देश खोज्दै जाँदा र

–श्रवण मुकारुङ

घाँसको भारी उचाल्न नसकेर
असिन–पसिन भएकी थिइन्– दिदी
मैले सघाएँ,
उनले भनिन्–
‘भाइ, देश ज्यादै गह्रैँ छ ।’

ढाकरको पिँधमा टेकुवा अडाउन नसकेर
भिरालो बाटोमा लर्खराउँदै थिए– दाइ
मैले सघाएँ,
उनले भने–
‘भाइ, देश ज्यादै अप्ठ्यारो छ ।’

एक बथान बस्तुहरूलाई गोठमा हुल्न नसकेर
चिच्याई–चिच्याई रुदी थिइन्–बहिनी
मैले मद्दत गरेँ,
उनले भनिन्–
‘दाइ, देश नसक्नुको छाडा छ ।’

कापी–कलम राखेको झोला हराएर उदास–उदास
घर फर्किरहेका थिए–भाइ
मैले सान्त्वना दिएँ,
उनले भने–
 

‘दाइ, देश साह्रै बदमास छ ।’

मैले जेजति गरेँ
त्यो
म आमा बालाई सुनाउन चाहन्थेँ
तर म के
घरभित्र पसेको मात्रै थिएँ
आमा बाका संयुक्त स्वरहरू उर्लिए–
बद्मास !
छाडा !
माटोलाई भार !

म देश खोजिरहेको थिएँ ।
 

कविता : छिमेकी मित्रलाई मेरो पत्र

-अर्जुन दुलाल

भूमिका ढुङ्गा र माटो जस्तै
हातका नङ्ग र मासु जस्तै
तिमी र म दुवै एक
अर्काका परिपुरक हौँ
म बुद्धको छोरो
तिमी गान्धीको छोरो
बुद्ध र गान्धी दुवै अहिंसावादी
निस्पक्ष र अहिंसावादी सोच छन्
सह अस्तित्वका भावना छन्
बुद्ध र गान्धीका बिचारमा
हो मित्र, बुद्ध र गान्धीको जस्तै
निस्पक्ष र अहिंसावादी होस्
सहअस्तित्वमा अडिग रहोस्
हामी दुवैको मित्रता !!

तर किन मेरा पुर्खाले बनाएका
जगहरु भत्काउँदै
मेरो पहिचान मेटाउँदै
तिमी मलाई लडाउँदैछौ
अहिंसा र निस्पक्षताको कोसेली
माग्दैछु मित्र म तिमीसँग
हिंसा र अत्याचारको हैन
बुद्ध र गान्धीको शिरमा टेकेर
सहअस्तित्वका भावना मेटेर
पापको संग्राम नगर तिमी
मेरा पुर्खाले बनाएको
मेटाएर पहिचान र अस्तित्व
भयो अब नलर तिमी
हो तिम्रो र मेरो भुगोल
र पहिचान नमिल्नसक्छ
भुगोलले म तिम्रो भाइ भए नि
सम्बन्धले हामी दुवै मित्र हौं !
बिकासको होडबाजीमा
तिमी अघि रहे नि
मित्रतामा हामी समान छौँ !!

तर किन मित्र ??
सिमानाका ती किल्लाहरुमा
पुर्खाले बनाएका जगहरुमा
बग्दैछ मेरै दाजु भाइको रगत !!
यो मेरो पवित्र भुमि पगाल्दै
त्यो अत्यचारको आगो बाल्दै
मलाई अपाङ्ग नबनाऊ तिमी !!

हो, म कमजोर भएको छु
इतिहासका ती बलवान् पुर्खा गुमाएर
तर अब गुमाउन चाहान्न
मेरा दाजु भाइहरु
उठाउन चाहन्छु ढलेका जगहरु
उन्दै एकताका मालाहरु
सुन्दर शान्त वातावरणमा
भाषा र संस्कृतिको सुरक्षा गर्दै
शान्ति र समृद्धिको सुवास छर्दै
उठाउँदै चन्द्र सूर्य झण्डा
चम्काउन चाहान्छु म मेरो राष्ट्र
सुन्दर भविस्य कोर्न अघि सरिरहेका
सहअस्तित्वको भावना लिएर
सिँढी चढिरहेका
मेरा पौरखी दाजु भाइ
अनि दिदी बहिनीलाई
बम र बारुदले नजलाऊ मित्र
जिउनेहरुको आधार मेटेर
फुल्न लागेका पुष्प टेकेर
कोपिला जस्तै सन्ततिलाई
टुहुरा नबनाऊ मित्र
बरु आऊ रमाउन यहाँका वातावरणमा
जुटेर साट्न एक अर्काका भावना
आउँदा बम र बारुद हैन

गान्धीका सिद्धान्त लिएर आऊ
सह अस्तित्व र अहिंसाका
जगहरुमा उभिएर आऊ
विकासका मुनाको गोड्मेल गर्न
अनि तिनमा मलजल छनर््
मेरा दाजुभाइहरु अनि दिदी बहिनीहरु
कुटो कोदालो लिन आउँदा
आत्मनिर्भर बनिन आउँदा
बाटो नछेक मित्र !

विकासका पुष्प फुल्न नपाउँदै
बम र बारुदको वर्षा गराउँदै
जेठो भएर यो मेरो कमलो
छातीमा नटेक मित्र !!
उडाउँदै शान्तिका परेवा जोडिहरु
जोड्न मित्रताका हातहरु
यिनै पंखहरुका साथ

हामी सबैको लाखौं लाख
शुभकामना छ मित्र तिमीलाई
सम्झना छ मित्र तिमीलाई
अत्याचारको खाडलमा डुबेर
यातनाको शिकार भएर
कयौँ पटक लडिरहेको
मित्रताको अस्तित्व खोज्दै
शान्ति अहिंसाको मार्ग रोज्दै
अघि बढेको तराई पहाड र हिमाल
विकासका मुनामा फुल्दै गरेको
सुसंस्कृतिले हृदय भरेको
उही तिम्रो मित्र नेपाल !!!!

कथा : अन्नपूर्णाको भोज

-मनु ब्राजाकी

दुई किलो माछा लिएर ऊ आइपुग्यो । घर आइपुग्दासम्म ऊ दगुरेझैं भएको थियो । सधैं कति खसीको निहुँले राँगो खानु ? अनि शुभदिनमा माछा साइत हुन्छ भनेर उसले ६० रुपैयाँ किलोका दरले माछै बोकेर आयो ।
‘अन्नपूर्णा, ए अन्नपूर्णा ! लु हेर त, के ल्याएँ आज ।’
अन्नपूर्णा देखा परी । भव्य भएको भग्नावशेषझैं देखा परी ।
रूप थियो होला कहिले, अहिलेचाहिँ त्यसैको सम्झना छ । जे जति छ, यौवन पूर्णतः विगत नभइसकेकाले आकर्षक नै छ । खण्डहरको कुनै एउटा कोठामा बिजुली चम्केझैं ऊ लोग्नेको स्वागतार्थ मिलिक्क हाँसी । उसको डल्लो र पहेँलो अनुहार प्रदीप्त भयो । लोग्नेले देखेन ।
उसले देखी— लोग्नेको दाहिने हातको पोलिथिन झोलामा चारवटा काला–काला माछा छन् । अर्को हातको झोलामा के छ कुन्नि !
‘किन ल्याउनुभा’को यत्तिका माछा ?’ उसले आँखा चिमचिम पार्दै सोधी ।
‘आज भोज गर्ने’ भन्दै उसले अन्नपूर्णाका हातमा माछाको झोला दियो । ‘आज दीपावली गर्ने’ भन्दै अर्को झोलाबाट मैनबत्तीका बण्डल झिकेर टेबुलमाथि राख्यो । अनि त्यही झोलाबाट दुई बोतल घरपालुवा रक्सी झिकेर दराजमा राख्दै ‘आज उत्सव मनाउने’ भन्यो । अनि लगत्तै पछि फर्किएर स्वास्नीका चिमचिम गर्दै गरेका आँखातिर लक्ष्य गर्दै भन्यो, ‘हैन, सुतेकी थिइस् कि क्या हो ?’
‘केको सम्साँझै सुत्नु ? तपाईंका सुरुवाल सिउँदै थिएँ ।’
‘सुरुवाल ?’ उसले एक्कासि हिजोको कुरा सम्झियो ।
हिजो बिहान ऊ तरकारी किन्न जाँदा आफ्नी स्वास्नीभन्दा आकर्षक साहुनी हाँसेकी थिई । ऊ झन् जोडतोडले हाँसेको थियो । साहुनीको हाँसोको गुलियो चाट्दै घर फर्किएर आइपुग्दा अन्नपूर्णा पनि हाँसेकी थिई । अकारण स्वास्नी हाँसेपछि ऊ झस्कियो ।
‘के भो ? किन हाँसेकी यस्तरी ?’ उसले विस्मित हुँदै सोध्यो ।
अन्नपूर्णा आँखा चिमचिम पार्दै झन् जोडतोडले हाँस्न थालेकी थिई, ‘के मान्छे तपाईं त, लुगा लगाउँदा विचार त पु¥याउनुपर्छ । एक त उल्टो सुरुवाल लगाउनुभा’छ, त्यसमाथि एउटा खुट्टामा घुँडादेखि काछसम्म साप्रा देखिने गरी उध्रेको छ ।’
त्यस बेला उसलाई साहुनीको हाँसो चकलेट चपाएको जस्तो होइन, खुर्सानी चपाएझैं भएको थियो । हुन पनि ऊ नयाँ संविधानको प्रतीक्षा गर्दागर्दा अनेकौं शंका उपशंकाको ऊहापोहमा परेर त्यस्तो हास्यास्पद स्थितिमा पुगेको थियो ।
तर, संविधान सकुशल आयो ।
ऊ पनि अहिले वर्तमानमा आएर स्वास्नीलाई भन्छ, ‘छोड्, के आँखा दुखाइरहेकी ! नयाँ सुरुवाल हालौंला ।’ अनि उसको दृष्टि स्वास्नीका लुगाहरूतर्फ गयो । विगत रूपयौवनसम्पन्न स्वास्नी माकुराको जालैजालोले आवृत खण्डहरझैं अगाडि उभिएकी छे । भग्नावशेषको एउटै सग्लो कोठाजस्तो अनुहार पनि धुलाम्मे छ । कतै साजसज्जा छैन । रंगरोगन छैन । शृंगार–सजावट छैन । कहाँसम्म भने झिलिमिली बुट्टे पर्दा पनि छैन । गोर्खालीले वीरतापूर्वक विनाश गरेको तराईको जंगलझैं प्रकृतिवत् उजाड छ । यी कुरा सोचेर उसले केही भन्न आँटेको थियो, अन्नपूर्णाले उछिनी, ‘सुरुवाल उसै आउँछ कि क्या हो ? अन्तरिम सरकारले सबैलाई सुरुवाल हाल्दिँदैन होला त ! अनि यी यतिका चीजबीज कसरी ल्याउनुभो ?’
‘हे—हे—हे, नरिसा । अलिकति उधारो अलिकति सापट गरेँ । नयाँ संविधान आएपछि भोज ख्वाउँछु भनेर साथीहरूलाई भनेको थिएँ । पु¥याउने तँ नै होस् । त्यसै हुनाले त म तँलाई अन्नपूर्णा भन्छु नि !’
साँच्ची नै उसको नाम अन्नपूर्णा होइन । राशिअनुसार उसको नाम डोलकुमारी हो । बोलाउने नाम डल्लो अनुहारले गर्दा डल्ली भइहाल्यो । घर चलाउने कुशलताले गर्दा लोग्नेका लागि ऊ अन्नपूर्णा भई । सरसापट, ऐँचोपैंचो र उधारोपुधारोको कूटनीति गर्न हिँड्दा कति कुदृष्टि र कुवचन भोग्नुपर्छ, कति अवाञ्छित सहानुभूति सहनुपर्छ भन्ने कुरा लोग्नेलाई के थाहा ? जे होस्, आजको दिन उसले लोग्नेलाई कुँड्याउन चाहिन । अतः आँखा चिमचिम पारेर हाँस्दै भनी, ‘कतिजना आउने हुन् ?’
‘एहे, तँ रिसाएकी छैनस् ? आज खुसीको दिन हो नि ! चारजना आउँछन्, मात्रै चारजना । एक किलो माछा तार्नू अनि एक किलो झोल पार्नू, भातसित खान ।’‘अनि एक किलो ?’
‘जम्मा दुई किलो नै त छ ।’
‘किलोका किलो लगाएर बोलेकाले सोधेकी ।’
‘आज भोज हो नि! सधैं के पाउका कुरा गर्नु त ? अनि यो भोज तेरै हो, अन्नपूर्णाको भोज ।’
डल्ली अर्थात् डोलकुमारी नाउँ गरेकी अन्नपूर्णाले सोची— कस्तो अबोध लोग्ने हो यो ? मासु होइन कि ल्याउनासाथ जस्ताको त्यस्तै ओइरियो । यो त माछा हो, बनाउँदाओर्दा दुई किलो घटेर डेढ किलोमात्र रहन्छ । तर लोग्नेको मन खिन्न पार्न उसले केही भनिन ।
लोग्ने उल्लसित हुँदै भन्दैछ, ‘अनि हेर, अन्नू, आज तेरो यो चासोचाहिँ भएन ।’
उसले स्वास्नीको ठाउँठाउँमा च्यातिएको र टालेको साडी–चोलो देखेर ओरालो लागेको मनले अड्कीअड्की भन्यो, ‘तीजमा हालेको सारी–चोली झिक् न । जा, पहिले हातमुख धोईवरी लुगा फेरिहाल् । अहिले पाँच बज्यो, छ बजेसम्म साथीहरू आइपुग्छन् । इज्जत त जोगाउनैप¥यो ।’
यतिबेलै सातवर्षे छोरी र पाँचवर्षे छोरो आएर ’बुबाले माछा ल्याउनुभो । बुबाले माछा ल्याउनुभो’ भन्दै झोलाबाट माछा झिक्न थाले ।
लोग्नेको कुरा सुनेर अन्नपूर्णाले एकपटक पुलुक्क ऊतिर हेरी अनि छोराछोरीका हातबाट माछा खोसेर भान्सातिर लागी ।
ऊ सुसेल्दै लुगा फेर्न थाल्यो ।
छ बज्दा नबज्दै साथीहरू आइपुगे ।
भित्र माछा तारेको गन्ध बाहिरसम्म आइरहेछ ।
छोरी र छोराले मैनबत्ती बालेर झ्याल–झ्यालमा ठड्याइसके ।
भविष्य यिनीहरूकै उज्ज्वल हुने त हो ।
सन्तोष भट्टराईले हात मिलाउँदै भन्यो, ‘क्या हो मनुवा यो मुसुमुसे गन्ध ?’
ज्ञानुवाकरले हात मिलायो, ‘यसको साथमा अर्को झोलिलो सुगन्ध पनि होला नि !’
विमल निभाले हात मिलायो, ‘म त माछाको झोलमात्र खाने ।’
किशोर नेपालले हात मिलायो, ‘उसो भए जनआन्दोलनको चोक्टाजति मेरै भागमा परोस् ।’
चारैजना उत्फुल्ल भएर हाँसे । उसले अलि व्यथित स्वरमा हाँसो नियन्त्रित गर्दै भन्यो, ‘आज कुमुद देवकोटा भइदिएको भए, कति रमाइलो हुने थियो । तर त्यो पनि मान्छे त मनमोजी हो, मन लाग्यो हिँडिदियो । हुन त आउँदा पनि कसैसित सोधेर आएको थिएन ।’
सबै बैठक भनाउँदो बैठकमा बसे । अर्थात्, सुकुलमाथि दरी, दरीमाथि तन्ना र तन्नामाथि चकटीमा सबै बसे ।
साथीहरू आइपुगेको थाहा पाएर अन्नपूर्णा पनि बैठकमा आई र आँखा चिमचिम पारेर हाँस्दै सबैलाई नमस्कार गरी । सबैले ’ अहो, भाउजू त मोटाउनुभएछ’ भने । उसले पनि डोलकुमारी नामक डल्लीलाई मोटाएको देख्यो । ‘राम्री’ भन्न नसकेर मोटाएको भन्ने मित्रहरूको आशयलाई हृदयंगम गरी उसले स्वास्नीलाई राम्री पनि देख्यो । हुन पनि स्वास्नीलाई मित्रहरूको दृष्टिबाट हेर्दा नै राम्री देखिन्छे । यसर्थ मित्रहरूको यो गुन प्रत्येक लोग्नेले मान्नुपर्छ ।
थालभरि तारेको माछा आइपुग्यो । उसले दराजबाट बोतल र गिलास झिक्यो ।
तारेको माछासित रक्सी चल्न थाल्यो । एकछिन यो कुरामा गलबदी भयो– जनआन्दोलनताक सहिदहरूले रगत बगाएर ल्याएको बहुदलीय व्यवस्था र संविधानलाई हामीले रक्सी बगाएर स्वागत गर्न हुन्छ कि हुँदैन ? यस गलबदी अनन्तः नै दुईदुई पेग रित्तिइसक्या हुनाले यो समस्या नेपालीत्वपूर्ण ढंगले समाधान भयो ।
अब राजनीति चल्न थाल्यो ।
‘प्रजातन्त्र भनेको ...।’
‘हैन, के अब हामी अझै पनि प्रजा नै छौं र ? कि लोकतन्त्र भन, कि जनतन्त्र ... ।’ 
‘नयाँ जनवाद भनेको ...।’
नयाँ जनवाद हैन क्या, नौलो जनवाद ... ।’
‘मार्क्सवाद मरिसक्यो ... ।’
‘दर्शन मर्दैन । मानव चिन्तनको शृंखला ... ।’
‘ए बाबा, मरेको हात्ती पनि सवा लाखको हुन्छ ...।’
‘सामन्ती संस्कार बोकेका पनि प्रजातन्त्रवादी ... ।’
‘सामन्तीसमेत प्रजातन्त्रवादी ... ।’
‘माछा पाऊँ न भाउजू, साह्रै मीठो ...।’
‘ग्रास्सीले भनेका थिए कि ... ।’
‘बर्न्स्टिनले भनेका थिए ... ।’
‘ज्याँ फ्रास्वाँ रेवलको नो जिसस नो मार्क्स ... ।’
‘करपात्रीको रामराज्य र मार्क्सवादले ... ।’
‘युरो कम्युनिजम कता गयो ... ।’
‘पानइस्लामिक अर्गनाइजेसन ... ।’
‘आहा, माछा क्या मीठो ! थपौं अरू भाउजू ... ।’
‘ल, सन्तोष भट्टराई अब भटभटाउन थाल्यो ... ।’
‘ज्ञानुवाकर त पूरै जनीवाकर देखिन ... ।’
‘आफू नि आफू ... ।’
‘लौ, विमल निभा त माछाको झोलमै निभ्न थाल्यो ... ।’
‘यो किशोर झुत्रे सम्पादक कसरी ... ।’
‘जाञ्ञ्, छोडौं यो कुरा ... ।’
‘सहिदहरूको रगत ... ।’
‘रक्सी थप् न यार, छैन भने ... ।’
‘भाउजू, माछा ... ।’
छोरा र छोरी दुवै ढोकाका दुई छेउमा उभिएर भविष्यझैं बैठकभित्र हेर्दै छन्– हातमा लिएको माछा खान पनि बिर्सिएर । उसले यिनीहरूलाई टाउकोमात्र दिनू भनेको हुनाले उनीहरूका हातमा एक–एकवटा माछाको टाउको छ ।
राजनीति अझै चल्दैछ । तेस्रो बोतल अन्नपूर्णाको सौजन्यबाट आइपुग्यो ।
‘चुनाउ मिलेरै लड्नुपर्छ ... ।’
‘भोट माग्दा खुसुक्क आफूलाई मात्र ... ।’
‘तिमी कसलाई दिन्छौ ?‘ ज्ञानु ।
‘तिमी कसलाई दिन्छौ ?‘ सन्तोष ।
‘तिमी कसलाई दिन्छौ ?‘ विमल ।
‘तिमी कसलाई दिन्छौ ?‘ किशोर ।
‘तिमी कसलाई दिन्छौ ?‘ ऊ ।
‘तपाईं कसलाई भोट दिनुहुन्छ भाउजू ?’ उसलाई छोडेर मित्र समुच्चय ।
‘जता बाबुहरूले भन्नुहुन्छ ।’
‘हाम्रै कुरा नमिलेर त भाउजूलाई सोधेको । अब यो संविधानले नारीलाई पूरापूर हक दिएको छ । प्रत्येक पार्टीले पाँच प्रतिशत महिला सदस्य राख्नैपर्छ ।’
‘बाबुहरूलाई अब खाना ल्याऊँ क्यारे ।’
अन्नपूर्णा फरक्क फर्केर गई । अन्नपूर्णाले के भन्ली भन्ने उसको उत्सुकता सेलाएर गयो । घर धान्ने अन्नपूर्णाले बडो विचित्र प्रकारले यो समस्या समाधान गरी । सबै स्वास्नीहरू यस्तै हुन्छन् क्यारे—मतभेदमा आफ्नो मन्तव्य दिन कुशलतापूर्वक तर्किने ।
आफ्नो कुनै चेतना, चिन्तन र मन्तव्य नहुनु त मनुष्य नहुनुसरह हो । के स्वास्नी हुनु अमानवीय हो?
तर स्वास्नीमान्छेहरूमा लोग्नेमान्छेझैं नै विधिवता हुन्छ । अनि किन स्वास्नीमान्छेलाई स्वास्नी बनाएर अमानवीय र निष्ठुरी बनाइँदैछ ? सोध रामालाई !
मैनबत्तीहरू निभिसकेछन् । बिजुलीको झालर झुन्ड्याएको भए पो बलिराख्थ्यो । सके घिउको दियो रातभरि बाल्न सके पनि हुन्थ्यो । सके ।
खाना आयो । अन्नपूर्णाले अतिथिपरायणताको गृहिणीसुलभ उमंगसाथ थपीथपी सबैलाई माछा–भात खुवाई ।
खाँदाखाँदै एक्कासि सन्तोष चिच्यायो, ‘गुराँस ! गुराँस ! गुराँस !‘‘के भो ? के भो ?’
‘ए, माछाको काँडा गलामा अड्कियो ? गुराँस भनेर जाँदैन । छोड् यो रुढिवादी तरिका, निस्तो भातको डल्लो निल् ।’
भोजनोपरान्त देश र समाजको उज्ज्वल र सुखद भविष्यको कामना गर्दै सबै बिदा हुन थाले ।
सन्तोष भट्टराईले काँडा निलेको खुसीमा हात मिलायो । ज्ञानुवाकर पौडेलले अन्नपूर्णातिर हेर्दै’खण्डहर नयाँ–नयाँ’ गुनगुनाउँदै हात मिलायो । विमल निभाले निभ्दै–बल्दै हात मिलायो । किशोर नेपाल उर्फ झुत्रेले टाईको नट कस्दै हात मिलायो । अन्ततः सबैले अन्नपूर्णा भाउजूलाई आफ्नो मत आफूसँगै सुरक्षित राख्ने सल्लाह दिए । ऊ फिस्स हाँसी ।
सबै गएपछि उसले बाँकी रहेको रक्सी आफ्नो गिलासमा हाल्यो ।
‘अझै खाने ?’
‘अलिकति । केटाकेटीहरू सुते ?’
‘सुते ।’
‘अब तँ खा ।’
जुठा भाँडा बटुलेर अन्नपूर्णा भान्सातिर हिँडी । ऊ रक्सी खान थाल्यो । खाँदै सोच्न थाल्यो— घरेलु बजेट सन्तुलन कसरी मिलाउने? गुजमुजिएको गोली–धागोझैं यता तान्यो, उता अल्झिने, उता तान्यो यता अल्झिने । मातमा उसको सोचाइ लरखराउँदै छ । जता जान्छ उतै अल्झिन्छ । झर्केर उसले सोच्न बन्द ग¥यो । अन्नपूर्णा घरमा छँदाछँदै किन मगज दुखाउनु, यै आत्म–आश्वासनका साथ ऊ पिसाब फेर्न उठ्यो ।
सुत्ने कोठानेर पुग्दा देख्यो— छोराछोरी सुतिसकेका रहेछन् । तर, भान्सानेर पुग्दा उसले अन्नपूर्णालाई देखेर पिसाब फेर्न बिर्सियो ।
डल्ली अर्थात् डोलकुमारी नाउँ गरेकी अन्नपूर्णा जुठा भाँडाहरूमध्ये पिर्कामा बसेर अघिल्तिरको रिकापीबाट एक मुठी फुको चिउरा निबुवाको पुरानो अचारसित बुक्याउँदै रहिछे । फुको चिउरा र अमिलो अचारले कुँडिएका दाँत पखाल्न रिकापीछेउ एक अम्खोरा पानी छ । परेला ढल्काएर चिउरा चपाइराखेकी हुनाले अन्नपूर्णाले उसलाई देखिन । उसले भान्साभित्रको यो दृश्य हेर्न नसकेर बाहिरतिर हेर्न थाल्यो । सम्पूर्ण सहर–बजार नयाँ संविधान आएको उत्सवमा झिलिमिली थियो । उसले मन थाम्न नसकेर फेरि भित्र हेर्यो । टोलाएर हेर्दै रह्यो ।
अन्नपूर्णाले मुखको स्वाद फेर्न जसै माछा पकाएको कराहीको बिटमा जमेको फिँज चाटी, उसको मगजमा काँडाझैं एउटा प्रश्न आएर रोपियो— के स्वास्नीहरूको मत सुरक्षित छ ?
 

सौर्यको भाषण तथा उद्घोषण कला पुस्तकको लोकार्पण

काठमाडौं : शंकर प्रधान सौर्यको भाषण तथा उद्घोषण कला पुस्तक सार्वजनिक भएको छ । ड्रीम प्वाइन्ट एजुकेसनल एण्ड ट्रेनिङ इन्स्टिच्युटको दशौं वार्षिकोत्सवको समारोहमाबीच महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्री पार्वत गुरुङले उक्त पुस्तकको लोकार्पण गरे ।

लोकार्पण समारोहमा बोल्दै मन्त्री गुरुङले पुस्तकले महिला तथा युवालाई आफ्ना विषय, हकअधिकार तथा मुद्दामा केन्द्रित रहेर जोडदार कुरा उठान गर्न सहयोग पुर्‍याउने विश्वास व्यक्त गरे ।

नेपाली समाजमा पुस्तौंदेखि प्रचलित बोल्नेको पिठो पनि बिक्छ र नबोल्नेको चामल पनि बिक्दैन भन्ने उखानलाई चरितार्थ गर्ने उद्देश्यले प्रकाशित पुस्तकले उत्पीडित जाति, क्षेत्र, वर्ग, लिङ्ग र व्यक्तिलाई अन्तरआत्मादेखि नै सशक्त बनाउँदै सत्य वाणी बोल्न प्रेरित गर्नेमा आफ्ना धारणा व्यक्त गरे ।

सम्बोधनकै क्रममा उनले नेपाल सरकारले अघि सारेको समृद्ध नेपाल, सुखी नेपालीको लक्ष्य हासिल गर्नका लागि सबैले जायज माग उठाउनुपर्ने र सम्बन्धित निकाय तथा सरकारलाई समेत झक्झक्याउन सक्नुपर्ने कुरा व्यक्त गरे ।

त्यस्तै पुस्तकको समीक्षा गर्दै जनप्रशासन क्याम्पसका उपप्राध्यापक एवं स्थानीय शासन विज्ञ डा. बुद्धिमान श्रेष्ठले पुस्तकले अन्तरमनको भाव बोकेको र नेपाली समाजमा देखिएका जल्दाबल्दा विषय उठान गर्न सफल भएको धारणा व्यक्त गरे । उनले भने, ‘जो बोल्न डराउँछ, लजाउँछ र अप्ठ्यारो मानेर पन्छिने काम गर्छ, उनको लागि यो पुस्तक रामवाण सावित हुनेछ ।’

यसैक्रममा अधिवक्ता, लेखक तथा सामाजिक अभियन्ता स्वागत नेपालले पुस्तककाे समीक्षा गर्दै साे पुस्तकले व्यक्तिको व्यक्तित्व एवम् नेतृत्व क्षमता विकास गर्नमा मद्दत पुर्‍याउने बताए । उनका अनुसार आजको समयमा देशका नेताहरूको भाषण सामान्यभन्दा सामान्य व्यक्तिले बुझ्ने प्रकारको नभएको र आफूले मन्तव्य दिने क्रममा दर्शक स्रोताको ध्यान खिचिराख्नको लागि भाषण तथा उद्घोषणकला पुस्तक सहयोगी रहेको बताए ।

पुस्तकले शारीरिक गठन, आत्मबल वृद्धि गर्न, शब्द चयन लगायत अन्य विविध पक्ष समेट्न मद्दत गर्न सफल रहेको जानकारी दिए । कार्यक्रममा विविध क्षेत्रका व्यक्तिलाई सम्मान समेत गरिएको छ ।

कार्यक्रमको सभाध्यक्ष पुस्तकका लेखक एवं ड्रीम प्वाइन्ट इन्स्टिच्युटका अध्यक्ष शंकर प्रधानले गरेका थिए । कार्यक्रममा विभिन्न सांगीतिक प्रस्तुती समेत प्रस्तुत गरिएको थियो ।

मेहेनत चल्छ, तर पानी किन चल्दैन ?

सौरभ यादव/मध्यान्ह
राजविराज :

हमरे डाला पनपथिया सँ,
देबतो पितर पूजाई छै ।
कहु यौ बाबु तैयो हमर
देहिन किया छुवाई छै ।।
मेहेनत हमर चलै छै सगरो,
मुद्दा चलै नै पाइन यौ.......

यो मैथिली भाषाको गीत हो । दलितमाथि भइरहेको सामाजिक विभेदलाई गीतकार धीरेन्द्र प्रेमर्षीले शब्दमा उतारे । गायक रामा मण्डलले स्वर दिए । गायिका रूपा झाले रामाको स्वरमा स्वर थपिन् ।

दलितहरूको तत्कालीन परिस्थितिलाई इंगित गर्दै उनले गीत गाएका थिए । राजतन्त्र हुँदै देश गणतन्त्रमा आइसक्यो । तन्त्र फेरियो तर, दलित अझै पनि छुवाछुतबाट प्रताडित छन् । गीतमा भनिएको छ, ‘मेरै डाला ढाँकीले इश्वर पूजिन्छ, तै पनि मेरो जीउ किन छोइन्छ । मेहेनत मेरो सबै ठाउँमा चल्छ, तर पानी किन चल्दैन ?’

मूर्तिकला पेशालाई नै जीविकोपार्जनको माध्यम बनाएर अघि बढेका सप्तरीको दलित समूदायद्वारा तयार पारिएको माटाका मूर्ति देउता घरमा पुगेपछि आफैले छुन नपाउँदा दलित मूर्तिकारहरुले यो गीत सुनाउँदै दुःखी तुल्याएको छ । 

तराई मधेशमा विद्यमान रहेको जातीय छुवाछुतका कारण आफैले दिनरात मेहेनत गरेर तयार गरेको मूर्तिसमक्ष आफ्नै शरीर अछुत भएपछि उनीहरुलाई पिरोलेको छ । सप्तरीको खडक नगरपालिका वडा नं ११ बनौलीका बुधेश्वर रामले मूर्तिकलामा लागेको दुई दशक अर्थात २० भयो । बाल्यकालदेखि नै मूर्तिकलामा निकै रुची राखेका रामले प्रशिक्षण विना नै १३ वर्षकै उमेरदेखि आकर्षक र मोहित पार्ने खालका माटाका मूर्तिहरु बनाउन थाले । 

आर्थिक अवस्था निकै कमजोर रहेका कारण रामले प्रविणता प्रमाणपत्र तहसम्म मात्रै शिक्षा हासिल गरेर मूर्तिकला पेशालाई नै जीविकोपार्जनको माध्यम बनाए । अहिले उनी जिल्लामै अब्बल मूर्तिकारको रुपमा परिचित छन् ।

वसन्त पञ्चमी, दशैं, लक्ष्मी पुजा, विश्वकर्मा पुजा लगायत चाडवाडको बेला रामले मूर्ति बेचेरै वार्षिक ५–७ लाख रुपैयाँसम्म आयआर्जन गरेर परिवार धान्दै आएका छन् । तर, तराई मधेशमा विद्यमान रहेको जातिय छुवाछुतका कारण आफैले दिनरात मेहेनत गरेर बनाएको मूर्ति देउता घरमा पुगेपछि आफ्नै शरीर अछुत भएपछि उनलाई पिरोलेको छ । 

मुलुक जातीय छुवाछुतमुक्त राष्ट्र घोषणा भएको यतिका वर्ष वित्दा पनि कार्यान्वयन गर्ने गराउनेतर्फ राज्यले ध्यान नदिँदा आफु जस्ता परिश्रम गरेर जिविकोपार्जन गर्दै आएका दलित समूदायका युवाहरुलाई समस्या हुने गरेको रामको गुनासो छ ।

दलित समूदायलाई छुवाछुत गर्नेहरुलाई कानूनी दायरामा ल्याएर आफुहरुको जनजीवन सहज पार्नेतर्फ ध्यान पु¥याउन रामले तीन तहकै सरकारकासाथै यस क्षेत्रमा कार्यरत संघ संस्थाहरुसँग आग्रह समेत गरेका छन् ।
 

गीतकार दाहाल सम्मानित

राजन बस्नेत / मध्यान्ह 

दोलखा : माघे संक्रान्तिको अवसरमा विष्णुलक्ष्मी साहित्यिक पुरस्कार समिति दोलखाले एक जना साहित्यकारलाई सम्मान तथा पर्यटन वर्ष २०२० को अवसरमा प्रकाशित प्रदेय पत्रिका सार्वजनिक गरेकोे छ । विष्णुलक्ष्मी साहित्यिक पुरस्कार समिति दोलखाले युवा गीतकार रमेश दाहाललाई १० हजार नगदसहित ‘विष्णुलक्ष्मी–तुलसिमाया साहित्य सम्मान २०७६’ बाट सम्मानित गरेको हो ।

दोलखाको बैतेश्वर ५ मैनापोखरीका दाहालले एक हजारभन्दा बढी गीत लेखिसकेका छन् भने तीन सय भन्दा बढी गीत रेकर्ड भएका छन् । पत्रकार चिरञ्जीवी मास्केले आफ्नो जन्मदिने र कर्मदिने आमाहरुको नाममा स्थापना गरेको विष्णुलक्ष्मी–तुलसिमाया साहित्य सम्मान हरेक वर्ष माघे संक्रान्तिको दिन माघ १ गते वितरण हुँदै आएको छ ।

कार्यक्रममा दोलखाका २० पर्यटकीय गन्तव्य समेटिएको पत्रिका ‘प्रदेय’ सार्वजनिक समेत गरिएको छ । भ्रमण बर्ष २०२० को अवसरमा प्रकाशित प्रदेयमा दोलखाको कालिञ्चोक, भीमेश्वर, शैलुङ, जिरीलगायत २० वटा पर्यटकीय गन्तव्यको परिचय, विशेषता, भौतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अवस्था आदी समेटिएको छ । जिल्ला समन्वय समिति दोलखाका प्रमुख डबल पाण्डेले पुरस्कार वितरण तथा प्रदेय सार्वजनिक गरेका थिए ।

समितिका अध्यक्ष बिष्णु सुवेदीको सभापतित्वमा सम्पन्न कार्यक्रममा जिल्ला समन्वय समिति दोलखाका प्रमुख पाण्डे, नेकपा दोलखाका प्रमुख एवं तामाकोसी गाँउपालिकाका प्रमुख इश्वरचन्द्र पोखरेल, शैलुङ गाँउपालिकाका प्रमुख भरत दुलाल, प्रमुख जिल्ला अधिकारी भीमकान्त शर्मा पौडेल, भीमेश्वर नगरपालिकाको उपप्रमुख कमला बस्नेत, भीमेश्वर नगरपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत मानबहादुर खड्काले आ–आफ्नो भनाइ राखेका थिए ।

त्यस्तै कार्यक्रममा समितिका संरक्षक चिरञ्जीवी मास्के, सामुदायिक रेडियो प्रशारक संघका केन्द्रीय कोषाध्यक्ष लक्ष्मण खड्का, प्रेस संगठनका केन्द्रीय सदस्य सरद सापकोटा, नेपाल प्रेस युनियन बागमती विशेष क्षेत्र संयोजक रमेश खतिवडा, नेपाल प्रेस युनियन दोलखाका अध्यक्ष दीपशंकर चौलागाई, प्रेस संगठन दोलखाका सहसंयोजक प्रभु जिरेल, साहित्यकार शंकरलाल श्रेष्ठ र समितिका उपाध्यक्ष मुरारी दुलालले मन्तव्य व्यक्त गरेका थिए ।
 

‘बादलभित्रको घाम’ साहित्य पुडासैनी र अर्याललाई

काठमाडौं : शमी साहित्य प्रतिष्ठानद्वारा स्थापित  ‘बादलभित्रको घाम नेपाली साहित्य पुरस्कार’ दामोदार पुडासैनी ‘किशोर’ को कवितासङ्ग्रह ‘शहरबिनाको शहर’ र अम्बिका अर्यालको उपन्यास ‘अविश्रान्त’ कृतिलाई दिइने भएको छ । पुरस्कारको राशि रु एक लाख ११ हजार १११ छ ।

पुरस्कारका लागि विसं २०७५ मा प्रकाशित भएकामध्ये प्रतिष्ठानलाई प्राप्त ८४ कृतिमध्येबाट उत्कृष्ट पाँच हुँदै छनोट गरी ती दुई कृति पुरस्कृत गरिने भएको हो  । स्तरीयता, मौलिकता, विधागतस्वरुप र राष्ट्रियता आदि आधारमा ती कृति छानिएको प्रतिष्ठानका अध्यक्ष प्रदीप नेपालले जानकारी दिए । प्रतिष्ठानका संरक्षक एवं निबन्धकार डोलिन्द्रप्रसाद शर्माको निबन्ध सङ्ग्रह ‘बादलभित्रको घाम’ पुस्तकको बिक्रीबाट प्राप्त रकम अक्षयकोषमा राखी यसै वर्षदेखि उक्त पुरस्कार स्थापना गरिएको हो ।

पुडासैनीको कृतिमा मधेश तराई गाथा र अर्यालको कृतिमा नारीवादी तर आत्मिक प्रेम वर्णन भएकाले छनोट गरिएको पुरस्कार चयन समितिका संयोजक डा देवीप्रसाद गौतमले उल्लेख गरे । पुरस्कृत ती दुईसहित उत्कृष्ट पाँचमा नरेन्द्रराज पौडेलको निबन्धसङ्ग्रह ‘आकाशको डर’, दिलीप शाहको कथासङ्ग्रह ‘चियर्स’, लक्ष्मण पौडेलको उपन्यास ‘सुनपानी’ परेका थिए ।

‘बादलभित्रको घाम’ पहिलो संस्करणमै १३ हजारप्रति र पुनः मुद्रण गरी १२ हजारप्रति प्रकाशन भएको थियो । पुरस्कारको अक्षयकोषमा रु ५० लाखसम्म जम्मा गर्ने लक्ष्यानुसार हालसम्म सो पुस्तक बिक्रीबाट रु १७ लाख हस्तान्तरण गरिएको छ । पुरस्कार आगामी फागुन १८ गते प्रदान हुने जनाइएको छ ।

तँहरु (कथा)

- बिजु सुवेदी (विजय)

सहनशील कहाँ जन्मेको उसलाई थाहा थिएन । उसको आमाबुबा को हो उसलाई थाहा थिएन । उसका आफन्तहरू को हुन् उसले अँझै भेट्न पाएको थिएन । ऊ हुर्क्यो बढ्यो आफ्नै बलबुताले । ऊ बच्चैबेला एक ठाउँमा शरणमा परेको थियो आमाबाबाको माया पाउने आशामा र त्योभन्दा अगाडि नवजातको समयमा ऊ कुन अवस्थामा थियो उसलाई थाहा भएन, त्यसैले उसले बाबाआमा बताउन पर्यो भने उही आफू कमारा बनेर बसेको ठाउँका मालिक–मालिक्नीहरुलाई देखाउँथ्यो र सम्झने कोसिस गर्थ्यो तर उसको मन मुटुमा कहिल्यै उनीहरुले मायाको स्नेह दिलाएनन् ।

उनीहरुलाई उनीहरुकै सन्तान अति प्यारो र ऊ भनेको सौतेनी नै हुनगयो । सहनशीलले आफूसँग समीप हुन खोजेका जसलाई पनि यही गुनासो गर्थ्यो, ‘आँखा नचिम्लुञ्जेल माया गरिरहने, बाँचुञ्जेल बाटो देखाउने भनेर भनेर आमाबाबालाई परिभाषित गर्दथे तर मेरो नसिवमा यो जुनीलाई यस्तो माया खेर गयो । मेरो लागि यो एकादेशको कथा भयो । जब म गरीव दुस्खीहरुसँग आत्मसात गर्न थालेँ उहाँहरुबाट पञ्छाउन प्रल्हादलाई हिरण्यकशिपुले गरेजस्तै अनेकौँ तिकडमहरू मैले झेल्नुपर्‍यो ।’

केके मात्र गरेन तानाशाहीहरुले, उसको दिमागमा मात्रै हरदम ठुलाठुला प्रहारहरू गरिरह्यो । शरीरभरि नीलडामै नीलडाम छ उसको । कुटाइले शरीरको भित्र सुन्निएका डल्लैडल्लाहरू छन् । घरका मालिक भनाउँदा परिवारले त के उपचारकर्मीहरुलाई यसरी भयो भनी पीडा सुनाउँदा सुनेको जस्तो गर्दैनन् । आफन्तहरू उसका सबै बहिरा छन् । उल्टो उसले खाने खानामा मन्द विष हुन्थ्यो, विचरा उसको जीवन जञ्जिरै जञ्जिरले जकडिएको थियो ।

सहनशीलका आसेपासेहरुलाई मीठामीठा कुराहरू मात्र सुन्नु पर्ने । त्यो माथि झन् उनीहरुलाई छाडा कुराहरू नै मीठा कुरा हुने । उनीहरू त्यसमै रम्ने तर उसले त्यसको प्रतिकार गरिरह्यो । ऊ भने तैपनि उनीहरुलाई अर्तीउपदेशले सम्झाइरहने, सत्य कुरा गर्ने अनि तिमीहरूलाई औषधी किन तीतो हुन्छ, तिमीहरुलाई तीतो लागेता पनि यसलाई मनन गरी लागू गर, यसले दीर्घकालीन राम्रै गर्छ भनी सम्झाउँथ्यो । उनीहरू टसको मस भएन । तैपनि ऊ आफू बरु बाँधिन चाह्यो अरुलाई स्वतन्त्रता दिलाउन हरेक किसिमले लागिरह्यो । यस्ता भट्किएकाहरुलाई सही बाटो देखाउन खोज्दा जो पनि नराम्रो भए पनि सजिलो बाटो रोज्ने भन्थ्यो । उसले सम्झाउन अनेकौँ कोसिस गर्थ्यो ।

नीशा नै नीशाको कालरात्रि छायो सहनशीलको जीवनमा । प्रभातको कुञ्जको एक थोपो उसले देख्न पाएको थिएन । जीवन के हो ? जिएर हेर भन्थे तर जिउने बाटो नै पाएन उसले । उसको गोरेटो रोकिएको थियो । उसको खुट्टामा नेल त थिएन तर खुट्टामा नेल भएको व्यक्तिले हिँड्न सक्ने जत्ति पनि उसलाई हिँड्ने वातावरण दिएनन् कसैले । उसलाई विष के हो ? पिएर हेर भन्नुपर्ने जस्तो जीवन भयो । जिन्दगीका हरेक पलहरुमा उसको मानसपटललाई आगोका डमाइहरुको सामना गर्नु पर्‍यो । त्यसैले आगो के हो ? उसलाई राम्ररी थाहा भयो ।

आनन्द के हो, उसले थाहा भएन, भोगाइ के हो उसले राम्ररी थाहा पायो । त्यसैले दुःख के हो, उसलाई राम्ररी थाहा भयो । बुद्धले भनेजस्तै जिन्दगी दुःख हो भनी भोगेर हेरेजस्तै भयो । तर बुद्धले भनेजस्तै दुःखको कारण पनि छ भन्ने पढेपछि उसले दुःखका कारणहरू केलाउन थाल्यो । बुद्धले भनेजस्तै त्यसको समाधान पनि छ, खोजी हेर भनेको पनि उसले पढेको थियो । तर उसले जत्ति नै मथिंगल खल्बल्याई समाधान खोजे पनि उसले त्यसबाट सही नतिजा निकाल्न भने सकेन ।

दुनियाँ यत्ति खराब थियो कि सहनशील एउटा असल व्यक्तिलाई खराब पार्न सय जालीहरू लागिरहन्थे र सय जालीहरुलाई त्योभन्दा खराब पार्न अर्का सय महाजालीहरू लागिरहन्थे । यो ऊबेलाको बुद्धको सत् भएको बेला होइन, आफूभन्दा धेरै नजिककाहरुले सौतेनी व्यवहार गर्ने समय रहेछ । उसले कुनै पनि ठाउँमा, कुनै पनि विन्दुमा सम्झौता गर्न पाएन । कसरी सद्बुद्धि दिने ? कसरी मार्ग देखाउने ? कसरी देशलाई खण्डहर परिस्थितिबाट मुक्त गर्ने ? कसरी देश र जनता सुल्झाउने ? कसरी अन्यौलबाट पञ्छाएर दिशानिर्देश गर्ने ? उसले तब सोच्नु बाहेक केही गर्न सकेको थिएन । उसको त्यस्तो सत्य अटल कार्यमा साथ दिनेभन्दा भाँजो हाल्ने, बहकाउनेहरू बढी देखा पर्न थाले । समय खोला जस्तै हो, बगिरहन्छ, बगेको फर्केर आउँदैन तर त्यसले नयाँ उमंग, नयाँ जोश ल्याउँछ भन्थे तर उसको कालो बादलमा चाँदीको टलकको एक रेसा पनि देखिएन । उसको जिन्दगी र देश अनि आम जनता भुपरिवेष्ठित भयो र उसको शान्त मनको तलाउमा आतंक छायो । उसले कुनै कुरामा सुगन्ध देखेन । 

कुनै कुरामा मीठास देखेन । चलायमान भएर पनि कुनैमा जीवनरस देखेन । सबैमा मृतभाव देख्यो । पहिले रक्तरञ्जित भूमिमा पनि क्रान्तिको सुवास फुल्ने फुलको झझल्को पाएको थियो तर उसले सबैतिर मुर्दा र मुर्दासरी ओइलिएको जीवन देख्यो । देशलाई कसरी संमृद्ध बनाउनेभन्दा ऊ सबैको दुश्मन भयो । बालुवामा फुल फुलाउने वैज्ञानिक युगमा सुवास माटो भएको देशले कहिल्यै अत्तरको सुगन्धयुक्त हराभरा देख्न पाएन । फक्रने ठाउँको मेसो कतै पाइएन सबै ओइलिएर मुर्झिए ।

उसले सम्झाउन खोज्छ, ‘मृत्यु भन्ने कुरा किन मानिसलाई बोध हुन्न । एकदिन छाडेर जाने शरीर हो । यदि शरीरै छाड्नु नपर्ने भए अँझ कत्ति क्रुर हुन्थे होलान् मानव ।’ त्यसैले उसलाई भगवानले मृत्युको कोरम राखेको कुरा असाध्यै मनपर्छ । धन्य भगवान् ! यो संसारमा असल कायम राख्न पनि मृत्यु अपरिहार्य छ । उसमा मन पनि छ । उसको व्यवहार पनि राम्रो छ । उसमा इमनदारिता पनि छ । यत्ति असल भएर पनि जब उसका दुःखका कुरा थाहा पाउँछन् जो पनि उसबाट टाढा भाग्थे । झुटका प्रलोभन दिन्थे । तर ऊ सत्यमा डिग भइरहन्थ्यो । ऊ असत्यको बैरी बन्थ्यो ।

जब जनयुद्ध शुरु भयो, त्यो जमानामा उसका थुप्रै साथीहरू भए । देश उसको आमाबुबा, अभिभावक भयो । उसले पहिलो पटक अभिभावकत्व पायो । यसमा ऊ गर्विलो भयो । ऊ र उनीहरू सबै तँछाडमँछाड गर्दै देशका लागि, जनताका लागि प्राण उत्सर्ग गर्न अग्रमोर्चामा छाती फैलाउँदै अगाडि बढे र देशलाई गन्तव्यमा ल्याएपछि मात्रै चैनको सास फेर्न लडिरहे । कपुर जस्तो अनि पुतली जस्तो उज्यालोका लागि आगोमा जलेर फिलिंगो देखाइ उनीहरू उत्सर्ग गरिरहे, त्यस्तो प्रकाश अन्धकारतर्फ फैलाई उज्यालो दिलाउन घम्साघम्सी नै गरिरहे । दशवर्षसम्म उनीहरुले यो लडाइँँ लडिरहे । कैयौँ अपांग भए, कैयौँ वेपत्ता भए, कैयौँ शहीद भए तर अग्रमोर्चामा खट्नेहरू यस्ता लाखौँ शहीदहरू सबैको मूल्याङ्कन भएन । 

उनीहरुको अथक, सशक्त, संघर्षशील अमूल्य, अनमोल योगदानले देशमा परिवर्तन कागजमा मात्रै भएपनि आयो । यही उनीहको मोर्चाको साक्षीवयान कागजीरुप थियो तर कार्यान्वयनको क पनि भएन । अराएर खट्ने नेताकै अहिले चुरीफुरी भयो । सामन्तहरू झन् सामन्त भयो, उनीहरू नवसामन्त भयो । देश दलालहरुको हातमा गयो । बोल्ने एउटा, गर्ने अर्को भयो । जनताले हेर्दा त राम्रै भयो तर भित्रभित्रै खोक्रो भयो देश । यो भाइरस धेरै खतरनाक भयो । बमुर्दामा फसेजस्तै भयो देशको हालत । देश फेरि अधोगतितर्फ गयो ।

ऊ त झन् पावेललाई एकवर्ष हिँडाएर साइबेरिया हिउँको मरुभूमिमा छोडे जसरी एकान्त हुन गयो । त्यसैले उसले एकांकी मेटाउनभन्दा पनि बहकिएर मद्होस भएका जनताहरुलाई सम्झाउन नसकेकोमा पछ्ुतो मानिरह्यो । कुनै संगीत सुन्दा, चराको चिरविर सुन्दा बाटोको धर्तीमाताको काखमा धुलोमा नाचेर ऊ रमाउन थाल्यो । उज्यालो किरण देख्दा आफ्नो साथी समीप आएझँ गथ्र्याे । शितल पवन सिरसिर गर्दा शहीदको न्यानो अँगालो पाएझैँ गर्थ्यो ।

उसले सामन्त र नव सामन्तहरुलाई एउटा चिठी यसप्रकार लेख्यो :

हे तँहरू धनीहरू रवाफिलो भनाउँदाहरू ! यो चिठी पढ्ने वित्तिक्कै गरिबहरुलाई तुरुन्तै मारिदिनू । अरु केही पनि नसोच्नू । उनीहरुलाई सधैँका लागि सुताइदिनू । भेडाहरुलाई गाँजा ख्वाउनू, चरेस ख्वाउनू, अफिम ख्वाउनू, छाडा सुख दिलाउनू, रोमान्समा बहकाउनू, धर्मको ढोँगमा दास बनाउनू र तँहरुका सन्तान दरसन्तानहरुलाई गरिबहरुको कुनै पनि छायाँसमेत नदेखाउनू, फेरि उनीहरू भट्किएलान् ? उनीहरुलाई पर्दालगाएर राख्नू । उनीहरुलाई सुशिक्षित तुल्याउन गरिबहरुको छाप्राहरुमा आगो लगाइदिनू । यो संसारबाट गरिबी हटाउनू । त्यो कात्रोलाई तँहरू मर्न नदिनू । संसारबाट गरिबी लिलामहुनुभन्दा अगाडि उनीहरुलाई उडाइदिनू । उनीहरू कुनै कष्ट देखि डग्दैनन् । उनीहरू तँहरुको कुनै विषबाट मर्दैनन् । उनीहरू यत्ति कमजोर, भोका पेट हुँदा पनि किन उनीहरुको छायाँदेखि त्रसित हुन्छौ तँहरू । 

संसारबाट गरिबहरू र गरिबीहरू हलुवामा बालुवा, आरामले निल्ने घाँटीमा काँडा भएको छ तँहरुलाई । उनीहरू फेरि तँहरुको सुत्ने मुलायम ठाउँमा तीखो सोइरिन सियो बनी आउँलान् । अरु के सिकाऊँ तँहरुलाई मलाईभन्दा धरै थाहा छ तँहरुलाई । तँहरुमा धेरै गुणहरू छ, साम, दाम, दण्ड, भेद तँहरुकै नीति प्रयोग गरीगरी बम बारुदले आतंककारी बनाई उनीहरुलाई उडाइदिनू । जिउनू, जिउनु, जिन्दगी जिउनु, बेस्कन जिउनु । उनीहरुलाई सधैँसधैँका लागि निमिट्यान्न पारी तँहरू धेरै धनी बन्नु, ऐश आराम गर्नु, सधैँका लागि नाच्नु, गाउनु, रमाउनु, मोज गर्नु, यो भनेको तँहरुको पूर्वजन्मको पुण्यको फल हो । यो हक भनेको तँहरुको मात्र हो । उनीहरुको भनेको पापको फल हो । उनीहरुको नामनिशान नै मेटाइदिनु । उनीहरुलाई सखाप पारिदिनु ।
 

नातिकाजी श्रेष्ठको जन्मजयन्ती आज विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइँदै

काठमाडौं : नेपाली गीत संगीतका अमर स्रष्टा नातिकाजी श्रेष्ठको जन्मजयन्ती आज विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइँदैछ । १९९२ साल पुष ३ गते ललितपुरको पुल्चोकमा जन्मिएका नातीकाजी सानै उमेरदेखि सांगीतिक क्षेत्रमा लागेका थिए ।

उनका नेपाली हामी रहौँला कहाँ नेपालै नरहे, उनले संगीत दिएका पर लैजाउ फूलहरु, फूलको थुंगा बहेर गयो, सपना भुलाई सारा, उकाली ओरालीहरुमा लगायत गीत लोकप्रिय छन् ।

दिउँसो १ बजे उपराष्ट्रपति नन्दबहादुर पुनको निवास लाजिम्पाटमा विशेष कार्यक्रममा साथ सम्मान गरिने नातिकाजी स्मृति समाजका अध्यक्ष एंव वरिष्ठ संगीतकार शम्भुजित बास्कोटाले जानकारी दिए । नातिकाजी राष्ट्रिय विशेष संगीत सम्मानबाट नातिकाजीका समकालीन समबहादुर मल्ललाई सम्मान गरिँदै छ ।

कथाः उत्ताउली केटी

–मानसी पौडेल

‘हेर्दाहेर्दै तिम्रो तस्वीर बोल्यो अनि रोएँ, अतीतका ती यादहरुले पोल्यो अनि रोएँ ।’ 
मोबाइल चलाउँदै थियो, खै के थिचियो कुन्नि, अचानकै अञ्जु पन्तको गीत बज्न थाल्यो । यसै पनि तनावमा थियो ऊ । अफिसमा एउटा क्लाइन्टसँग राम्रै विवाद भएको थियो । पुरानो सम्झौतामा नयाँ बजार मूल्य कायम हुनुपर्ने अडान लिएपछि उसको पारो चढयो ।

‘डिल क्यान्सिल गरौं’ तत्काल केही फरक पर्दैन । तर, दीर्घकालीन असर पर्न सक्छ । ‘स्वीकार गरौं’ सम्झौता विपरीत थिए अडान उसका । मस्तिष्कमा दिनभरका घटनाले कुस्ती खेलिरहँदा निद्रा नलाग्नु स्वाभाविक थियो । टाउको गह्रौं भइरहृयो । सायद निकै छटपटी पनि थियो मनभित्र कताकता ।

बीसौं वर्षको व्यावसायिक अनुभवमा यस्तो कहिल्यै भएन उसलाई । कुनै पनि निर्णय लिन समय नै लिँदैनथ्यो । जे आइपर्छ, मनलाई सोध्थ्यो र तुरन्तै निर्णय गथ्र्यो । केही निर्णयले व्यवसाय र उसलाई प्रतिकूल प्रभाव पारे पनि त्यसभित्र पनि अनुकूलता खोज्न माहिर थियो ऊ । आफैंले आफ्नालागि गरेका निर्णय कहिल्यै गलत हुँदैनन् भन्ने थियो उसलाई ।

बेला बेला मनमनै गम्थ्यो– किन कि यो मेरो निर्णय हो ! झण्डै १२ बजेको हुँदो हो । परिवारका सबै सदस्य मस्त निद्रामा थिए । ऊ भने बिथोलिएको थियो नराम्रोसँग । आज अलि ढिलो पनि भयो घर आउन । ‘सधैंको बिजनेस, डेली भेटघाट, मिटिङ, अपोइन्टमेन्ट मनै नभएपछि बहाना नाथेको के कमी ? जति पनि हुन्छन् । समय घर्किएपछि फिरेको बुद्धिको के काम ? जीवन आफ्नालागि मात्रै होइन ! एक्लै रमाउने मान्छे जोगी हुनु नि, किन गृहस्थी प्रवेश गरेको ?’ संघारमै पड्किएकी थिई श्रीमती । ‘आज छोरीको बर्थ डे । उसका साथीहरु आएका थिए । कम्तिमा मेरो नभए पनि बच्चाहरुको त ख्याल गर्नु नि ।’ 

यस्तै यस्तै कैयौं कुराहरु फकालिरही । ऊ सुनी मात्र रहृयो । सन्दर्भ के थियो ? गुनासो के बाँकी रह्यो ? मेसै पाएन । ऊ हतपत जवाफ फर्काउँदैन यसै पनि । आफैं तनावमा भएका बेला बोल्दै बोेल्दैन । ‘हेर्दाहेर्दै तिम्रो तस्वीर बोल्यो अनि रोएँ, अतीतका ती यादहरुले पोल्यो अनि रोएँ । अञ्जु पन्त गुन्जिरहिन् एकनाससँग । पहिलो पटक सङ्गीतले थोरै आनन्द दियो उसलाई । दोस्रो पटक सुन्यो । शब्द र भावले मस्त बनायो । तेस्रोपटक सुन्दा स्तब्ध भयो । विस्मृत जस्तै भएका सम्झनाका छालहरु उछालिएर आए । ‘आफ्नालागि जिऊ ! मनलाई पनि कहिलेकाहीँ खुसी राख । तिम्रो जीवन खै ? तिम्रो खुसी खै ?’ त्यस दिन उसले भनेकी थिई ।

‘जीवन आफ्नालागि मात्रै होइन ।’ श्रीमतीको आवाज पनि गुन्जियो एकसाथ मस्तिष्कमा । ‘तिम्रो खुसी खै ? तिम्रो मनको चाहना बुझेका छौ ? यत्तिका काम केका लागि ? कहिलेकाहीँ मनको चाहना पनि बुझ्ने गर । आफ्नालागि पनि जिउने गर । त्यसले जीवनलाई स्वादिलो बनाउँछ ।’ थपेकी थिई उसले । ऊ, उत्तरा अर्थात् उत्ताउली केटी । ‘इज दिस एप्रोप्रिट फर हर ?’ काउकुती शैलीमा मुस्कुरायो । पहिलो भेटमा सालिन लागे पनि दोस्रो भेटदेखि उसलाई त्यो केटी खासै मन परेको थिएन । त्यही दिन उसको मनले भन्यो–उत्ताउली केटी !

‘जीवनमा समय छ ?’ व्यस्त कार्यक्रम तालिकाबीचमा पाएको थोरै समयमा साथीहरुमाझ उसले यो प्रश्न फ्याँकेको थियो । ‘लभ गर्ने समय छ ?’ अनपेक्षित थियो उत्तरमा उत्तराको प्रश्न उसका लागि । उसले त्यति बेलै सोचेको थियो( कति उत्ताउली रैछे यो । कामको सिलसिलामा दोस्रो भेट थियो ऊसँग । प्रश्न अरु कसैलाई सोधिएको थियो । जबाफमा उत्तराले प्रश्न गरी । आफ्नो अकमक्कतामा उत्तरा भित्रभित्रै मुस्कुराएको महसुस ग¥यो उसले । सोच्यो–प्रश्नको ठूलै बल्छी थापेको ठानी होली । वरपर उभिएका उसका मान्यवर, आरणीय, साथीभाइ, अनि थियो भने विशेष कोही । सबैले मुखामुख गरे तर आँट कसैले गरेनन् मुख खोल्ने ।

ऊ सोचिरहेको थियो, छ भनूँ कि छैन भनूँ ? छ भनुँ, यो उमेरमा पनि लभ गर्दै हिँड्दो रैछ भन्छन् कि भन्ने डर । छैन भनुँ कस्तो निष्प्रिह जीवन रैछ पारिवारिक बोझले थिचिएको । माया, प्रेम, स्नेहबिनाको जीवन मरूभूमितुल्य भन्ने होलान् भन्ने पिर उत्तिकै । प्रश्न अनपेक्षित त छँदै थियो । जीवनको भित्री पाटो पनि खोतल्ने भएपछि थप गम्भीर बनायो । पुरूष मनोदशाको विश्लेषण गर्दै उत्तरा मक्ख परी । सहज र सरल उसको व्यक्तित्वलाई जटिल मोडमा र्पुयाएकोमा भित्रभित्रै गद्गद पनि थिई सायद !

‘अँ, छ ।’ बडो संवेदनशील, गम्भीर अनि सतर्कतासाथ उसले भन्यो । 
‘ओ ! यस‘ । उसो भए जीवन खुसी र सुखी छ ।’ २–४ जना मान्छे पन्छाउँदै उत्तरा ऊ नजिक पुगी । ऊ सत्य बोलिरहेछ भन्ने विश्वास गरिन उत्तराले । सांसारिक मायाजालको जिम्मेवारी र दायित्वबोधको थकान मात्र देखी उसले उसको अनुहारमा ।

ऊ यति थकित थियो कि भोकले व्याकुल अजिंगरले आफ्नै अगाडि आहारा आउँदा पनि मुख बाउन अल्छी माने जस्तै । पारिवारिक जिम्मेवारी अनि दायित्वबोधले थिचिएको उसको जीवन मेसिन हो कि मेसिन जीवन ? ठम्याउन सकेको थिएन । ऊ कहिले जीवनलाई मेसिन ठान्थ्यो, कहिले मेसिनलाई जीवन । मेसिनलाई सधैं अन गरिरहन्थ्यो ऊ–कुनै पनि बेला मेसिन अफ भयो भने जीवन सकियो । सायद जीवनप्रतिको बुझाइ त्यही थियो उसको । ‘काम’.., सिर्फ मामका लागि ।’ ऊप्रतिको उत्तराको बुझाइ । ‘फेरि पनि समय व्यवस्थापन आफैंमा कठिन त छ नि !’ उत्तराको आशंकालाई उसैले पुष्टि र्गयो । ‘अँधेरी रात मेरै हो । दिन अरुका लागि, रात आफ्नालागि । समयको सही व्यवस्थापन ।’ उत्तरा छाती फुलाउँदै निर्धक्क बोली ।

अचानकै सन्नाटा छायो । निस्पट्ट अँध्यारोमा पनि मान्छेले आफूलाई चाहिँ देख्छ । सायद अचानकै सूर्य डुब्यो । तुरन्तै अध्याँरो भयो । अनि दुवैले आफैंलाई मात्रै देखिरहेका छन् त्यो अँध्यारोमा । निर्धक्क फुकेको उत्तराको छाती क्षणभरमै खुम्चियो नमस्ते झार जस्तै । सानी छँदा खरबारीमा घाँस काटेको सम्झी । घाँस काट्तै गर्दा बेला बेला मेसो छोडेर नमस्ते झार छुन जान्थी । उसै पनि मसिना पात ।
त्यसको कुनै टुप्पोमा छुनेवित्तिकै फिँजारिएका पात सबै खुम्चिन्थे । ऊ ठान्थी( झारले आफैलाई नमस्ते गरेको । सायद मपाइँत्व बोकेका सबै मान्छे यस्तै ठान्थे( झार हामीलाई नमस्ते गरिरहेछ । गजबको सन्तुष्टि, अनौठो आनन्द ।

झारले नमस्ते गरेको भ्रममा त्यस बेला ओठमा मुस्कान सवार भएथ्यो । अहिले मुस्कान हरायो क्षणभरमै । ओठ, मुख सुक्यो, स्वाभिमान डग्मगायो । आत्मविश्वास अल्झियो आफैले असावधानीपूर्वक थापेको बल्छीमा । भयभीत मनले रात्रिकालीन ठमेल सम्झियो । त्यहाँका सुन्दरी सम्झियो । ओ माइ गड ! थाइल्यान्डसम्म पुग्यो मन । पसिनाको खोलै बग्यो । गलत स्थान, गलत अभिव्यक्ति । यति अपरिपक्व यसअगि कहिल्यै थिइन उत्तरा ।

‘बिहेपछि त समय व्यवस्थापन गाह्रै होला’, गम्भीर हुँदै भन्यो उसले । विचलित हुनबाट बँच्यो उत्तराको स्वाभिमानसँगै आत्मविश्वास । भयभीत मन मात्रै पुगेको रहेछ ठमेल । आलाकाँचा व्यक्तित्वको अपरिपक्व सोच मात्रै पुगेको रहेछ थाइल्याण्ड । उसको अभिव्यक्तिले ठूलै राहत दियो उत्तरालाई । बलियो भएको उत्तराको स्वाभिमानले सायद फेरि उसको मनलाई जिस्क्यायो । ‘श्रीमतीलाई धेरै समय दिँदो रहेछ ? श्रीमतीले पनि त धेरै समय मागेको हुनुपर्छ । उसलाई धेरै समय दिनुपरेकाले काममा समय व्यवस्थापन गर्न कठिन भएको ? हुनै सक्तैन । काम त उसको प्राथमिकता हो । मेसिन जसरी काममा खटिन्छ । उसले जसरी कामलाई सबैले प्राथमिकता दिने हो भने नेपालको आर्थिक विकासको गति सतप्रतिशत बढ्छ । श्रीमतीलाई समय दिन नसकेकाले गुनासो सुन्नुपर्दा ऊ भित्रभित्रै खुम्चिएको छ । मरिच जस्तै । होइन, होइन, नमस्ते झार जस्तै ।’ उत्तराभित्र हाँसोको फोहोरा नै छुटयो होला भन्ने ठान्यो उसले ।

‘त्यही त, सन्तुलन मिलाउन जान्नुर्पयो भनेको नि ।’ समय व्यवस्थापनसँगै उत्तरा सम्बन्ध व्यवस्थापनको प्रशिक्षणमा लागि । ‘बिहेपछि त समय आफ्ना लागि भन्ने नै रहेन नि । श्रीमती, छोराछोरी, ससुराली, इष्टमित्र, बन्धुबान्धव, अनि व्यवसाय‘ सकियो जीवन । सकियो समय । कहाँ छ जीवनमा समय ?’ पत्तै नपाइ उसले जीवनप्रतिको सारा असन्तुष्टि र दिग्दारी पोखिसकेको थियो । ‘त्यसैले त भनेको नि ‘लभ गर्ने समय छ’ भनेर ? अरुलाई लभ गर्न जाऊ, लभ गर्दै हिँड भनेको होइन । आफूले आफैलाई माया गर । आफैलाई प्रेम गर । आफ्नो मनको खुसीका लागि काम गर । चाहना के हो, बुझ । करले होइन, रहरले काम गर‘.।’ उत्तरा थप्दै गई( “तिमीले आर्जन गरेको सम्पत्ति केका लागि ? कमाएको प्रतिष्ठा केका लागि ? तिमीले गरेको मेहनत र दुःख केका लागि ? सबै अरुका लागि ? खै त तिम्रो पोल्टामा के छ अहिले ? त्यसैले तिमी आफ्नालागि बाँच ।’

‘सबै सम्बन्ध नाफाघाटाको सम्भावनाको खेल । खेलमैदानमा कहिले स्नेह निमोठिन्छ, कहिले बिरानासँगको निकटता वलिष्ठ हुँदै जान्छ । आफन्त र आफन्त ठानिएकाहरुसँगको सम्बन्धले कति बेला पल्टाबाजी खेल्छन्, थाहै हुँदैन । जीवन सङ्घर्षको बाटोमा जब समय व्यवस्थापनमा कमजोरी हुन्छ, सम्बन्धहरु उल्टिन्छन् । प्रयास गर्दागर्दै ती सम्बन्धले नमिठो पीडा दिन्छन् ।’ 

उत्तराको धाराप्रवाह प्रवचन बीचैमा रोकेर उसले पीडा बिसायो । ‘जति गर, संसार कहिल्यै तिम्रो हुँदैन । परिवारको गुनासोमा कमी आउला, अन्त्य हुँदैन । समयक्रमसँगै गुनासाका विषय थपिँदै जान्छन् ।  त्यसैले म फेरि पनि भन्छु( अब त कम्तीमा तिमी आफ्नालागि जिउने प्रयत्न गर । मनलाई पनि कहिलेकाहीँ खुसी राख । तिम्रो जीवन खै ? तिम्रो खुसी खै ? तिमी जुन समय खोजिरहेछौ, तिम्रो चाहनाभित्रै छ त्यो । तिम्रो मनभित्र छ । एक पटक मात्रै चाहना बुझ्ने कोसिस गर । मात्र एक पटक मनलाई सोध । तिम्रो ‘म’ के चाहन्छ ?’ जीवन सुखको दर्शन नै पढाइ उत्तराले । ‘मेरो चाहना मात्रै ? यतिसम्म स्वार्थी हुन सक्छ मान्छे ?’
‘अँ, तिमी जसरी बुझ । परिस्थितिहरु जब विपरीत हुन्छन्, तब व्यक्तिको प्रभाव र पैसा होइन मात्र ज्ञान, स्वभाव र सम्बन्ध काम आउँछ । 

नाफाघाटाभित्र स्वार्थ लुकेको हुन्छ । बढी नाफाले स्नेह र भावनालाई ओझेलमा पारी अहम्कारिता बढाउँछ । घाटाले मित्रतामा फाटो ल्याउन मद्दत गर्छ । समय समयभित्रै लुकेको हुन्छ । नाफाघाटाको सीमान्तभन्दा भिन्न ‘सुगन्धित सम्बन्ध’ ठम्याउने काम तिम्रो हो ।’ व्यस्त कार्यतालिकाको केही समय यत्तिकैमा सकिएको थियो । सायद उत्तराको समय र सम्बन्धको परिभाषा र बुझाइ पनि । समाज, संस्कृति र परम्पराभन्दा माथिको वास्तविक सम्बन्ध ‘सुगन्धित सम्बन्ध’ ले उसको माथिँगल रिँगायो निकै समय । त्यसपछि कैयौं पटक उत्तरासँगको भेटघाट जुरायो समयले, ऊप्रतिको धारणा भने परिर्वतन गराएन । ऊ थिई उत्ताउली केटी !
उसैले म्यासेन्जरमा पठाएका गीतका सयौं लिङ्कमध्येको एक थियो त्यो । जुन अचानकै ‘प्ले’ भएको थियो ।

‘हेर्दाहर्दै तिम्रो तस्वीर बोल्यो अनि रोएँ, अतीतका ती यादहरुले पोल्यो अनि रोएँ ।’
उसले गीत पूरै सुन्यो । दोहो¥याइ, तेहे¥याइ सुन्यो । कल्पनामै रात छर्लङ्ग भइसकेको थियो । निद्रा त परेन तर ऊ बिलकुल फ्रेस थियो । जीवनप्रतिको नयाँ बुझाइसँगै ऊर्जा थपिएको महसुस र्गयो । अनि सायद प्रण ग¥यो मनलाई सुखी पार्ने । आफ्नालागि जिउने । म्यासेन्जरमा आएका उसका सन्देश हेथ्र्यो, रिप्लाइ गर्दैनथ्यो । कतिपय लिंकहरु त उसले खोलेको पनि थिएन । आज भने उसले उत्तरा अर्थात् उत्ताउली केटीलाई सन्देश पठायो– ‘हिजो आज म साह्रै फुर्सदिलो भएको छु । आफैंलाई विश्वास नलाग्ने गरी ।’