चर्चित गीतकार रत्नशमशेर थापाको निधन

काठमाडौं : चर्चित गीतकार रत्नशमशेर थापाको आज नर्भिक अस्पतालमा निधन भएको छ । लामो समयदेखि छातीको बिरामी रहेका उनको ८४ वर्षको उमेरमा निधन भएको हो ।

थापाले घुम्तीमा नआऊ है, ए कान्छा, फूलैफूलको मौसम, जाग लम्क चम्क, विछोडको पीडा लगायतका चर्चित गीतहरु लेखेका छन ।

शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी १०१ वर्ष पुगे

काठमाडौं : शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीले १०० वर्ष पूरा गरेरे १०१ वर्षमा लागेका छन् । नेपाली कला, सँस्कृति र साहित्यमा योगदान गरेका जोशीले आज एकसय वर्ष पूरा गरी १०१ वर्षका भएका हुन् ।

जोशी गत वर्ष एक सय वर्ष पुग्दा ललितपुर महानगरपालिकाले सार्वजनिक विदा दिएको थियो । साथै महानगरपालिकाले एक वर्षभर विभिन्न कार्यक्रम गरी जन्मशताव्दी मनाउने निर्णय गरेको थियो । तर लकडाउनका कारण औपचारिक कार्यक्रम स्थगित गरिएका छन् ।

यसैबीच जोशी १०१ वर्ष पुगेको अवसरमा नेपालका लागि अमेरिकी राजदूत र्‍याण्डी बेरीले शुभकामना दिएका छन् । उनले ट्वीटरमार्फत् जोशीको सुस्वास्थ्यको कामना गर्दै जोशीलाई महान नेपाली लेखक र जीवित साँस्कृतिक आइकनको उपमा दिएका छन् ।

कविता : चिन्तन

तिम्रो नयनको मदिरा, मुटु भित्र “जहर” भयो !
छेकीराछ क्वारेन्टाइनले, नभेटिने “ठहर” भयो !!
चार जात छत्तीस वर्णको फुलबारी भन्थे नेपाल ।
एक्ला एक्लेै बस्नेहरुको,एकलकाटे “शहर” भयो !!!
चिन्ता
बुद्ध अनि पशुपतिनाथको संरक्षणमा, 
एउटा छुट्टै “शहर” छ यहाँ !
विश्व साम्रज्यबाट पनि बचाएकै हो,
कोरोनाबाट बचाउने “रहर” छ यहाँ !!
घाँसीबाट पनि प्रभावित हुन्थे  
पहिले पहिकेका भानुभक्तहरु त ।
तर कमिसनको खेलमा,
बिष पनि कतै कमसल पछकी भन्ने “डर”  छ यहाँ !!!
हा“सो
व्यस्तै व्यस्तताको बीचमा पनि, फुर्सदिलो “रहर” छ उसलाई !
निस्कन पनि सक्दैन बाहिर, कोरोनाको “कहर” छ उसलाई !!
घर भित्रै बस्यो भने, नियन्त्रण त  हुन्छ होला कोरोना ।
तर हवात्तै जनसंख्या, बढ्छ कि भन्ने “डर” छ उसलाई !!

हरिश कुँवर “प्रोमिश“
 

अस्ताए साहित्यकाशका दुई नक्षत्र

काठमाडौं : नेपाली साहित्यकाशका दुई हस्ती शनिबार अस्ताएका छन् । वरिष्ठ साहित्यकार प्रा.डा. डीपी भण्डारी र दार्जिलिङकी नाटकार, कथाकार इन्द्रमणि दर्नालको शनिबार निधन भएको हो । 

भण्डारीको ८५ वर्षको उमेरमा निधन भएको हो । भण्डारी निमोनिया, श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या र हाइपरटेन्सनबाट ग्रसित थिए । स्वास्थ्यमा समस्या देखिएपछि उनलाई यही फागुन २१ धुम्बाराहीस्थित ह्याम्स अस्पतालमा भर्ना गरिएको थियो । त्यहीँ उपचारका क्रममा शनिबार बिहान ११ः४५ बजे उनको निधन भएको अस्पतालले जनाएको छ । 

भण्डारीले त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा ३५ वर्ष प्राध्यापन गरेका थिए । थुप्रै नेपाली साहित्यमा थुप्रै कृति दिएका भण्डारी अखबारी लेखनमा पनि अब्बल थिए । उनले नेपाली र अंग्रेजीमा पस्कने स्तम्भ खुबै रूचाइन्थ्यो । भण्डारीको शनिबार नै आर्यघाटमा दाहसंस्कार गरिएको छ । 

उता, दार्जिलिङकी नाटकार, कथाकार इन्द्रमणि दर्नालको निधन भएको छ । जनवरीदेखि मुटुको बिरामीले थलिएकी दर्नालको उपचारका क्रममा दार्जिलिङको एक अस्पतालमा निधन भएको हो । 

कथा र नाटक रचनामा अब्बल दर्नाल लो–प्रोफाइलकी साहित्यकार मानिन्छिन् । उनी साहित्य अकादमी दिल्लीको सदस्य पनि थिइन् । दार्जिलिङको साहित्यिक संस्था बसुधाकी संस्थापकमध्ये एक हुन् । 

पौराणिक वा पूर्वीय मिथबारे नाटक लेख्न खप्पिस दर्नाल भारतीय नेपालीसाहित्यमा पहिलो महिला नाटककारका रुपमा पनि चिनिन्छन् गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनसँग सम्बन्धित उपन्याससँगै ययाति, अक्षीभू र कृष्णाकृष्णा उनका प्रमुख कृति हुन् । 

कविता- बुवा

-नवराज पराजुली

बुवा
नदीले बालुवा बुनेर बनाएको गुन्द्रीमा बसेर मैले
पानी बनेर बगेको समय नियालिरहँदा
जब नदीले अनौठो गरि स्वाँक्क्क् गरेको सुन्छु
तब त्यो नदीको बगिरहेको पानीमाथि
म तपाईंको मधुरो छाया देख्छु,
र देख्छु
भेटेजति सबैथोक बगाउदै आएको नदीले पनि
बगाउन सकिरहेको हुँदैन तपाईंको छाया
म पानीलाई अलि नियाल्छु
र देख्छु स्
भर्खरै आँफैले लगाएको हिलो आलीमा
तपाईं गलेर थचक्क बस्नुभएकोछ,
आफ्नो जिउजस्तै बाङ्गिएको कोदालीको बींडमा निथ्रुक्क भिजेको चीउड़ो अड्याउनुभएकोछ
म आँखा चिम्सा पार्दै
पानीलाई अझै नियालेर हेर्छु
र देख्छु स्
ढलेको धोद्रो रुखजस्तै तपाईंको सुख्खा मुख
आँक्क्क् गरिरहेकोछ,
अनि पो झसङ्ग हुन्छु म
नदीको त्यो अनौठो आवाज त
तपाईं पो निकालिरहनुभएको रहेछ ।

बुबा
तपाईंले आजसम्म चुहाएको
जम्मै पसिना जम्मा गरेर
एक्कैपटकमा छ्यापिदिने हो भने
सुर्य चिस्याउन पर्याप्त हुँदो हो
तपाइको हातले पहाड उचाल्न सक्ने उमेर देखि
त्यहि पहाडबाट बग्दै आएको पानी
आफ्नो अन्जुलीमा अड्याउनसम्म नसक्ने उमेरसम्म
तपाईको हत्केला
हलोको अनोसँग रगडिदा रगडिदा
हलोको अनोमै छापिईसके होला है बुबा

तपाईका हातका भाग्य रेखाहरु ?
म चाडै आउदैछु बुबा
तपाइंको त्यो छातीमा निदाउन
जुन छातीको एक पलको निन्द्रा नै काफी छ
एक युगको सपना देख्नलाई
तपाइंले हजारौं डोका चिसो मल बोक्नुभयो
ताकि मैले सधैं पेटमा तातो चामल बोक्न सकूँ,
तपाइंले सधैं सखुवाका चिसा ठुटा फुटाउनुभयो
ताकि कहिल्यै चिसोले मेरा गाला नफुटाओस्,
फुटेका देख्थें तपाईका ओठ
बन्चरोको चोट नमिलेर
झिँजैझिँजा भएको दाउराजस्तै
तर मेरा आँखाले तपाइको ओठको मुस्कान फुटेको कहिल्यै देखेनन्,
कैले खन्न भ्याउनुभो बुबा

लाखौं डोका मुस्कान अटाउने त्यत्रो ठुलो मनखाडी ?
म चाडै आउदैछु बुबा
तपाईका ती आँखा नियाल्न
जुन आँखाभित्रको ब्रह्माण्ड
अर्जुनले कृष्णको मुखभित्र पनि देखेका थिएनन
समयका गोरुहरुलाइ फाली लागेको बेला पनि
तपाईंले
मेरो भविष्य रोप्नका लागि
आकाशभरिको मेलो उठाईदिनुभएछ है बुबा
त्यसैले त आजभोलि म
जिन्दगीका डोकाहरुमा
पाकेका ताराहरु टिपिरहेछु
सानोमा दिदी र मलाई
तपाईंले सिङ्गासिङ्गै पेन्सिल किनिदिन नसक्दा
काटेर एउटै पेन्सिल
तपाईंले
दिदीलाई संधै मेट्ने नभएको तल्लो भाग
र मलाई सँधै मेट्ने भएको माथिल्लो भाग दिनुहुन्थ्यो,
तपाईंलाई त्यतिखेरै थाहा रैछ है बुबा
मैले भविष्यमा धेरै गल्तीहरु गर्नेछु भन्ने

म चाँडै आउनेछु बुबा
तपाईंका ती सिलोकहरु सुन्न
जुन सिलोकको ध्वनि सुनेर
मेरा कानले सुन्न सिकेका हुन्
तपैले एक्लै बोकेर सार्नु भएथ्यो रे
धमीराको देवल संग मीत लगाएको हाम्रो घरलाई
दुखनगर बाट
आशानगर सम्म,
फुटेको थियो रे तपाइंको काध
मैले लेख्ने ग्राफ कापीका धर्का फुटे झैं
कहाँ बाट ल्याउनुहुन्थ्यो बुबा
सबैको दुख उचाल्ने त्यत्रो बल ?
बलबान छाप खैनी बाट ?

म चाडै आउनेछु बुबा
तपाइंको त्यो काँधमा गाला राख्न
जुन काधमा कुनैदिन म बसेर
मैले मेरो खुट्टा हल्लाउदा थाहा पाएको थिएँ कि
यदि सधैंभरी म संग मेरो बुबाको काँध हुनेभए
म सधैंभरी गाउँभरिकै सबैभन्दा अग्लो मान्छे हुनेथिएँ

बुबा
म सानो हुँदा मेरो लागि
बिचमा बदाम भएको बिस्कुट र एउटा रातो बरफ किन्न
तपाइँ संग पैसा नहुँदा
तपाइले आफ्नो भित्री गोजीको गोजिपात्रोभित्र
दुंबो राख्नु भएको
रु १ को नया नोट पनि बेच्नुभएकोथियो,
कहाँ बाट आयो बुबा तपाईंसंग
त्यागको त्यत्रो ठुलो छाती ?
कतै तपाईं दधिची ऋषिको पुनर्जन्म त होइन ??
म चाडै आउदैछु बुबा
तपाईलाई ञबुबाझ शिर्षकको यो कविता सुनाउन
किनकि
बुबा आँफैमा जीवनको पहिलो कविता हो ।
 

कविता- अन्तरद्वन्द्व

-विद्या अनामिका तिवारी

कुनै दिन.
सायद ..
आजै हुनु पर्छ
मैले चालै नपाइ
एउटा जून सुटुक्क
मेरो मनको मझेरीमा
सुस्तरी झरेथ्यो

गोधुलीमा सन्ध्याले
क्षितिजका भित्ताहरु
रंगाउदै गर्दा
मैले मेरो मनको
दैलो उघारेर
राता गुलाबको
तोरण टाँगेथेँ र
संघारमा प्रेमको
दियो बालेथेँ

उसको आगमनमा
उसैको सुगन्ध बोकेर
आउने बतासले
कानैमा भनेथ्यो
‘ल है सम्हाल’

सिंगै जून मैले
मायाको पछ्यौरीले छोपी
मनको सिंहासनमा सजाएथेँ
समर्पणका फूलहरुले
अर्चना गरेँ गरि नै रहेँ

समयले समयलाई नै
बदली दियो
समयको प्रवाह संगै
बगेका हामी
दुई किनार बन्न
बाध्य भयौँ
ऊ डाँडामाथी बाट
ओझेल भयो
म अन्धकारमा रुमलिएँ
न मिलन सम्भव थियो
न त भेट नै भयो

तर आज अनायासै
यादका झरीहरु
एक पछि अर्को गर्दै
लगातार आइरहेछन्
प्रणयका मृदुल
स्वरहरु सुसाइ रहेछन
सायद
आज पनि त्यही दिन
हुन पर्छ
प्रेम दिवसको ?

रातो गुलाबको
मनमोहक सुवास
बोकेर आउने
उहीँ बतास
उहीँ सुगन्ध छ
उहीँ आभास
उहीँ अनुभुति छ
उहीँ अर्चना
उहीँ समर्पण छ
फरक यति छ
ऊ छैन

अन्तरमनको द्वन्दमा
विस्वास कहिले दृढ़ बन्छ
कहिले डग्मगाउछ
परास्त हुँदैछु म
सायद ऊ आउँदैछ
सायद ऊ आउँदैन ?
दिल र दिमागको
लडाइँमा हार केवल
दिल कै हुन्छ
हो सधैं जस्तै
यस पटक पनि
हार दिल कै भएको छ
दिल कै भएको छ ।।

संस्मरण : अठ्ठाईस दिनको रिमाण्ड

-अशोककुमार शिवा

२०३७ साल चैत्र ११ गते साँझको करिव ९ः३० बजेको हँदो हो मेरो घरको मूल ढोका ढकढक ढक्ढकियो । को हो भन्दै मेरो बा ढोका तिर लम्कनु भयो । जसै बाले ठोका खोल्नुभयो ढोका अगाडि हतियार सहितका प्रहरी टोली देखेर बा केही डराउनुभयो । सईको कमाण्डमा एक टुकडीले मेरो घर पुरै घेरा हालिसकेको रहेछ । बाले हडबडाउदै सोध्नुभयो ‘सई साहव के भयो ? हतियार सहित दलबल लिएर पो आउनुभयो त’ ‘म त तपाईको छोरा अशोकलाई लिन भनेर पो आएको दाई’ सईले भने । म आफ्नो ओछ्यानमा ढल्किनै लागेको थिएँ मनमा चिसो पस्यो ।

ओछ्यानबाट जुरुक्क उठेर म सई भएतिर गएँ । एउटा ओढ्ने बोकेर हिड एकछिन इन्स्पेक्टर साहवले बोलाउनु भएको छ भन्दै सईले बालाई दाई नआत्तिनु होला एकछिन बोलाएको हो, केही कुरा सोधखोज गरेपछि आइहाल्छ भनेर आश्वासन दिएर मलाई अघि लगाएर हिडे । बाको आँखा भरी डरसरीको आँसु छचल्किएको देखे मैले तर म कति पनि बिचलित नभई अघि लागेर जिल्ला प्रहरी कार्यालय ताप्लेजुङ्गको कार्यालय पुगें ।

मलाई प्रहरी कार्यालय पुर्‍याउनु अघि नै त्यहाँ मेरा साथीहरु रत्न लावुङ्ग र इन्द्रकुमार श्रेष्ठलाई साथै पर्शु कार्की दाईलाई समेत पुर्‍याइसकिएको रहेछ । मैले सोचेको थिएँ सोधपुछ गर्न ल्याएको इन्स्पेक्टरको कार्यालयमा लैजान्छन् होला भनेर तर हामीलाई त कालकोठरी (जहाँ बडेमानको तुरुङ्ग भुईंमा तेर्सिएको थियो) मा पो लगियो र ल अब यही बस भनियो । एकैछिनमा त्यहाँ डिउटिमा रहेका प्रहरी हवल्दार आएर हामीलाई हेर्दै कुर्लियो ‘सुत मुला अतहरु खुट्टा तुरुङ्गमा हाल’ भन्दै तुरुङ्गको माथिपट्टिको भाग उचालेर हाम्रो खुट्टाहरु लहरै तुरुङ्गमा हालेर माथिबाट ढक्कन लगाए झै लगाएर ताला ठोक्यो । भुईं चिसो थियो । ओछ्याउने केही थिएन । जीवनमा पहिलोपल्ट माटोमाथी विना ओछ्यान हामी पल्टियौं र सुरु ग¥यौं कठिनाइको अनिश्चित यात्रा ।

हामीलाई पक्राउ गर्नुको खास कारण थियो चैत्र १४ गतेको विद्यार्थी आन्दोलन । २०३७ साल चैत्र १४ गते देशव्यापी विद्यार्थी आन्दोलन थियो र हामी त्यसैको काममा खटिएका थियौं । म अनेरास्ववियु पाँचौंको सदस्य थिएँ । पर्शु दाइ र रत्न लावुङ्ग संगठनको दृष्टिकोणले हामी म र इन्द्र भन्दा सिनियर हुनुहुन्थ्यो । मलाई १४ गतेको कार्यक्रमको विस्तृत स्वरुप त थाहा थिएन तर पम्ल्पेटिङ्ग गर्ने कामको जिम्मेवारी भने लिएको थिएँ । सईको छोरा उमेश मेरो भाइको स्कुलको साथी थियो । स्कुलमा हुने गतिविधिको बारेमा उसैले उस्को बाबुलाई रिपोर्टिङ्ग गर्दोरहेछ । त्यही रिपोर्टिङ्गको आधारमा मलाई ११ गते नै अरु साथीहरु सहित पक्राउ गर्ने योजना बनाई पक्राउ गरिएको रहेछ ।

कालकोठरी बसाइको पहिलो रात हाम्रो लागि ज्यादै पीडादायक बन्यो । चिसो भुईंमा सुताई त्यस्मा पनि न ओर्किनु न फर्किनुको हालत थियो तुरुङ्गमा राखेकोले गर्दा । रात भर पिसापले चापेर अर्को सकस थियो । लौ न गाह्रो भयो पाइखाना लैजाओ न भन्दा ‘चुपलाग बिहान एकैचोटी लैजाने हो’ भन्थ्यो डिउटिवाल पुलिस । जसोतसो विहान भयो र प्रहरी जवानले हामीलाई पालैपालो पाईखाना लग्यो र फर्काएर यथास्थितिमा तुरुङ्गमा राख्यो । त्यस दिन पनि हामीहरुलाई इन्स्पेक्टर कहाँ उपस्थित गराइएन ।

तेश्रो दिन देखी हामीलाई दिन विराएर केरकारको काम सुरु गरियो । इन्स्पेक्टर पि.पि. प्रजापती कुर्सिमा बसेर नेताहरुको वारेमा भन को कहाँ के गर्छ ? तँहरु क–कस्कोलागि के के काम गर्छस ? जस्ता अनेकन प्रश्नहरु सोध्दै गर्थे भने पछाडि उभिएको प्रहरी जवान कहिले भाटाले पुट्ठामा हान्ने त कहिले झरिलो सिस्नो शरिरभरी दल्ने काम गथ्र्यो । पीडालाई दाँतमा चपाएर मुर्मुरिदै उभिनु बाहेक केही काम थिएन हाम्रो । जति यातना दिएपनि मैले मेरो अनुशासनलाई भने छोडिनँ । एक दिन साथीहरु रत्न र ईन्द्रले खप्न नसकेर मुख छाड्दा रत्नको मुख नै सुन्निने गरी र इन्द्रलाई पनि निकै जोडले हिर्काएर पठायो । पिटाइको तोडले र सिस्नोको झमझमले हामीलाई घरबाट ल्याइदिएको मिठो खानेकुरा पनि स्वाद वेगरको जस्तो लाग्थ्यो । हामी संगै एकजना फौजदारी मुद्धामा थुनामा रहेका दाई थिए, उनलाई झारफुकको ज्ञान समेत रहेछ, हामीलाई फुकेर सिस्नोको डाहा मारिदिने काम गर्दथे ।

हामी सबैको घरबाट भिन्दाभिन्दै परिकारका खानाहरु आउँथ्यो हामी सबै खानेकुरा एउटै प्लेटमा खन्याएर खान्थ्यौं । हामीले त्यसरी खाएको देखेर ड्युटिका प्रहरीहरु हामीलाई खिज्याएर मुला भोटेहरु भन्थे । एउटा पासाङ्ग भन्ने प्रहरी थियो, ज्यादै क्रुर मनपरी मुख छाड्थ्यो । कहिले त हामी सुतिरहेको ठाउँमा आएर बुटले हान्थो । हामी केही गर्न सक्ने अवस्थामा थिएनौं, सिवाय पिसाबले अति च्याप्दा नजिकै राखेको तिनका छालाका बुट तानेर त्यसैमा सुसु गर्दिन बाहेक । छालाको बुट सुसुले पुरै ढाडिएको हुन्थ्यो । यो अतहरुले बुटमा सु ग¥यो कि के हो भन्दै सुकाउन लैजान्थे । तुरुङ्गमा राखेर लडाईएका हामीलाई बाहिरबाट इन्सपेक्टर कराउँदै हामी भएको कोठामा छिरेर उठ के ससुरालीमा सुतेजस्तो गरेर सुत्छौ भन्थे । हामी सकिनसकी उठेर एकछिन बस्थ्यौं ।

यस्तैमा चैत १४ गते आयो । उक्त दिन विहानैदेखि प्रहरी कार्यालयमा खास हलचल बडेको थियो । मध्यान्हतिर होहल्ला बढ्यो । सुनियो थुप्रै विद्यार्थीहरुलाई पक्राउ गरेर ल्याएको कुरा । पक्राउ पर्नेमा पुरुष र महिला विद्यार्थी साथीहरु धेरै रहेछन् । उनीहरुलाई अर्कै कोठामा थुनेर राखेको रहेछ, हामीले भेट्न देख्न पाएनौं । त्यसमा पनि हामी ११ गते नै पक्राउ पर्नेहरुलाई विशेष निग्रानीमा राखिएको थियो । १४ गते पक्राउ परेका पवित्रा दिदी जो मेरो साइली काकाकी माइली छोरी थिइन्, उनी लगायत शशी श्रेष्ठहरुलाई कडा यातना दिएको थाहा पाएर हामीले इन्पेक्टर सामु कडा प्रतिवाद ग¥यौं र त्यस वापत कडा गोदाइ पनि खायौं ।

एक दिन हामीलाई अरु केही बहानामा अर्को जिल्ला सार्ने कुराको सुइँको केही भित्रिया सहयोगी प्रहरीबाट नै चाल पायौं र सो कुरा गोप्य रुपमा आ–आफ्नो घरमा जानकारी पठायौं । हामीलाई जिल्ला सार्ने कुरा बजारभरी फैलिएछ । हाम्रा अविभावकलगायत बजारका गन्यमान्य व्यक्तिहरुले हामीलाई जिल्ला सार्ने कुराको विरोध सिडियोमार्फत गरेछन् । जिल्लाबासीको विरोधका कारण हामीलाई अर्को जिल्लामा लगिएन । इन्स्पेक्टरको योजना अनुसार हामीलाई अन्यत्र लैजान पाएको भए हाम्रो ज्यानको सुरक्षाको कुनै ग्याारेन्टी हुने थिएन सायद । अनेक यातना दिदै २८ दिनसम्म कालकोठरीमा राखेर २०३८ साल बैसाखको १२ गते मलाई छाडियो र म घर आएँ तर पर्शु दाइ, रत्न लावुङ्ग र इन्द्रकुमार श्रेष्ठलाई ६ महिनासम्म जेल बसेर पछि मात्र छुटे ।

त्यस घटना पछि म जिल्लामा बसिनँ, काठमाडौं आएर बसें भने रत्न लावुङ्ग व्रिटिस आर्मीमा भर्ति भएर गए, इन्द्रकुमार श्रेष्ठ केहिसमय जिल्लामा नै बसे । पर्शु दाइ पनि केही पछि काठमाडौंतिरै आउनुभयो । काठमाण्डौतिर आएपछि नेताहरुको संरक्षण खासै पाइएन त्यसै बरालियो । इन्द्रकुमार श्रेष्ठ र मैले केही समय कानून मन्त्रालयमा तत्कालिन कानून मन्त्री विष्णु मादेनको सिफारिसमा अस्थायी खरिदारको जागिर पनि खायौं ।

मैले पछि थाहा पाए अनुसार मलाई चैत्र ११ गते पक्राउ गर्नुको कारण इन्पेक्टर सिजापतिको बदलाको भाव थियो । उक्त कुरा काठमाडौंको सिंहदरवार परिसरमा उनै सिजापतीसँगको जम्का भेटमा उनले भनेका थिए । त्यसवेला तिनी डिएसपी भइसकेका थिए । कारण थियो, २०३७ सालको एसएलसी परीक्षा । उक्त एस.एल.सी परीक्षाको पहिलो दिन नै परीक्षाहलबाट चिट चोरेको बहानामा एकजना विद्यार्थीलाई इन्स्पेक्टर स्वयम्ले रेष्टिकेट गरेको खवर बाहिर आयो । म, देवेन्द्र गौतमलगायत केही साथीहरु परीक्षा चलिरहेको भानु मा.वि. अम्बिटारको स्कुल अगाडिको चौरमा थियौं । परीक्षा हलको उक्त घटना बाहिर आउनासाथ चउरमा भएका हामीले इन्सपेक्टरको विरोधमा नारावाजी गरेका थियौं । सोही नारावाजीका कारण परीक्षार्थीहरु सबै कलम कापी छाडेर बाहिरिएका थिए । हाम्रो दलिल थियो इन्सपेक्टरले त्यसरी परीक्षार्थीको भविष्यमा खेलवाल गर्न पाउँदैनन् भन्ने । उक्त दिनको परीक्षा रद्ध भएको थियो । सोही घटनाको पहिलो तारो म बनेको रहेंछु । त्यसैबेला देवेन्द्र गौतम भागेर धरान तिर आएर व्रिटिस सेनामा भर्ति भएर गएछन । म इन्स्पेक्टरको आँखा छल्दै जिल्लामानै बसेको थिएँ, त्यसैको राम्रो बदला लिने मौका बन्यो चैत्र १४ गतेको विद्यार्थी आन्दोलन । मसँग बदला लिन पाएर इन्स्पेक्टर सिजापती मख्ख थियो तर म भने २८ दिनको गोडमेलले राजनीतिक परिपक्व बनेको थिएँ ।

खुट्टाको व्यापार

–कल्पना चिलुवाल

अचेल मान्छे
खुट्टामा जुत्ता होइन
खुट्टामा खुट्टै उनेर हिंड्न थालेको छ
आफ्नो होइन अरुको खुट्टामा दौडेर
खेलहरू जित्न थालेको छ
त्यसैले बजारमा अचेल
जुत्ताको होइन
खुट्टाको किनबेच बढेको छ ।

खुट्टाका हाट बजारहरूमा
हिमाल आरोहणमा कीर्तिमान कायम गरेका
खुट्टाहरू छन्
छातीमा भिक्टोरिया क्रस टाँसेर
अरुकै लागि उभिदिने सर्वकालीन वफादार
खुट्टाहरू छन्
आन्दोलनका मोर्चाहरूमा हिडाएर
तालिम गराइएका आन्दोलनकारी खुट्टाहरू छन् ।

अग्ला खुट्टा, होचा खुट्टा
काला वा गोरा खुट्टा
जता कुदायो उतै कुद्ने
जे बोकायो त्यही बोक्ने
निकै सजिला खुट्टाहरू छन्
यी मुठी खाएर मुरी उब्जाइदिने खुट्टाहरू
मेनपावर कम्पनीद्वारा थोक थोकमा
किनिन्छन् र बेचिन्छन्
आफू भ¥याङ बनेर
अरुलाई शिखर चढाइदिने खुट्टाहरू
व्यापारीका छनौटमा पर्छन्
आस्था र देश प्रेमका निम्ति
निशुल्क सेवा दिने खुट्टाहरू
नेताहरूका रोजाइमा पर्छन् ।

राज्यले बिकाउ माल बनाइएका यी खुट्टाहरू
आत्मा मरेका खुट्टाहरू हुन्
यी दुःशासनले चीरहरण गर्दा
कुनै कृष्णले नबचाएका
नाङ्गा खुट्टाहरू हुन्
यी द्रोणाचार्यहरूले गुरु दक्षिणामा
औंला होइन
शिर नै मागेर
मुर्कट्टा बनाइएका खुट्टाहरू हुन्
त्यसैले यी खुट्टाहरूलाई
बेचिएकोमा लज्जाबोध हुँदैन
आफ्नो छाला काडेर कसैले
बर्को ओढे पनि पीडाबोध हुँदैन ।

अचेल बजारमा
खुट्टाको हिफाजत गर्ने जुत्ताको भन्दा
खुट्टाकै काम गरिदिने
अर्को जोर खुट्टाको
माग बढ्न थालेको छ
त्यसैले अचेल बजारमा
जुत्ताको होइन
खुट्टाकै किनबेच हुन थालेको छ
छालाको जुत्ताभन्दा सस्तो
हाडमासु सहितको
खुट्टाको व्यापार निकै बढेको छ ।

प्रेम कविता

–दीपा धिताल

कतै मिर्मिरेलाई चिर्दै बिहानी बोकेर उषाको लाली
मुस्कुराउँछ कि भनेर
दिउसोको पारीलो घामसँग लुकामरी गर्दै
गोधूलि सांझमा सप्तरङगी इन्द्रेणीको रङग भर्दै
रातका आकाशका ताराहरुलाई हेर्दै
घरको बार्दलीमा बसेर
जुनकीरीको धिपीधिपी उज्यालोमा
आज लेखिरहेछु म तिम्रै प्रेम कविता ।

जीवनमा इन्द्रधनुष झै रङग भर्नलाई
ती अनगिन्ती खुसीहरू बोकेर
अनगिन्ती बैसालु रहरका खातहरू बिछ्याएर
मधुर जिन्दगीको पर्खाइमा
कल्पनाको भव्य महल बनाउदै
तिम्रै प्रेमिल सम्झनामा सिरानीको
रुई बनाउने चाहना भरेर
यो रातमा स्वतन्त्रताको उपभोग गरेर
आज लेखिरहेछु म तिम्रै प्रेम कविता ।

जिन्दगीका यी थकित नदीहरुमा
एउटा सुकोमल विश्वासको अन्त्य भएको बेला
यो अन्धकार रातमा कुनै अज्ञात बस्तीमा
कोकाकुल तारमा रेटिएर
क्षयग्रस्त सारङ्गीहरू बेसुर बेसुर तालमा बजिरहेको बेला
रातभर बाघले लखेटेका सपनाहरू देख्नुभन्दा
तिम्रै प्रेमको भव्य महासागरमा डुबेर
तिम्रो मायालाई अमूल्य अवमूल्य बिरोधाभास
सेफबक्समा हिरामोती जस्तै राखेर
आज लेखिरहेछु म तिम्रै प्रैम कविता ।

यो रातमा लेखेको कविता कुनै भुत बङगालाको हुनेछैन
ती आकाशका जुनताराको हुनेछैन
धर्तीमा चियाउने ती जुनकीरीको हुनेछैन्
ती कृतिम गुलाबी फूलहरुको हुनेछैन्
तिम्रै हुनेछ मात्र तिम्रै प्रेम कविता हुनेछ ।

कथा : झाँक्री हैन अहेव

-नेत्र तामाङ

दावा र उसका बा पासाङ चिहानघर कुरिरहेका छन् । चिहानडाँडामा चकमन्न अध्याँरो छ । बेलाबेला चिसो स्याँठले माझघरे झाक्री बा जलाएको चिहानघरबाट केही झिल्का आगो उड्दै खरानी बन्छ । दावाले मोबाइलमा हे¥यो, १२ बज्नै लागेको थियो । चिहानडाँडाको वरिपरि बुट्यानै बुट्यान भएपनि देखिरहेको थिएन । जाडो र डर यी दुवैले दावालाई यहाँ बसिरहन मन लागेन ।
‘ह्या बा, अब जाने बेला भएन भन्या,’ मोबाइलमा गेम खेलिरहेका दावा झर्किए । भाँतेजाँड पिइरहेका पासाङ छोरोको झर्काइले झसंग भए । छोरालाई अल्मलाउन उसले कथा सुनाउन सुरु गरे ।

‘दावा, कथामा भनेजस्तै आजको रात ढुठा राक्षस आउन सक्छ, उसले झाक्री बालाई जिउदै बनाउन सक्छ,’ कथा सकेपछि दावातिर हेर्दै उनले भने, ‘जिउँदै पारेर टुक्राटुक्रा पार्छ रे, त्यसो गरे झाक्रीबाको आत्माले शान्ति पाउदैन रे ।’

कथा र बाबाको कुराले दावाको आङ सिरिङग भो । उ मोबाइलमा गेम खेल्न छाडेर बाबा नजिकै टाँसियो । राक्षस आउने ठाउँमै किन बाबाले कुर्न ल्याएका होलान् ? राक्षस आए कसरी धपाउलन् ? यस्ता कुराले दावाको पेट अटेसमटेस भयो ।

‘तर बाबा, राक्षस आइहाल्यो भने हामी दुईजनलाई चाहिँ छाड्ला त ?’ दावाले बाबाको कोट कोट्याउदै सोध्यो । दावालाई लाग्यो, त्यो राक्षसले सबैभन्दा पहिले त चिहान कुरुवालाई नै हटाउनेछ । त्यसपछि झाँक्री बाको चिहानघरमा उसले चाहेको जस्तै गर्नेछ ।
‘तिमी छौ नि त, कुमार केटो भएको ठाउँमा उ आउनै सक्दैन,’ पासाङले हास्दै भन्यो, ‘यदि आइहाले म छु नि, त्यसलाई खुकुरीले छप्काईहाल्छु नि ।’ त्यही ढुठा राक्षसको आक्रमणबाट झाक्रीबाको आत्मालाई बचाउन नै चिहान कुर्न बस्नुपरेको कारण स्पष्ट पारे पासाङले । दावालाई भने कताकता डर लागिरहेको थियो । त्यसैले उसले बालाई घर जान कर गरिरह्यो ।

छोरालाई कसरी मनाउने ? यही चिन्ताले पासाङलाई सतायो । उसको मुख्य उदेश्य छोरो झाँक्री बनोस भन्ने थियो । मरेका झाक्री बाको आत्मालाई खुसी पार्न सके उनको ह्रेन्जेन (उनमा भएको ज्ञान, सीप र शक्ति) दावासँग आउने कुरामा पासाङ विश्वस्त थिए । त्यसैले पासाङले छोरालाई यही कुरा सुनाउन सुरु गरे ।

‘हेर छोरा, तिमीलाई थाहा छ, झाक्रीबाको इज्जत र सम्मान कति धेरै थियो, मेरो चाहना तिमी उहाँ जस्तै बनोस भन्ने हो,’ पासाङले दावाको निधारमा सुम्सुमाउदै भन्यो, ‘यसको लागि उहाँका ह्रेन्जेन तिमीमा आउनुपर्छ, ह्रेन्जेन तिमीमा आउन झाक्री बालाई खुसी पार्नुपर्‍यो, त्यसका लागि एकरात यही बस्नुपर्छ ।’

बाबाको कुराले दावा झनै डरायो । उसलाई त गाउँकै अस्पतालमा अहेवा बनेर सेवा गर्ने इच्छा थियो । यस्तो झाक्री बन्ने कुरा त उसले सोचेकै थिएन । ‘बा म त झाक्री बन्दिनँ,’ दावाले बालाई भन्यो, ‘मलाई यी कुरामा विश्वासै छैन, डरलाग्ने कुरा मात्र गर्नुहुन्छ तपाई ।’

‘विश्वासै छैन भने डराएर घर जाने, घर जाने भनेर किचकिच किन गरेको त,’ पासाङ रिसाए, ‘जात्रामा चाहि दुईतीन रात बस्न सक्ने, आज एकरात यहाँ बस्न नसक्ने ।’ बाबाको रिसले दावा आत्तिए । बाबा ठुलो स्वरमा हप्काइरहदाँ कतै भुत निस्केर आउने त हैनन् भन्ने डर दावालाई लाग्यो । भुत हुदैहुदैन भनेर स्कुलमा शिक्षकहरुले पढाएपनि कथा त भुतकै सुनिन्थ्यो । यस्तै चिहान, एकान्त ठाउँ हुदों सम्झना आएर त्यसैत्यसै डर लागिहाल्थ्यो ।

यत्तिकैमा बाबा घुर्न थाल्नुभयो । उहाँ नजिकैको ढिस्कोमा आड लिएर बस्नुभएको थियो, त्यतैतिर टाउको ढाल्काएर निदाएका थिए । अहेवा बन्ने लक्ष्य लिएका उनलाई कतै झाँक्रीबाको ह्रेन्जेन आइहाल्ने हो कि भन्ने अर्को डर थप्यो । यही बेला नजिकैको बुट्यानमा स¥याक्क, बुद्रुक्क आवाज आयो । त्यो आवाज फेरिपनि आफुतिरै आइरहेको जस्तो लाग्यो दावालाई । ‘बाबा, बाबा’ उसले बाबालाई झक्झकायो । तर पासाङ ब्युझेन ।

त्यो आवाज निकाल्ने बस्तु चिहानघरबाटै फुत्त उफ्रेर अर्को बुट्यानरित पस्यो । ‘बाबा, राक्षस आयो,’ उसले बाबालाई बेस्सरी झक्झकायो । तर पासाङ ब्युझिएन । अघिको वस्तु निकै अग्लो र कालो जस्तै लाग्यो दावालाई । उसले मोबाईको टर्च लाइट बालेर यताउति हेर्‍यो । तर कतै केही देखिएन । उसलाई लाग्यो त्यो भुत होला, अदृश्य भइहाल्यो । त्यसैले टर्च बालेर उ घरतिर दौड्यो ।

चिहानडाँडादेखि घर पुग्न झन्डै एकघन्टा लाग्थ्यो । बाटोमा खहरे खोला पथ्र्यो । यही खोलामा अग्लाअग्ला सेता मुर्कट्टा आउँछन् रे भन्ने सुनेको थियो दावाले । खहरे खोला छेवैमा पुग्दा उसलाई एकदमै डर लाग्यो । खोला तरेर जाने आँटै आएन । छहराको फेदबाटै जानुपर्ने भएकोले त्यो बाटो डरलाग्दो पनि थियो । त्यसैले उ चिहान तिरै फक्र्यो ।

चिहानमा आइपुग्दा बाबा थिएनन् । बाबा गायब भएको देख्दा दावालाई अचम्म लाग्यो । कतै आफ्नै कारणले बाबा गायब भएको त होइन । उनलाई चिन्ता लाग्यो । अघिकै स¥याक्क आवाज आएकैतिर फेरि त्यस्तै आवाज आयो । सर्‍याक सर्‍याक आवाज दोहोरियो । बाबा नभएकोले बत्ती बालेर हेर्ने हिम्मत पनि गरेन उसले । उ घरतिरकै बाटो दौड्यो । जति उता दौड्यो उति पछिपछि सर्‍याक सर्‍याक आवाज आइरह्यो ।

यता दावाका बा पासाङ भने छोरा जताततै बहुला झै दौडन थालेको देखेर ह्रेन्जेन आयो कि भनेर खुसी हुदै पछिपछि दौडिरहेको थियो । यता छोरा अघिअघि कसैले लखेटिरहेको छ भन्दै डरले दौडदै थिए । झाक्रीको ह्रेन्जेन आएपछि मान्छे पुरै बहुलाइन्छ । जताततै दौडन्छ । यही विश्वासमा पासाङ छोराको पछि लागेको थियो ।

दावा दौडिदै गर्दा बाटोमा एकजना मान्छे आफैतिर आइरहेका थिए । त्यो मान्छे देखेर दावालाई फेरि डर लाग्यो । छेवैमा आइपुग्दा बत्ती उसकै मुखमा परेकोले अनुहार देखिहाले । घरको मुली ज्वाई चिहान पुर्न आइपुगेका रहेछन् । पासाङ पनि त्यही पुगे ।

‘हैन चिहान छाडेर बाउछोरा लाखापाखा किन लागेको हो,’ मुली जवाईले समातिहाले । पासाङले खुसी हुदै भने, ‘दावालाई झाँक्री बाको ह्रेन्जेन चढेछ, त्यही भएर उसको पछिपछि लागेको नि म त ।’

‘ए काँको ह्रेन्जेन चढ्नु, पछि ििपछ केले लखेट्यो भनेर डर मान्दै दौड्यदौड्यै छु,’ दावाले रिसाएर भने ।’ बाउछोराको कुरा सुनेर मुली ज्वाई बेस्सरी हाँसे । गाउँतिर कुखुरा बासेको आवाज सुनियो । हाँसो सकेपछि मुली ज्वाईले भने,‘तपाईलाई पनि यो कुरामा विश्वास लाग्छ, यी सब झुट कुरा हुन्, मरेको मान्छेको चिहान कुर्ने, नसकेपनि रिन लिएर घेवा गरेर अन्न फाल्ने, दान दिने । यो सब काम बाध्यताले गरिरहेका छन् मानिसहरु । तपाई बाउछोरा पनि अरुले केही भन्लान् कि भनेर चिहान कुर्न बस्नुभएको होइन ?’

मुली ज्वाईको कुरा दावालाई एकदमै ठिक लाग्यो । चिहानमा कुनै राक्षस वा बोक्सी केही नआउने कुरा उनले स्पष्ट पारिदियो । पासाङलाई भने यो कुरा ठिक लागिरहेको थिएन । छोरालाई मुली ज्वाईल भड्कायो भन्ने पीर लाग्यो । ‘केटाकेटीलाई बुझाउन छाडेर भड्काउन पो थाल्नुभयो त तपाईले,’ पासाङले मुली ज्वाईलाई भन्यो ।

मुली ज्वाई भने, ‘हेर्नुस दाई, तपाई यति बुझ्ने मान्छे हुनुहुन्छ, तपाईको छोरा झाँक्री हैन अहेवा बन्छन्, अहेवाले त झाँक्री भन्दा बढी सम्मान पाउछन्, कमाई पनि राम्रो हुन्छ ।’ सम्मान र कमाईको कुराले पासाङलाई मुली ज्वाईको कुरा ठिक लाग्यो । झाक्रीबाका ज्वाई पनि अहेवा नै थिए । उनलाई गाउँमा राम्रै सम्मान थियो । सरकारी जागिरे भनेर सबैले मान्थे पनि । उसले छोरालाई त्यही दिनदेखि अहेवा बन्न चाहिने सबै सहयोग गर्ने वाचा गरेर घर फर्के ।