शिक्षा प्रणाली कायम रहेको थियो । नेपालमा प्राचिन समयमा संस्कृत शिक्षाको प्रभाव परेको पाइन्छ । वर्णाश्रम व्यवस्थाको प्रारम्भ हुनु भन्दा अगाडि परम्परागत रुपमा प्रयोगमा आएको ज्ञान, सीप एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा हस्तान्तरण पारिवारिक रुपमा हुँदै आएको थियो । जीवनका आदर्श, धार्मिक मूल्य–मान्यता सम्बन्धि शिक्षा घरमा नै दिइन्थ्यो । 

विस्तारै जनसंख्याको वृद्धि हुँदै जाँदा समाजको स्वरुप जटिल बन्दै गयो । घर परिवारबाट दिएको शिक्षा मात्र व्यक्तिको लागि पर्याप्त भएन फलस्वरुप गुरु कहाँ गएर पढ्ने गुरुकुल शिक्षा प्रणाली, मन्दिरका पुजारीहरुसँग गएर पढने देवकुल शिक्षा प्रणाली र राजदरवारमा राजाका छोराछोरी पढ्ने पढाउने राजकुल शिक्षा प्रणाली जस्ता विभिन्न प्रकारका शिक्षाका स्वरुपहरु समाजमा विकास भए । त्यस समयको शिक्षामा धर्म प्रधान थियो । त्यसैकारण धार्मिक संस्थाहरु बौद्ध विहार, गुम्बा, मन्दिर एवम विभिन्न गुठीहरुमा शिक्षा प्रदान गरिन्थ्यो । लिच्छवी कालको सातौं शताब्दी सुरुवातमा राजा अंशु वर्माले शिक्षा आर्जनको लागि शैव, वैष्णव र बौद्ध सम्प्रदायमा शिक्षण संस्थालाई वर्गीकरण गरी छुट्टा–छुट्टै शिक्षा दिने प्रबन्ध गरेका थिए । 

मल्ल कालमा राजा जयस्थिति मल्लले मन्दिर, गुम्बा, मठमा रहेका शिक्षा केन्द्रहरुको हेरचाह गर्न गुठीको व्यवस्था गरेको पाइन्छ । बाइसे, चौबीसे राज्यहरुमा डोटी, जुम्ला, पाल्पा, तनहुँ र कास्कीमा शिक्षा संस्कृतबाट दिइन्थ्यो । गोरखाका शाह राजाहरु आफ्नै गुरुपरोहितबाट आफ्ना राजकुमारलाई पढाउने गर्दथे । गोरखाका शाह राजाहरुमध्मे राम शाहलाई शिक्षा प्रेमी मानिन्छ । विसं १८२५ मा पृथ्वीनारायण शाहको नेतृत्वमा नेपाल एकीकरण भएपछि आफ्ना सैनिक जवानका टुहुरा बच्चाहरुलाई राष्ट्रको तर्फबाट सैनिक शिक्षा दिने र सैनिकमा भर्ना गर्ने कार्य गरेको साथै राज्यको तर्फबाट छात्रवृत्ति दिएर नेपालका दुई विद्यार्थीलाई भारत अध्ययन गर्न पठाएको देखिन्छ । पृथ्वीनारायण शाहको निधनपछि राज दरबारभित्र भाइ–भारदारको कलह लामो समय रहयो । यो समयमा खासै शिक्षाका लागि प्रयत्न भएको देखिँदैन । 

नेपालको शासकीय इतिहासमा वि.सं. १९०३ देखि २००७ सम्म देशको शासन सत्ताको बागडोर आफ्नो हातमा लिइ विभिन्न राणा प्रधानमन्त्रीहरुले शासन गरे । विशेष गरी धेरै राणा प्रधानमन्त्रीहरु देशमा आफ्नो शासन टिकाई राख्नका लागि जनताका छोरा–छोरीहरुलाई शिक्षा दिनु हुँदैन भन्ने मान्यता बोकेका थिए । प्रथम राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुरले बेलायतको भ्रमण गरी फर्किए पछि वि.सं. १९१० असोज २७ का दिन आफ्नै थापाथलीमा आफ्नै दरवारको भुइँतलामा पहिलो प्रारम्भिक अंग्रेजी स्कुलको स्थापना गरे । यो विद्यालय स्थापनाको मुख्य दुई उद्देश्यहरु थिए । पहिलो आफ्ना छोरा–छोरीलाई अंग्रेजी शिक्षा दिनु र अर्को तत्कालिन समयमा भारतमा अंग्रेजहरुको औपनिवेशिक शासन भएकाले अंग्रेजलाई खुसी पार्नु । नेपालको शैक्षिक इतिहासमा प्राचिन संस्कृत र बौद्ध शिक्षाको परम्परालाई चिर्दै संस्थागत रुपमा औपचारिक शिक्षाको नयाँ जग बसाल्ने काम यही अंग्रेजी विद्यालयको स्थापनाबाट भएको पाइन्छ । जुन विद्यालय आज पनि दरवार हाईस्कूलको नामबाट सञ्चालित छ । 

वीर शमशेर प्रधानमन्त्री भए पछि वि.स. १९४२ सालमा उनले दरवार स्कूल सर्वसाधारणका छोरा–छोरीका लागि अध्ययन गर्न खुल्ला गरिदिएका थिए । त्यसपछि विभिन्न समयमा विभिन्न ठाउँमा केही राणा प्रधानमन्त्रीहरुले आफ्नो कार्यकालमा धेरथोर विद्यालयहरु खोल्दै सञ्चालन गराएका थिए । वि.सं.१९७५ भाद्र २७ गते चन्द्र शमशेरले दरवार स्कूलको सभागृहबाट इन्टरमिडियट कलेजको रुपमा भारतको कलकत्ता विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिई त्रिभुवन चन्द्र कलेजको स्थापना गरे । वि.सं. १९८० मा कलेजको नाम परिवर्तन गरी त्रिचन्द्र कलेज बनाइएको हो । वि.सं. १९८६ मा देशभित्र परिक्षा केन्द्र काठमाडांैमा भयो । परीक्षा दिन भारत जानुपर्ने बाध्यता हट्यो । वि.सं. १९९० कात्तिक १६ गते नेपालमा एसएलसी परीक्षा बोर्डको गठन भएको थियो । 

वि.सं.२००७ सालबाट जहानीया राणा शासनको अन्त्य र प्रजातन्त्रको उदयसँगै नेपालमा सबैका लागि शिक्षामा पहुँच पुग्ने गरी ढोका खुल्यो । शिक्षामा नयाँ युगको थालनी भई राज्यले प्राथमिकता दिई विभिन्न ठाउँहरुमा विद्यालयहरु खोली औपचारिक शिक्षाको व्यवस्थित थालनी गरेको थियो । ००७ साल पछि सर्वसुलभ र सबैको पहँुचमा शिक्षाको अवसर पुग्न भौगोलिक विकटता, कृषिको निर्भरता परम्परागत अन्धविश्वास र विद्यालय, शिक्षकको अभावका कारण समस्या रहिरह्यो । मुलुकमा शिक्षाको विकास जे जसरी हुँदै गए पनि विद्यालय तहको पाठ्यक्रम वि.सं. २०११ साल देखि २०१८, २०२८, २०३८, २०४९ हुँदै हालसम्म आइपुग्दा पटक–पटक संशोधन भइ सकेको र सबैको पहुँचमा शिक्षा पुगेको छ । 

वि.सं. २०४९ सालमा तयार पारेको पाठ्यक्रममा परिमार्जन गरी २०६१, २०६२ देखि चरणवद्ध लागू गरिएको छ । शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्यले स्पष्ट राष्ट्र, राष्ट्रियता, देशको संविधानप्रति स्वभिमानी, प्रतिभाशाली व्यक्तित्व विकासको प्रस्फुटन गराउने लगायत अन्य धेरै उद्देश्य राखेको छ । शिक्षा प्रदान गर्ने आधारभूत तह भनेको विद्यालय हो । तह भन्नाले कक्षा १ देखि १० सम्मको शिक्षालाई बुझाउँछ । हाल आएर कक्षा ११ र १२ पनि थप भएको छ । विश्वभर फैलिएको कोभिड–१९ का कारण देशभरका शैक्षिक संस्थाहरु बन्द छन् । लाखौं विद्यर्थीको पढाई र परीक्षा प्रभावित भएको छ । हजारौं शिक्षक, शिक्षिका तलबविहीन बनेका छन् । 

सुविधा सम्पन्न शहर बजारका निजी विद्यालयहरुले कुल विद्यार्थीको आफ्ना करिव ३० प्रतिशत विद्यार्थीलाई अनलाइन पढाइमा समेटेका छन् ।  ग्रामिण तहका सरकारी विद्यालय र सामान्य आर्थिक अवस्थामा शहर बजार बसेका विद्यार्थीको ठूलो संख्या अनलाइन पढाइको पहँुचमा छैन । यही संक्रमणको कारण राज्यले एसइइ, कक्षा ११ को आन्तरिक मूल्यांकन प्रणाली अपनाएर नतिजा दिए पछि सबै विद्यालय तहदेखि विश्वविद्यालयसम्मका विभिन्न क्याम्पस पढ्ने धेरै विद्यार्थीहरु आन्तरिक मूल्यांकनबाट नतिजा आउने आशामा छन् । राज्यले कक्षा १२ को परीक्षा बारेमा आजसम्म कुनै निर्णय गरेको छैन यसले विद्यार्थी र अभिभावक दुवैमा अन्यौल बढाएको छ । कक्षा १२ को पढाइपछि विद्यार्थीहरुलाई अध्ययनका लागि विभिन्न क्षेत्रमा प्रवेशका लागि संकायमा जान विषय छनौट तथा विदेश गई अध्ययनको लागि ढोका खुल्ने हुँदा पनि कक्षा १२ को संन्र्दभमा छिटो निर्णय लिनु अत्यावश्यक भएको छ । कोभिड–१९ को संक्रमण बढ्दै गएमा सरकारले यो वर्षको शैक्षिक सत्रका लागि के कस्तो तयारी गर्दैछ, त्यसको कुनै जानकारी छैन । 

कोभिड–१९ को प्रभाव सामान्य अवस्थामा नआएमा तोकिएको पाठ्यक्रमबाट विद्यार्थीहरुलाई कति, कसरी पढाउने, शिक्षण सिकाइको पहुँच कसरी पु¥याउने त्यससँगै मूल्यांकन प्रक्रिया कसरी गर्ने गम्भीर प्रश्न राज्यसामु छ । यो विषम परिस्थिति र समयका बाबजुत पनि राज्यले शैक्षिक शत्रको निरन्तरताका लागि विभिन्न विधि, प्रविधि संयन्त्र, संघ, संस्था, स्थानीय सरकार परिचालन गर्न सक्नु पर्दछ । विद्यार्थीको जीवनमा हामी स्पस्ट रुपमा के अनुभव गराउन सक्छौं भने समाजका प्रत्येक संस्था, एवम् निकायहरुमा पाठयक्रम हुन्छ । जस्तै परिवार, व्यापार, व्यवसाय, उद्योग, पुस्तकालय, संग्राहलय, पत्रपत्रिका, रेडियो, एफएम, टेलिभिजन, इन्टरनेट, कम्प्युटर आदि यस्ता संस्था, निकाय र प्रविधिबाट ज्ञान, कार्यात्मक क्रियाहरु हेरी माथिल्लो कक्षाका लागि बढी उपयोगी, सान्दर्भिक विषय तथा पाठ्यक्रमको छनौट गरी शैक्षिक सचेतना र शिक्षण सिकाइको माध्यम बनाई उचित मूल्यांकन प्रक्रियाबाट शैक्षिक सत्र निरन्तर गर्न सकिन्छ । 

यस्तो कार्यबाट पाठ्यक्रम अन्तर्गत व्यवस्थित ज्ञानको संगठित स्वरुप बनाउन एवम्, ज्ञान तथा सीपको व्याख्यालाई विद्यार्थीका परिवर्तनशील अनुभव र उर्जासँग जोड्न सकिन्छ । हाल देशभित्रको कक्षा १२ सम्मको शैक्षिक अवस्थालाई हेर्दा सुविधा सम्पन्न, शहर बजारका निजी विद्यालयहरुबाट कक्षा १२ को अध्ययन पूरा गरेका धेरै विद्यार्थीहरु देशभित्रै प्राविधिक विषय, डाक्टर, इन्जिनियर, नर्सिङ, साथै विज्ञान, व्यवस्थापन र अन्य समय सन्दर्भिक माग भएका विषय र संकायमा पढ्ने र युरोप, अमेरिका र अष्ट्रेलिया अध्ययनको लागि जाने सोच र तयारीमा हुन्छन् । 

दुर्गम गाउँ, ठाउँ सामान्य विद्यालय र सरकारी विद्यालयबाट कक्षा १२ को अध्ययन पूरा गरेका अधिकांश विद्यार्थीहरु, उच्च शिक्षा अध्ययनका लागि शिक्षा, मानविकी, थोरै व्यवस्थापन संकाय पढ्ने सोच बनाउँछन् । वैदेशिक रोजगारीको लागि उनीहरु मुख्यतः मध्यपूर्व देशमा जाने तयारी गर्दछन् । सामान्य विद्यालयबाट कक्षा १२ सम्मको अध्ययन पूरा गर्दा पनि अधिकांश विद्यार्थी वर्तमान समयमा अत्यावश्यक रहेको कम्प्यूटर र अंग्रजी भाषाको सामान्यसम्म ज्ञान लिन सकेका हुँदैनन् । नेपालको विभिन्न विश्वविद्यालय क्याम्पसहरुको शैक्षिक वातावरण हेर्ने हो भने पनि शैक्षिक अवस्था यस्तै छ । नेपालको सबै भन्दा ठूलो त्रिभुवन विश्वविद्यालयभित्रका ५ दर्जन आंगिक क्याम्पसमध्ये केही क्याम्पसबाहेक धेरै क्याम्पसहरुमा विद्याथीर्को संख्या दिन प्रतिदिन घट्दो छ । शिक्षा र मानविकी संकायका कति विषयहरुमा पढ्ने विद्यार्थी नभई प्राध्यापकहरु खाली बसेका छन् । केही विषयहरुमा मात्र विद्यार्थीहरु भर्ना हुने तर अधिकांश विषयमा विद्यार्थीहरुको भर्ना नहुनाले विद्यार्थीहरुको अनुपस्थितिमा हिजोका दिनमा हजारौं विद्यार्थी भर्ना गर्ने क्याम्पसहरु संग्राहलय जस्तै बन्न लागेका छन् ।  

कतिपय आङ्गिक क्याम्पसका पूर्णकालीन शिक्षकहरुले नै निजी कलेज खोली पूर्ण समय दिएर भव्यसँग क्याम्पस चलाएर बसेका छन् । कतिले निजी कलेजलाई प्रत्यक्ष्य, अप्रत्यक्ष सघाई फाईदा लिइरहेका छन् । सरकारी क्याम्पसमा विद्यार्थी, कर्मचारी र प्राध्यापकको राजनीतिले प्रायः बन्द, हड्ताल हुने र विश्वविद्यालयको पदाधिकारी तथा क्याम्पसहरुको नेतृत्वमा दलीय भागवण्डा गर्ने हुँदा शैक्षिक वातावरण नभई सरकारी क्याम्पसमा विद्यार्थीको आकर्षण दिनानु दिन घटेको हो । 

काठमाडौं विश्वविद्यालयबाहेक सबै विश्वविद्यालयमा कुनैमा कम कुनैमा बढी होला दलीय राजनीतिले तहसनहस बनाई शैक्षिक वातावरणलाई धमिल्याएको छ । समाजमा कस्तो शिक्षाको आवश्यकता छ, विद्यार्थीहरुले कुन–कुन विषयलाई बढी मूल्य दिन्छन्, त्यस्ता विषयको छनौट गरी प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षातर्फ केन्द्रित हुन जरुरी छ । दलीय राजनीति भन्दा मागि उठी शैक्षिक वातावरण बनाएमात्र सरकारी क्याम्पसहरुमा आर्कषण हुन सक्छ । अहिलेकै यथास्थितिमा रहिरहे सरकारी क्याम्पसहरुमा विद्यार्थीले पढेका थिए भन्ने एकादेशको कथा बन्ने छ । शिक्षाले समाजका आवश्यकता, चाहना, सामाजिक मूल्यमान्यता, सामाजिक अस्तित्व, संस्कृति, परम्परा एवम् समग्र समाजका प्रत्यक्ष पक्षको प्रतिनिधित्व गर्दछ । तसर्थ समाजमा आएको परिवर्तन र समस्याप्रति शिक्षा प्रणाली निरपेक्ष रहन सक्दैन । सामाजिक परिवर्तन र समस्यासँगै शिक्षा प्रणाली पनि परिवर्तन भइरहन्छ । शिक्षा प्रणाली पाठ्यक्रममार्फत् कार्यान्वयन हुन्छ ।

समाजमा देखा परेका संकटसँगै परिस्थिति अनुकूल आवश्यकता हेरी पाठ्यक्रमलाई पनि काँट, छाँट परिवर्तन गर्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय, राष्ट्रिय र सामाजिक अवस्थामा आएको परिवर्तनसँगै विशेष परिस्थितिमा शिक्षण बिधी पाठ्यक्रम र मूल्यांकनमा पनि परिमार्जन गर्न सकिन्छ । जसबाट दीर्घकालीन समस्याभन्दा पनि तत्कालिन समस्याहरुलाई सम्बोधन गर्न सकिन्छ । समाजमा बढ्दै गएको आधुनिकता, मानवीय सभ्यताको विकास, प्रविधिको विकास, आवश्यकताको सृजना, ज्ञानको विष्फोटन आदिका कारणले शिक्षा प्रणालीमा भएको व्यापक परिवर्तनसँगै यो संकटको बेलामा शिक्षा ग्रहण गर्ने शैलीमासमेत परिवर्तन गर्न सकिन्छ । विभिन्न श्रोत, साधन, अभ्यास, माध्यम र प्रविधिको प्रयोग गरी शैक्षिक प्रक्रिया विद्यालयको हाताभित्र मात्र सीमित नगराई युग अनुसारको सुहाउँदो, आवश्यकता केन्द्रित बनाउनु पर्दछ । यसरी शिक्षण सिकाई क्रियाकलापलाई बाँकी समयभित्र सबै विद्यार्थीको पहुँचमा पुर्‍याइ विद्यालय तह तथा विश्वविद्यालय तहका प्रचलित विधिबाट उपयुक्त विद्यार्थी मूल्यांकन प्रक्रिया अप्नाएर भए पनि यो वर्षको शैक्षिक सत्र निरन्तर गर्न सक्नुपर्दछ ।