समता काव्य सन्ध्यामा कवि युयुत्सु

पोखरा : पोखराको सबैभन्दा पुरानो वाङ्मय संस्था पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवार (पोयुसांप)को नियमित कार्यक्रम समता काव्य सन्ध्यामा कवि युयुत्सु आरडी शर्माले पोखरेली साहित्य पारखीलाई आफ्ना चर्चित पाँच कविता सुनाएका छन् । समता काव्य सन्ध्याको १३६ औँ शृंखलामा शनिबार सन्ध्या नायकका रुपमा पोखरेली निम्तो स्वीकार्दै आएका कवि शर्माले कविता लेख्ने काम निकै चुनौती भएको बताउँदै आफ्ना पाँच कविता सुनाए ।

उनले ‘खोला’ शीर्षकको शृङ्गारिक भावको एउटा कविता र बाँकी हिमालको अद्भुत दृश्य, प्रकृति र जनजीवनसँग जोडिएका कविता सुनाए । शर्माले पोखरा र आसपासका सुन्दर दृश्यले आफूलाई कविता लेख्न प्रेरित गरेको बताए । उनले ‘खच्चरहरु’, ‘लिटल प्याराडाइज लस्ट’, ‘द लेक फेवा एण्ड हर्स’, ‘अन्नपूर्ण’ लगायत पाँच कविता प्रस्तुत गरे । उनका कवितामा नेपालको हिमाली जनजीवनको सौन्दर्य र दुःखपीडा दुवै पाइन्छ ।

सो अवसरमा कवि तीर्थ श्रेष्ठले शर्माले नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्टिय जगत्मा पुर्‍याउन निकै महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको र उनी सत्यका पक्षमा बोल्ने कवि भएको बताए । उनले विश्वका थुप्रै देशमा कविता वाचन गरिसकेका शर्माले भारतमा जन्मेर पनि नेपालको माटालाई माया गर्ने कवि भएको बताए ।

काव्या सन्ध्यामा बालिका अभिलाषी सुवेदीले ‘दाग’, गोविन्द चापागाईँले ‘मेरा बालाई अनुरोध’, चन्द्रावती वाग्लेले ‘भाग्यरेखा’, विवेक देवकोटाले ‘आकाशको मलामी,’ इशा शाहले ‘उल्टो बाटो,’ इन्द्रराना प्रतीकले ‘हामी कसको दास भयौं,’ सुवास मल्लले ‘कमरेड त झनै लाल हुनुभएछ’, जमुना रोकाले ‘बौलाही फूल’, नवराज अधिकारीले ‘जनआह्वान’, जगन्नाथ रेग्मीले ‘छाड्देऊ बरु आसन’ र दिीक समिपले ‘कालो छाया’ शीर्षकका कविता प्रस्तुत गरेका थिए ।

पोयुसांपका अध्यक्ष प्रकाश ज्ञवालीले चर्चित कविहरुको आगमनले पोखरेली युवा सांस्कृतिक परिवारको गरिमालाई बढाइरहेको र पोखरेली साहित्य अनुरागीले कविताको भिन्न स्वाद लिन पाएको बताए । पोयुसांपका सचिव अर्जुन अधिकारी र साहित्य विभाग संयोजक रीता अधिकारीले हरेक महिनाको पहिलो शनिबार ‘साहित्य, कला र सङ्गीतको उत्थान हाम्रो प्रण’ भन्ने उद्घोषका साथ नियमित रुपमा समता काव्य सन्ध्या गरिँदै आएको जानकारी दिइन् ।

नेपाल भाषाका महाकवि सिद्धिदासको व्यक्तित्व र कृतित्वको चर्चा

काठमाडौं : नेपाल भाषाका महाकवि सिद्धिदास महाजुको १५२औँ जन्मजयन्तीको अवसरमा उहाँको व्यक्तित्व र कृतित्वको बारेमा बिहीबार चर्चा गरिएको छ । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, साहित्य (मातृभाषा) विभागले आयोजना गरेको गोष्ठीमा महाजुले नेपालभाषाको साहित्यमा पु¥याएको योगदानको चर्चा गरिएको हो ।

महाजुको कृतित्व र व्यक्तित्व विषयक कार्यपत्र प्रस्तुत गर्दै प्राध्यापक डा ओमकारेश्वर श्रेष्ठले दुःख र कष्ट सहन बाध्य हुँदाहुँदै ५० वटा पुस्तक दिएर नेपाल भाषाको उत्थानका लागि ठूलो गुन लगाउने काम गरेको बताए । “रोजीरोटीका लागि मजदूरी गर्दै आफ्नो मातृभाषाको विकासमा आफैं खर्च गरेर पुस्तक प्रकाशन गर्नु निकै गाह्रो विषय हो”, उनले भने, “उहाँको योगदानको जति वयान गरे पनि कम हुन जान्छ ।”

सिद्धिदासले विसं १९६३ देखि १९७१ सम्म पण्डित चक्रपाणि चालिसेसँग सङ्गत भएपछि चालिसेबाटै छन्द लेख्न सिकेको उनले बताए । डा श्रेष्ठले नेपाली भाषामा मोतीराम भट्टले अघि बढाएको विधालाई सिद्धिदासले नेपाल भाषाबाट चरमोत्कर्षमा पुर्‍याएको बताए । “उहाँका विचार पढ्दा उहाँ शुरुमा परम्परावादी देखिनुभयो” उनले भने, “पछिल्लो चरणमा उहाँमा साहित्यिक व्यक्तित्व प्रचुर मात्रमा बढ्यो ।” डा श्रेष्ठका अनुसार समाजलाई बुझेर विचार व्यक्त गर्दा सिद्धिदास समाजभन्दा एक कदम अघि देखिएका छन् । 

कार्यपत्रमाथि प्राध्यापक डा प्रेमशान्ति तुलाधरले टिप्पणी गरेका थिए । “उहाँको योगदानलाई सधैँ सम्झिरहनुपर्ने छ”, तुलाधरले भने, “आफूमा भएको चेतना समाजलाई बाँड्दै नेपाल भाषा, साहित्य र संस्कृतिको प्रवर्द्धनमा उहाँको योगदान प्रशंसायोग्य छ ।”

नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपति गङ्गाप्रसाद उप्रेतिले प्रतिष्ठानले विभिन्न मातृभाषामा योगदान पुर्‍याएका श्रष्टाहरुको सम्झनामा निरन्तर कार्यक्रम गरिरहेको बताए । “एक समाजले अर्को समाजलाई बुझ्नको लागि मातृभाषाले धेरै सहयोग पुर्‍याइरहेको हुन्छ”, उनले भने, “बहुलताको अस्तित्वबाटै नेपाली समाज अघि बढेको छ ।” उनले सिद्धिदासको जीवनीका बारेमा पनि थप जान्ने मौका मिलको बताए ।

उपकुलपति जगमान गुरुङले मातृभाषामा योगदान दिएका साहित्यकारहरुकै कारण विभिन्न भाषाहरु लोप हुनबाट जोगिएको बताए । उनले साहित्यकारहरुलाई मृत्युपछि मात्रै नभएर बाँचुञ्जेल पनि उत्तिकै सम्मान र माया गर्नुपर्ने धारणा राखे । प्रतिष्ठानका सदस्य सचिव जगतप्रसाद उपाध्यायले उच्च साधना गरेर करीब ५० ओटा कृति प्रकाशनमा ल्याउने महाजुलाई सम्झन पाउँदा आफूलाई खुसी लागेको बताए ।

विभागका प्रमुख लक्ष्मी मालीले नेपालमा बोलिने १२३ भाषाहरुको संरक्षण र विकासमा विभागले ध्यान केन्द्रित गरिरहेको बताए । “सबै मातृभाषामा लेखिएका साहित्य सिर्जना हाम्रा सम्पत्ति हुन”, उनले भने, “भाषा साहित्य र संस्कृति एक आपसमा अन्र्तसम्बन्धित पक्षहरु हुन् ।”

सिद्धिदासका सिद्धिरामायण, सत्यसती, सुखसागर (प्रेमसागर), सज्जन कण्ठाभरण, सत्यऋण, सरल श्रुतबोध, शारदा भजन, सुख दुःख, बिजुली, सगदोष, साधारण धर्म, सर्वभक्ति, सदां लिला, सज्जन हृदयाभरण, सतनीति, संवाद, सकतां, सनातम धर्म, समाचार, सर्वकर्म, सत्यमदन, शिवविलाशलगायतका कृति प्रकाशित छन् । 
 

डा उप्रेतीलाई लेखन सम्मान

काठमाडौं : नेपालको विकास प्रणाली, द्वन्द्व तथा शान्ति प्रक्रियामा लामो समयदेखि सशक्तरूपले कलम चलाउँदै आएका डा विष्णुराज उप्रेतीलाई २०७६ सालको ‘प्रसिद्ध कँडेल स्मृति सहभागीमूलक विकास लेखन सम्मान’ प्रदान गरिने भएको छ । सम्मानपत्रसहित १० हजार रुपैयाँ राशिको उक्त सम्मान प्राप्त गर्ने उनी दोस्रो व्यक्ति छन् । गत वर्ष पहिलोपटक सहप्राध्यापक गम्भीरबहादुर हाडाले उक्त सम्मान प्राप्त गरेका थिए ।

द्वन्द्व व्यवस्थापन, ग्रामीण विकास एवं सहभागितात्मक विकास प्रक्रियाका बारेमा नियमितरूपमा कलम चलाई थुप्रै पुस्तक प्रकाशन तथा राष्ट्रिय एवं अन्तरराष्ट्रिय पत्रपत्रिका र जर्नलहरूमा समेत उल्लेख्य सङ्ख्यामा लेख लेखेर राष्ट्रोत्थानमा गहन भूमिका खेलेबापत डा उप्रेतीलाई उक्त सम्मान अर्पण गर्न लागिएको कुरा पुरस्कार व्यवस्थापक संस्था नेपाल सहभागीमूलक कार्य समूह (नेपान) ले जनाएको छ ।

उक्त पुरस्कारका लागि नेपानका अध्यक्ष चेतनाथ कणेलले २०७४ चैतमा आफ्ना स्व सुपुत्र प्रसिद्धको स्मृतिमा रु एक लाखको अक्षयकोष स्थापना गरेका छन् । कोषबाट प्राप्त हुने ब्याज रकमबाट हरेक वर्ष एकजना सहभागीमूलक विकास पद्धतिमा लामो समय कलम चलाउने व्यक्तिलाई प्रदान गर्ने गरिन्छ । नेपानको २५ औँ वार्षिक साधारणसभाका अवसरमा भोलि शनिबार एक विशेष समारोहबीच उक्त सम्मान प्रदान गरिनेछ । नेपान सञ्जालमा हाल सातै प्रदेशका करिब ३०० विकासकर्मी सदस्य रहेका छन् ।

वरिष्ठ साहित्यकार मदनमणि दीक्षितको निधन

काठमाडौं : वरिष्ठ साहित्यकार मदनमणि दीक्षितको ९७ वर्षको उमेरमा आज निधन भएको छ । निमोनियाका कारण गत साता ललितपुरको सुमेरु अस्पतालमा भर्ना भएका उनलाई बुधबार ‘डिस्चार्ज’ गरी निवास कालिकास्थान ल्याइएको थियो ।

बुधबार निवासमा शौचालय जाँदा बेहोस भएका उनको पुतलीसडकस्थित हिमाल अस्पतालमा उपचारको क्रममा मृत्यु भएको हो । उनलाई मुटु, मिर्गौला र श्वासप्रश्वाससम्बन्धी समस्या थियो । दीक्षितका ‘माधवी’, ‘ऋग्वेद : केही प्रमुख सूक्त’, ‘ग्यास च्याम्बरको मृत्यु’ लगायत छयालिस कृति छन् ।

उनले मदन पुरस्कार, साझा पुरस्कार, पद्मश्री पुरस्कारलगायत विभिन्न पुरस्कार र सम्मान प्राप्त गरेका थिए । नेपाली पत्रकारिता क्षेत्रमा पनि उनको विशिष्ट योगदान छ । उनको जन्म १९७९ फागुन ६ गते काठमाडौँको गौरीधारामा भएको थियो । उनका श्रीमती, तीन छोरा र एक छोरी छन् । दीक्षितको आजै पशुपति आर्यघाटमा अन्त्येष्टि गरिनेछ ।

अरनिकोले नेपाललाई चीनमा चिनाए : शताब्दी पुरुष जोशी

काठमाडौं : वाङ्गमय शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीले आजभन्दा ७०० वर्षअघि नै देशका विभूति अरनिकोले चीनमा गएर नेपालको कला, संस्कृति तथा बुद्धको चैत्यसम्बन्धी आफ्नो सिर्जनात्मक कला प्रस्तुत गरेर नेपाललाई चीनमा परिचित गराएको बताएका छन् ।

उनले अरनिकोले आठ वर्ष लगाएर चीनमा विशाल चैत्य बनाएको र यसले नेपाल–चीनबीचको मित्रतालाई जनस्तरमा विस्तार गरेको उल्लेख गरे । साहित्यकार कलाधर काफ्लेको सेक्सपियरको देशमा नामक पुस्तकको शनिबार विमोचन गर्दै शताब्दी पुरुष जोशीले नेपालले अरनिकोको पालादेखि नै नियात्राको विकास गरेको स्मरण गरे ।

उनले विश्वमा पहिलोपटक इटलीका विश्व प्रसिद्ध साहित्यकार मार्कोपोलोले विश्वमा पहिलोपटक नियात्रा सङ्ग्रह प्रकाशित गरेको र यसको फाइदा कोलम्बसलाई अमेरिका पत्ता लगाउन सजिलो भएको चर्चा गरे । जोशीले नियात्राकार, अनुसन्धानकर्ता तथा लेखक मार्कोपोलोले चीनको यात्रा गरेर चीनबारे युरोपलाई ज्ञान दिएको र सोही समयमा अरनिकोले चीनमा नेपालको प्रचार गरेको स्मरण गरे ।

विश्वप्रसिद्ध साहित्यकार सेक्सपियरको सम्झनामा शीर्षक दिइएको सो पुस्तकमा चार खण्ड रहेको छ । १५ यात्रा निवन्ध, बेलायतका यात्राका क्रममा रहेका तस्वीरहरु तथा परिचय पुस्तकमा रहेको छ । सेक्सपियरका आम्र्ज एण्ड दि म्यान विश्वप्रसिद्ध नाटक हुन् । त्यस्तै पुस्तकमा सेक्सपियरप्रतिको सम्मान, नेपालमा कर्मचारीको अवस्था, तथा उनीहरुका खराब व्यवहार वर्णन गरिएको छ ।

कार्यक्रममा समीक्षक रामप्रसाद ज्ञवालीले पुस्तकमा बेलायतयात्रा र सेक्सपियरको वर्णन राम्रोसँग गरिएको बताए । डा घनश्याम खतिवडाले देशमा रहेका विभिन्न कला, साहित्य तथा भाषाले बाहिरी विश्वमा परिचित गरेको बताए ।

कार्यक्रममा दायित्व वाङ्गमय प्रतिष्ठानका अध्यक्ष रामप्रसाद पन्त, साहित्यकार जीवेन्द्रदेव गिरी, साहित्यकार वासुदेव त्रिपाठी, लेखक कलाधर काफ्ले, कवि ठाकुर शर्मालगायतका वक्ताले निवन्धको विविध पक्षमा प्रकाश पारेका थिए ।

साहित्यकार अप्सराको निधन

हेटौंडा : मकवानपुरकी लोकप्रिय साहित्यकार अप्सरा तिम्सिनाको आइतबार राती निधन भएको छ । स्नानकक्षमा लडेर सामान्य घाइते भएकी ४५ वर्षीया तिम्सिनाको ज्वरो आउने, पेट दुख्ने तथा जिउ गल्ने समस्याका कारण हेटौँडाको चुरेहिल अस्पतालमा भर्ना गरिएको थियो । थप उपचारका लागि आइतबार नै भरतपुर लगिएकोमा राति उनको निधन भएको पारिवारिक स्रोतले जनाएको छ ।

विभिन्न पत्रपत्रिकामा दर्जनौँ फुटकर कविता र कथा प्रकाशित गरेकी तिम्सिनाको ‘नदी किनाराका आभास’ कविता सङ्ग्रह र ‘अभ्यन्तर’ कथा सङग्रह प्रकाशित छन् । उनी आँचल साहित्य कला पुञ्ज मकवानपुरको अध्यक्ष थिइन् ।

उनको निधनले मकवानपुरको साहित्य क्षेत्रमा ठूलो क्षति भएको साहित्यकारले बताएका छन् । “लामो समयदेखि साहित्य क्षेत्रमा लाग्नुभएकी तिम्सिनाले साहित्य क्षेत्रमा दुई वटा गहकिला पुस्तक र सयौँ कथा कविता छोडेर अल्पायुमा बिदा हुनुभयो”, सहकर्मी साहित्यकार भावना तिम्सिनाले भनिन् ।

उनको निधन पत्याउनै नसकिने दुखद् घटना भएको साहित्य सङ्गम मकवानपुरका अध्यक्ष निमेष निखिलले बताए । उनको आजै गोरक्षेश्वर घाट हेटौँडामा दाहसंस्कार गरिने पारिवारिक स्रोतले जनाएको छ ।

शास्त्रीय संगीत साधक जगदेव कामतलाई प्रज्ञा पुरस्कार

-शुभनारायण कामती/मध्यान्ह

सिरहा : शास्त्रीय संगीतको क्षेत्रमा उल्लेख्य योगदान पुर्‍याएर पनि ओझेलमा परेका मिथिलाका साधक जगदेव कामत नेपालकै संगीत क्षेत्रको सबैभन्दा ठूलो र गरिमामय पुरस्कारबाट विभूषित भएका छन् । आजिवन शास्त्रीय संगीतको क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान पुर्‍याएको भन्दै नेपाल संगीत तथा नाट्य राष्ट्रिय प्रज्ञा परस्कार –२०७५ बाट उनलाई विभूषित गरिएको हो । 

पछिल्लो समय पक्षाघातले पीडित भई सांगीतिक क्षेत्रबाट टाढिन बाध्य जगदेव प्रसिद्ध गायक एवं संगीतकार गुरुदेव कामतका जेठा दाजु तथा प्रारम्भिक गुरु हुन् । नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा–प्रतिष्ठानद्वारा बुधवार काठमाडौँस्थित राष्ट्रपति भवनमा आयोजित विशेष समारोहमा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले उनलाई परम्परागत तथा शास्त्रीय संगीत विधातर्फ एक लाख एक रुपैयाँ राशिको सो पुरस्कार प्रदान गरिन् ।

उक्त अवसरमा राष्ट्रपति भण्डारीबाट कामतका साथै नाट्य विधातर्फ श्यामदास वैष्णव, संगीत विधातर्फ प्रेमध्वज प्रधान, रंगमञ्च विधातर्फ ओममणि शर्मा, नृत्य विधातर्फ हनी श्रेष्ठ र लोकसंगीत विधातर्फ प्रेमदेव गिरीले समेत जनही एक लाख एक रुपैयाँको प्रज्ञा पुरस्कार प्राप्त गरेका छन् । पुरस्कार समर्पण समारोहमा परम्परागत तथा शास्त्रीय संगीत विभागका प्रमुख प्राज्ञ धीरेन्द्र प्रेमर्षिले शास्त्रीय संगीत साधक कामतको सांगीतिक योगदानबारे चर्चा गरे ।

यसैगरी नाटककार श्यामदास वैष्णवको योगदानबारे नाट्य विभाग प्रमुख प्राज्ञ निशा शर्मा, बरिष्ठ गायक प्रेमध्वज प्रधानबारे संगीत विभागका प्राज्ञ मेघराज शर्मा ‘मञ्जुल’, अभिनेता ओममणि शर्माबारे संगीत विभाग प्रमुख प्राज्ञ अशोक राई, नृत्य निर्देशक हनी श्रेष्ठबारे नृत्य विभाग प्रमुख प्राज्ञ नमूना शर्मा र लोकगायक प्रेमदेव गिरीबारे लोकसंगीत विभाग प्रमुख प्राज्ञ हरिदेवी कोइरालाले प्रकाश पारे ।

नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कुलपति नारायणभक्त श्रेष्ठ ‘रायन’को सभापतित्व तथा सदस्य सचिव श्यामप्रकाश तमोटको सञ्चालनमा आयोजित पुरस्कार समर्पण समारोहमा उपकुलपति हरिहर शर्माले स्वागत मन्तव्य व्यक्त गर्दै कार्यक्रमको विविध पक्षमा प्रकाश पारेका थिए । नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा प्रतिष्ठानद्वारा आयोजित उक्त समारोहमा वाङ्मय शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी विशिष्ट अतिथिका रूपमा उपस्थित थिए ।

को हुन् जगदेव कामत ?
 

सिरहा जिल्लाको पोखरभिण्डा गाउँमा आजभन्दा ७५ वर्षअघि बुवा रामजी कामत र आमा बौआबती देवी कामतको ज्येष्ठ सन्तानको रूपमा जन्मिएका जगदेवमा सानै देखि संगीतप्रति औधि आकर्षण र रुझान थियो । तर घरको दयनीय आर्थिक अवस्थाले गर्दा उनले विधिवत संगीतको शिक्षा आर्जन गर्ने मौका पाएनन् । गाउँमा विद्यालय नभएकोले बाहिर कतै गई पढ्ने वातावरण र सुविधा समेत उनलाई प्राप्त हुन सकेन । तर गीत–संगीतप्रतिको रुझानले गर्दा स्थानीय रूपमा हुने नाटक र नाचमा उनले जोड दिँदै गए ।

चाँडै उनी लोकप्रिय ‘गबैया’तथा ‘हारमोनियम–मास्टर’ का रूपमा स्थापित हुँदै गए । त्यो यस्तो समय थियो जति बेला गायक र वाद्यवादकहरूले शास्त्रीय संगीतको जानकारी राख्नु गौरवको कुरा मानिन्थ्यो । यो गौरव उनलाई गाउँकै शास्त्रीय संगीतमा निष्णात एक जमीन्दार वृजदेव रायबाट संगीतको शिक्षा पाएर प्राप्त भयो । ध्रुपद् गायनका लागि सिंगो भारत वर्षमै प्रसिद्धि प्राप्त अमता (दरमंगा) घरानाका शिष्य बृजदेवले संगीतलाई पेशा नबनाए तापनि उत्सुक र जाँगरिला युवाहरूलाई सिकाउने काम गर्दथे । यसको लाभ लिने भाग्यशाली मध्ये जगदेव समेत थिए ।

समय क्रममा जगदेवको पारिवारिक भरणपोषण गर्ने माध्यम पनि नाटक, रामलीला र नाचहरूमा गायन तथा वाद्यवादन नै हुन गयो । यस क्रममा उनको नाटक, नाच र रामलीला टोली जहाँ जहाँ पुग्थ्यो, त्यस ठाउँको वा वरपरका गुणी संगीतीज्ञहरूको साहचर्य प्राप्त गर्ने र संगीत सिक्ने मौका उनी गुमाउँदैनथे । यही सांगीतिक तिर्खा र अभ्यासले उनलाई संगीत क्षेत्रमा निरन्तर खार्दै लग्यो ।

सांगीतिक यात्राका क्रममा अहिलेका कतिपय राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय ख्याति प्राप्त कलाकारहरूलाई उनले प्रत्यक्ष परोक्ष संगीत सिकाउने काम पनि गरे । त्यसमध्ये भाइ गुरुदेव कामतको त औपचारिक गुरु नै उनी भए भने प्रसिद्ध गायक अभिनेता मुरलीधर पनि आफूले जगदेवबाट यथेष्ट लाभान्वित हुने मौका पाएको बताउँछन् । मुरलीधरका अनुसार उनीहरूले ग्रामीण मञ्चहरूमा हारमोनियम वादनमा जगदेव जत्तिको दक्षता भएको कलाकार नेपालको तराई मधेशमा मात्र नभई वरपरको भारतीय क्षेत्रमा पनि पाउन मुश्किल थियो । जगदेवका भाइ प्रसिद्ध गायक एवं संगीतकार गुरुदेव कामत दाइको शास्त्रीय संगीतमा दह्रो पकड रहेको स्वीकार्छन् । गुरुदेवका अनुसार जगदेव विलम्बित, बडा खयाल जस्ता दुरूह प्रकृतिका गायनमा पनि सिद्धहस्त थिए ।

गाउँदै बजाउँदै कालान्तरमा उनी संगीत प्रशिक्षणमा पनि संलग्न भए । प्रारम्भमा वरपरका भारतीय शहरहरूमा संगीत शिक्षण गर्दै आएका जगदेव पछि भाइ गुरुदेव कामतको अनुरोधमा काठमाडौँ आएर संगीत सिकाउने काममा लागे । तर घरायसी जिम्मेवारीहरूले गाउँभन्दा धेरै टाढा बस्न अनुकूल नभएपछि उनले आफ्नो कर्मथलो घरपायक ठाउँ उदयपुर जिल्ला गाईघाटलाई बनाए । गाईघाटमै सक्रिय रहँदाका बखत उनी पक्षाघातले पीडित भए । यसरी हाल सांगीतिक यात्रामा विराम लाग्नुका साथै आर्थिक लगायतका संकटबाट सक्त जुध्नुपरिरहेको छ । तर अझै स्वस्थ भएर संगीतमा लाग्ने तिर्खा भने उनमा बाँकी नै छ ।
 

कविता : लुटेराहरू र देश

–लक्ष्मण पोखरल

इमान र जमानहरु हराएका
जमातहरुले भरिएको 
देश हो यो देश
यो देशमा इमानमा बाँच्नेहरु
लुकेर हिडछन् 
कसैले नदेख्नेगरी
भागेर हिड्छन्
इमान जमान 
बेचेर खोक्नेहरुकै
खोकी ठूलो छ
भुक्नेहरुकै भूँडी ठूलो छ
यो देशमा
इमान जमान 
बेच्नका लागि
कुनै रात कुर्नु पर्दैन्
खुलेआम बजारमा
किन्न र बेच्न पाईन्छ
इमान र जमानहरु
लुट्नका लागि
यो देशमा 
आफ्नो अर्को तेरो मेरो
केहि भन्नु पर्दैन
जसले सक्छ उसैले लुट्छ
लुट्नका सक्नेहरुका लागि
हो यो देश
खोक्न सक्नेहरुका लागि 
हो यो देश
इमान र जमानहरु
रात्रिक्लबका वेश्यालयहरुमा
लिलाम गर्नेहरुले नै
स्वाभिमान र स्वधर्महरु
सेलमा व्यापार गरेको
देख्न पाइने देश हो
यो देश
देश बेच्नका लागि
देशै छोडेर हिड्नु पर्ने
देश होइन यो देश
यो लुट्न सक्नेहरुकै
खोक्न सक्नेहरुकै
देश हो यो देश
लाज डर इमान र जमान
गोजीमा हाल्नेहरुकै 
देश हो यो देश
हाजमुला चमाउन सक्नेहरुकै
देश हो यो देश
तीनै हाजमुलाका गोटीहरुले
ठेक्कामा दौडाईरहेको
देश हो यो देश
यो देश लुट्न सक्नेहरुकै लागि
भुक्न सक्नेहरुकै लागि 
हो यो देश
त्यसैले साथीहरु हो
सक्छौ भने यो देशमा
लुट्नका लागि बस्
सक्दैनौ भने 
कतार र साउदीतिर कुद

कोही सत्तामा बसेर लुट्छन
कोही सत्ता बाहिर बसेर लुट्छन्
चियादेखि सिया पसलसम्म
नुनदेखि सुन पसलसम्म
स्कुलदेखि कलेजसम्म
डाक्टरदेखि अस्पतालसम्म
घरदेखि टोलसम्म
गा“उदेखि शहरसम्म
लुट्नहरुको कमि छैन
यो देशमा
सासुले बुहारी लुट्ने
बुहारीले सासु चुट्ने
जसले सक्छ त्यसैले लुट्छ
लुट्न सक्नेहरुका लागि
हो यो देश
यो देशमा
पानीपुरी र चट्पटेका नाममा
लुट्न छुट भएको 
देश हो यो देश
त्यसैले साथीहरु
सक्छौ भने 
यो देशमा 
लुट्नका लागि बस
सक्दैनौ भने 
कतार र साउदीतिर कुद

यो देशमा शासन र शासकहरु
प्रत्येक साल
(००७ साल ०१५ साल ०४६ साल र ०६२,०६३ साल)
क्रान्तिको नाममा
शान्तिको नाममा
भ्रान्तिको नाममा
देशका छोटे राजाहरु
महाराजा भएर उदाए
देशलाई लुट्ने नाममा
टु“डिखेल र सिंहदरवारका
आलिसान महलहरुबाट
देश लुट्ने
जनता चुटने
कसम खाएका खाएका छन्
महाराजहरुका 
दिव्यावाणिहरुमा
तालि पिट्न सक्नेहरु 
यही देशमा 
देश लुट्न बसेका छन्
तालि पिट्न नसक्नेहरु
कतार र साउदीतिर
कुदेका छन्
देशले देश लुट्न
देश बेच्नेहरु पालेको छ
फालेको छैन्
बरु 
देश लुट्न लुटेराहरुलाई
खेद्नेहरु फालेको छ
तीनैकै पछि कुद्नेहरु पालेको छ
देश 
लुट्नेहरुले घेरीएको छ
तीनकै फरियाले बेरिएको छ
त्यसैले साथीहरु हो
सक्छौ भने यो देशमा
लुट्नकालागि बस
सक्दैनौ भने
कतार र साउदीतिर कुद ।
 

नयाँ शताब्दीको थोत्रो मान्छे : कविता

–मातृका पोखरेल 

कर्फ्यु नलागेको दिनसँग पनि
डर छ उसलाई
त्यत्तिकै डर छ
जून लागेको रातसँग
असाध्य डराउँछ
स्वतन्त्रताका आँखाहरूसँग
ऊ अर्थात्
नयाँ शताब्दीको थोत्रो मान्छे
गरिब देशको धनी मान्छे ।

उसले बारम्बार देखिरहेको छ
एउटा कुकुर
आधा चपाइसकेको संविधान
मुखमा झुण्ड्याएर
ऊ सधैं हिँड्ने बाटोमा डुलिरहेको छ
उसको कुनै अङ्गमा छुँदैन
यो घटना
मरिसकेक छन्
उको शरीरका सबै मांसपेशीहरू
धमाधम कुहेर झरिरहेछन्
अङ्गहरू
भोकको कारण
काखकी छोरीसँगै आत्महत्या गर्ने
शिवो महतोको ८ घटना
उसको शरीरमा बिझ्दैन
बलात्कृत भएर जंगलमा गाडिएका
उसकै शासनका लासहरूको
पिरामिडमा चढेर
शासनका घिनलाग्दा भोकहरू
प्रस्ताव गरिएका ब्यानर
ऊ हल्लाइरहन्छ
निर्लज्जतापूर्वक हाम्रा अघिल्तिर
हाम्रो नयाँ सहरको
थोत्रो मान्छे ।

एक्काइसौं शताब्दीको
हाम्रो सहरमा
एउटा द्वापर युगको मान्छे बस्छ
हामी फट्फटाउँछौं
स्वतन्त्रताका पँखेटाहरू
ऊ हल्लाइरहन्छ
निर्लज्जतापूर्वक हाम्रा अघिल्तिर
हाम्रो नयाँ सहरको
थोत्रो मान्छे ।

एक्काइसौं शताब्दीको
हाम्रो सहरमा
एउटा द्वापर युगको मान्छे बस्छ
हामी फट्फटाउँछौं
स्वतन्त्रताका पँखेटाहरू
ऊ हरदम उज्याइरहन्छ छुरी
हामी कोर्छौं आँखामा सुन्दर सपनाको नेपाल
ऊ क्रुर बुटले कुल्चन्छ
हाम्रो सपना ।

हामी यतिबेला कोरिरहेछौं सडकमा
यो क्रुर इतिहासको अन्त्य
हामी बेगवान् आँधीझैं खोजिरहेछौं
उसको शवयात्राका मलामीहरू ।
 

कथा : दीप–शिखा

–अमृता बुढाथोकी

फागुनको महिना थियो । प्रकृति पनि उजाडिए झैँ देखिन्थ्यो । वनस्पतिले आफ्ना नयाँ पालुवा फेर्नलाई सबै पात झारी सकेको थियो । मानसिक रूपमा विक्षिप्त दीपका बुबा आगनमा बसेर आफ्नै सुरूमा कराउँदै थिए । क्षयरोगले थला परेकी आमा अगेना छेऊको मुल ओछ्यानमा सुतिरहेकी थिइन् । एकाबिहानै दीपको घरमा धेरै मानिस आए । घरमा आगो थिएन । आगो लिन छिमेकीको घरमा पुगेर फर्किदै गर्दा उसको जीवनका सम्पूर्ण खुसीहरू मेटिए । उसको घरमा बज्रपात भयो । एक्कासी आगो लाग्यो । आकाश गड्गडाउँदै, बिजुली चम्केझँै, मेघ गर्जे झैँ, चट्याङ परेझैँ, घरै मास्तिरको भीर वरिपरिबाट बम र गोली बर्साइयो ।

सूर्यका लाली किरणहरूले पूर्वतिरबाट धर्तीलाई भर्खरै आलिंगन सुरू गर्दै थिए । इलामको अन्तु डाँडाँबाट झुलुक्क झुल्किएको सूर्यले जबर्जस्त आफ्ना किरणहरू कन्चनजंघाको शिरमा हुत्याउँदै थियो । चाँदीरूपी हिम च्यादरले शिर ओडेको कन्चनजंघाले मुसुक्क मुस्कुराएर केवल बिहानीलाई स्वागत मात्रै गर्दै थियो । हो, त्यही बेला चाँदीको शिर, हरियो सारी र पहेँला घुँगुरा लगाएकी पृथ्वी एक तमासले रोइन्, धरधरी रोइरहिन् । उनको रूवाइसँगै चिच्याइ–चिच्याइ रून पुग्यो १४ वर्षीय एक अबोध बालक, दीप । उनको त्यो चित्कार विद्रोहीले सुनेन । नत राज्यले नै सुन्यो । सुन्दै सुनेन । दुवै पक्षबाट दिनभर जसो गोली र बम बर्साइए । आखिर जो जताजताका भए पनि दीपको आगनमै १४ जना मानिसका लास तेर्सिए । आठराइको बगालेमा मारिएका ती १४ जनाभित्रै मारियो उसको खुसी, आशा र सम्पूर्ण परिवार पनि ।

हरेक दिन, एकैनासले सूर्यमुखी फूलले पूर्वतर्फ फर्किएर सूर्यलाई स्वागत गर्न कहिल्यै छोडेन । पश्मितर्फ रहेको ह्यात्रुङ झरना र पूर्वमा रहेको तमोर नदीले हरेक दिन साँझ, बिहान, रात नभनी सप्तरंगी इन्द्रेनीको रंगसँगै संगीतको धुन निकाली नै रहे निरन्तर, अविरल रूपमा । तर, बगाले घट्नापछि सप्तरङ्गी इन्द्रेनीमा एउटा रङ्ग थपेर आठौँ रङ्ग र सङ्गीतको एक तमासको बेसुरा धुन बन्न पुग्यो दीपको जिन्दगी ।

सेकेन्ड, मिनेट, घण्टा हुँदै दिनहरू बिते, रातहरू बिते एवम्रीतले हप्ता बित्यो । तर, महिना बित्न नपाउँदै एकाबिहानै दीपको घरमा मैला लुगा, अग्लो कद, हेर्दै जिरिङ परेको राजेशको आकृति उभियो ।

राजेशले उसको मनमा आफ्नी रोगले थलिएकी आमालाई मार्ने, मानसिक रूपमा विक्षिप्त बाबुको छातीमा गोली हान्ने तानाशाहको विरूद्धमा संघर्ष गर्नुपर्छ भन्दै अनेक तरले दीपलाई फकाउँदै गयो । समाजवाद, सामन्तवादको अन्त्य, महिला मुक्ति, समावेशीकरण, बुर्जवा शिक्षाको अन्त्य, जातका आधारमा संघीयता के के हो के के ? उसको कलिलो दिमागले केही बुझ्न सकेन । उसले केवल राजेशको एउटै कुरा सम्झिरह्यो बुबाआमाको हत्यारालाई मार्नुपर्छ ।

राजेशले धेरै कुरा गरिरहयो । दीपको कलिलो मस्तिष्कले सही गलत छुट्याउन सकेन उसले राजेशको एउटै कुरा मात्र सम्झियो प्रतिशोध । यसैका लागि दीप उसैको पछि लागेर हिँड्यो ।

दीपले बिस्तारै युद्धका नियमहरू सिक्यो । कहिले पूर्व त कहिले पश्चिम गर्दै युद्धका अनेक मोर्चाहरूमा सामेल भएको छ । पारिवारिक वियोगपछि पीडाको विशाल समुन्द्र आफ्नै छातीमा लुकाएर ऊ निर्निमेष प्रतिशोधको बाटो हेरिरहेको छ ।

हुन त युद्धको सिपाही तैपनि बाक्ला जुगाँको रेखी बसेछन् । अनि गालामा झुस्स दारी । त्यही चिउँडानिर दायाँ हत्केलो राखेर एकोहोरो हेर्छ । खै किन हो, आज उसको मन एक तमासको भएको छ । अनायासै सोचमग्न भएको छ । ऊ कल्पनाको गहिरो छालमा डुबुल्की मार्छ र भन्छ धर्तीको कोखबाट निस्किएर दुग्धधारा बगाउँदै, लुकामारी खेल्दै नागबेली चालमा बगेकी तमोर पुनस् फर्किएर आउँछिन् ? आफ्ना सुसेलीहरूलाई पुन सुरुकै धारबाट बेधार नभई पुनः बग्न सक्छिन् ? बगरका सबै घाउँ चोट भुलेर पुन शान्त बन्न सक्छिन् र ? ऊ यस्तै कुरा सोचिरहेको छ । सोचाइमा डुबेकै बेला उसलाई कसैले पछाडिबाट ‘दीप’ भनेर बोउँछ । उसले आफ्नो पछाडि राजेश र एक १३–१४ वर्षकी किशोरीलाई देख्छ ।

ती किशोरीको नाम शिखा रहेछ । घर त्यतै जलजलेतिर । उनीसँगको एकैछिनको भेटमा मुख खोल्न नसके पनि आँखाले लाखौँ बेदना पोखेको अनुभूति गर्न पुग्यो दीप । कताकता आफैँसँग उनको कहानी मिले जस्तो लाग्छ उसलाई । उनीहरू एकछिन कुराकानी गरेर आफ्नो सेल्टर ह्वाकुतिर लाग्छन् । 

बाटोमा राजेश भन्दै जान्छ हजारौँ उत्पीडित, शोषितको रगत चुसेर सामन्ती सत्ता लमतन्न सुतिरहेको छ । अन्धकार रातमा बाटोको चित्र जसरी कोर्दै छौँ हामी त्यसरी नै एक दिन नयाँ नेपालको चित्र बनाएरनै छाड्छौँ । ऊ बोलिरहन्छ तर उनीहरू आज्ञाकारी बच्चाले जस्तै उसका कुरामा कुनै प्रतिक्रिया नदिई बाँधेर र्डोयाउँदै गरेको गाई, भैंसी मालिकको पछिपछि लागे जस्तै संक्रान्तिदेखि कहिले अनकन्टार जंगलको बाटो त कहिले बेँसीका फाँट पार गरेर ह्वाकु पुगे ।

त्यसको केही दिनपछि उनीहरूले ह्वाकुका सम्पूर्ण सरकारी कार्यालयहरू आफ्नो कब्जामा लिए । सायद त्यही युद्धले दीपको जिन्दगीलाई अर्कै मोडतिर लगी दियो । त्यहाँ प्रहरी चौकीको घेरा तोड्ने क्रममा उसको देब्रे कुमै छेउमा गोली लाग्यो । मुस्किलले ज्यान जोगाएर भाग्यो ।

शिखा पनि दीपसँगै हरेक युद्ध मोर्चामा सामेल हुन्छिन् । उनी संगठनका विभिन्न जन वर्गीय कमिटीमा आबद्ध भएर कहिले छथर, कहिले फेदाप हुँदै तेह्रथुमका बस्तीबस्तीमा पुिग्छन् । मनमा गम्भीर पीडा लुकाएर रून्चे हाँसो हाँसिरहेकी छिन् । उनको अधरमा हजारौँ पीडा र आँखामा बेदनाको सागर प्रष्टै छचल्किएको देखिन्छ ।

एकदिन औँसी डाडाँको कार्यक्रममा आएकी एक जना नेतृसँग उनको भेट भयो । उनले सोधिन ‘बुइँनी तिमी किन धेरै दुखी देखिन्छौँ । अनुहार फुङ्ग उडेको छ । कपाल पनि कोरेकी छैनौँ’ ?

उनको कुरा सुनेर शिखा झस्किन्, होइन म त ठिकै त छु नि । घरको यादले धेरै सताउँछ त्यसैले यस्ती देखिएकी होला हऊ दिदी ।’ भन्छन् नि माटोको भर ढुंगा, ढंगाको भर माटो । संसार भरैभरमा अडेको छ । यो भरको ताँदो छिन्ने बित्तिकै सबै भताभुंग हुदो रहेछ हऊ दिदी । सोह्र श्रृगारले कुनै महत्व राख्दो रहेन छ ।

‘यस्ता निराश कुरा नगरन हऊ बुइँनी । पुरूष सत्ताले चुसेर बनेका निलडामबाट निस्किएका चित्कारहरूलाई शक्तिमा रूपान्तरण गरूम् । वर्गीय मुक्तिका लागि हामीले बिना स्वार्थ युद्ध गरूम् ।’ भन्दै ती नेतृले शिखाको आत्मावल बढाउन कोसिस गर्छिन् ।

नेतृ शिखालाई सम्झाउन थालिन । बुइँनी, घर परिवार त कसका हुँदैनन् र मलाई पनि त परिवारको माया लाग्छ नि मान्छेलाई माया, ममताले कमजोर बनाउँछ । यी सबै कुरा भावी पुस्ताको सुनौलो भविष्यका लागि बिर्सन बाध्य हुनुपर्छ ।

एकोहोरो कुरा सुनिरहेकी शिखाले धेरै बेरमा मुख खोलिन् ‘हुन त हो दिदी तर मलाई आफू छोरी भएर जन्मेकोमा नै दिक्क लाग्न थालेको छ ।’

शिखाको कुरा सुनेर जोशिँदै, ‘युगैदेखि महिलाको लैंगिकता र यौनिकतामाथि पुरूषले नियन्त्रण गर्ने गरेकाछन् । महिला उत्पीडन भनेको पुरूषले महिलामाथि गर्ने शोषण नै हो । पुँजीवादी समाजमा महिलालाई भोग्या वस्तुको रूपमा हेरिन्छ । यो भोग्या इतिहासको अनुहार फेर्नका लागि हामीले युद्ध गर्नुपर्छ । हेर, बुइँनी पाशविक शक्तिले अहिलेसम्म विश्वमा शासन गरिराखेको छ । त्यसैले विश्वको राजनीतिक अवस्था अहिलेसम्म शैशवावस्थामा नै रहिरहेको छ । नेपालको त झन के कुरा गर्नु । भ्रुण अवस्थामा नै छ । यसलाई परिवर्तन गर्न हामी लड्नु पर्छ ।’ जस्ता धेरै ठूला आर्दशका कुरा गर्छिन् ।

यी कुरा सुनेर शिखालाई खपी नसक्नु भो । आफ्ना पीडालाई लुकाउँदै मलिन स्वरमा मन खोलिन् । होला दिदी, तर मेरो मुटुमा बिझेका काँडाहरू थुप्रैछन् । तिनीहरूले घोचेर म पटक–पटक मुर्छित् हुन्छु । 

शिखाको कुरा सुनेर केही कामेको स्वरमा नेतृले भनिन्, हेर बुइँनी पीडा कसका हुँदैनन् र ? । सबैका हुन्छन् । मेरा पनि छन् । मेरी बुइँनी धनकुटा बहुमुखी क्याम्पसमा बिएड पढ्दै थिई । गत महिना घर फर्कने क्रममा ऊ बेपत्ता भई । कसैले भन्छन्, उसलाई राज्य पक्षले सामूहिक बलात्कार गरे । कसैले के भन्छन् । जसले जे भने पनि ऊ अब आउँदिन बुइँनी । ऊ देशका निम्ति सहिद बनी सकी । यति भन्दा भन्दै नेतृले आफूलाई समाल्न सकिनन् । डाको छाडेर रून थालिन् ।

शिखालाई पनि आफ्ना सारा पीडा उनलाई भनेर त्यहाँबाट भागौँ जस्तो लाग्यो । आफूभित्रै दबाएर राखेको पीडाको आँधीबेहरी पोखौँ–पोखाँै हुन्छ । तर उनलाई त्यही जकडेर राख्ने बाध्यताको जञ्जीरको याद आउँछ । उनी रोकिन्छिन् । 

समयका पखेटाहरू आफ्नै गतिमा उडिरहे । ऋतुहरूले पनि आफ्ना काँचुली फेरिरहे । हरबखत आकाशमा मडारिने कालो बादल बिजुलीको गड्गडाहटसँगै विस्तारै–विस्तारै फाट्दै गयो । सूर्यका किरणहरू पृथ्वीमा पुन नौलो आशा भरेर उदाए । 

युद्ध रोकियो । देशमा पनि शान्ति आयो । गणतन्त्र आयो । आफ्नै पाटीको नेतृत्वमा सरकार बन्यो । दीप–शिखाको मनमा खुसीको सीमा रहेन । उनीहरू अब आफूहरूले कल्पना गरेको जनवाद, समाजवादको स्थापना हुने भयो भन्दै खुबै रमाए । 

त्यसपछि केही दिन उनीहरू मुग्ध भएर त्यो नौलो अनन्तमा छिन छिनमा रूप बदल्ने हावाको झोकसँग यता र उता खेल्ने, कपासको भूवाँहरू छरिए झैँ फाटफुट बादलका टुक्राहरूलाई हेर्ने सफलताको कथाको पात्र जस्तै आफूलाई ठान्न पुगे । पिंजडाबाट छुटेको पंक्षी जस्तै उन्मुक्त भएर आकाशमा उड्न चाहन्थे दीप–शिखा । उनीहरू अनन्तमा रमाउँथेँ तर एकैछिनमा आँसु मिश्रित रोदनमा हराउन पुग्थे । कारण उनीहरूको जीवन बदलिएको थिएन । घाउहरू जस्ताको तस्तै थिए । बदलाको लक्ष्य बाँकी नै थियो ।
अचेल, उनीहरू ह्वाकुको बसाइ छाडेर जिल्ला सदरमुकाम म्याङ्लुङ बस्न थालेका छन् । पार्टीले नै उनीहरूलाई खाने, बस्नेलगायतका सम्पूर्ण जिम्मेवारी पूरा गर्ने गरेको छ ।

हिजोआज दीपको छाती असाध्यै दुख्न थालेको छ । अलि बढी सयम हिँड्यो भने सास फेर्न नै समस्या हुन्छ । समस्या धेरै भएपछि ऊ उपचारका लागि धरानस्थिति घोपा क्याम्प पुग्छ । त्यहाँ पुगेपछि उसले थाहा पाउँछ । आफ्नो कुमछेमा लागेको गोली मासुसँग मिलेर बढ्दै मुटुको छेउमा पुगेको छ । अब पनि शल्यक्रिया नगरे त्यसले मुटुको भल्बमा असर गर्छ । यसका लागि उसलाई आठ–दशलाख रूपैयाँ चाहिन्छ । उपचारका लागि ऊ पार्टीका सबै तहमा अपिल गर्छ । जिल्लादेखि क्षेत्र, केन्द्र कतैबाट साथ र सहयोग पाउँदैन ।

कतिपटक ऊ आफैलाई धिकाक्कार्दै भन्छ तत्कालीन समयको फइदा उठाइ म जस्तै राजनीति के हो नै नबुझेको बालकलाई युद्धमा होमियो । सयौँ आमा, दिदी बुइँनीको इज्जत हुर्मत बाँकी रहेन । यस्ता जघन्य अपराधका पीडक अहिलेसम्म खुलेआम आनन्दपूर्वक उच्चस्तरीय जीवन बिताइरहेका छन् । तर म र ती दिदी बुइनी हरपल मरेर बाँचिरहेका छौँ ।

ऊ विगत सम्झदै भन्छ हाम्री तल्ला घरकी ठूली दिदी द्वन्द्वका समयमा सामूहिक बलात्कार सिकार भइन् । उनले बाँच्नका लागि अहिलेसम्म संघर्ष गर्नु परिरहेको छ । उनलाई आजभोलि भिनाजुले अत्यन्तै यातना दिन्छन् रे । हर क्षण भिनाजु दिदीलाई तँ त्यही बेला मर्नु पथ्र्यो, किन बाँचिस् भन्छन् भनेको सुन्छु । भान्जा भान्जीको पनि बिजोक भएको छ अरे आजभोलि ।

यतिमात्र कहाँ हो र दिदीको नागरिकता नहुँदा भान्जा भान्जीको जन्म दर्तासमेत हुन सकेको छैन रे, यसकारण उनीहरू स्कुलसमेत जान पाएका छैनन् रे, दिदीको नागरिकतासमेत रहेन छ । भिनाजुले छाडीदिनुभयो रे, कस्तो बिडम्बना । दिदीको के गल्ती थियो र ? यस्तो यातना भोग्नु र्पयो उनले ?

यो कस्तो भोग्या समाज दिदीको के गल्ती थियो र ? किन यहाँका मान्छेहरू मेरी दिदी जस्ता हजारौँ नारीको शारीरिक पक्षलाई मात्र हेर्छन् ? किन उनीहरूको इमान्दारिता, कर्तव्यपरायणतालाई मूल्यांकन नगरी उनीहरूको कुमारित्वलाई प्राथमिकता दिन्छन् ।

विगतका हरेक घटना उसको आँखा अगाडि अनायसै आउँछन् । ऊ मनमनै भन्छ, ‘हामीले समानताका नाममा, समावेशिताका नाममा, समाजवादका नाममा युद्ध लड्याँै । तर के पायौँ ? छातीमा गोली बोकेर बाँच्नु परेको छ । सयौँ आमा, दिदी बुइँनीहरू बलात्कृत भएर जीवनमरणको दोसाधमा छन् ।’ भन्दै आफैलाई धिक्कार्न पुग्छ दीप । 

त्यसैबेला शिखा दीपको कोठमा टुपलुक्क आइपुगी । दीप उनलाई सधैभन्दा फरक पाउँछ तर केही भन्न सक्दैन । शिखाले उसको स्वास्थ्यका बारेमा सोद्छ् । कति कर गर्दा पनि ऊ केही बोल्दैन । विस्तारै सानो स्वरमा बोल्यो ‘शिखा किन आयौँ ? बरू उसका कुरा टारी दिन्छ । हुन त उसलाई पनि मनको सबै पीडा खौलौँ जस्तो लागेर आयो । भन्नौ जस्तो लाग्यो । तर, सकेन । लामो श्वास र्फेयो अनि भन्यो । शिखा, अब धेरै दिन छैन म तिमीसँग रहने । तिमीलाई छोडेर जाँदै छु धेरै टाढा । यति भनेपछि उसको गला अबरूद्ध भयो ।

शिखा अलमलमा परी । छक्कपरी । मनमनै सोची सधै पे्रम, विवाह भनेर वाक्क दिक्क पार्ने मान्छेबाट आज कसरी यस्तो निराशाजकन अभिव्यक्ति आउँदैछ । कोठामा अनायसै सन्नाटा छायो । शिखा कोठाको वातावरण परिवर्तन गर्ने सोचमा पुग्छिन, ‘दीप, हामीले कस्तो युद्ध लड्यौँ ? बदला, अपमान, प्रतिशोध वा अनेक नाममा १५ हजारभन्दा बढी दाजुभाइ, दिनीबैनी मारिए । हजारौँ बेपत्ता भए । सयौँ दिदीबैनीको इज्ज्यत लुटियो । हजारौँ आमाबुबाहरू मानसिक रूपमा विक्षिप्त भए । हजारौँको उठीबास भयो ? देश विकासको गति थप ४० वर्ष पछाडि धकेलियो ।’

समय बित्दै गयो । एकदिन शिखाको कोठामा एकजना आइमाइ आइन् । घर त्यतै ओयाक्जुङतिर । उमेर त्यस्तै २७, २८ वर्षकी । पछि थाहा भयो । उनको नाम तारा रहेछ । तारा उनीसँग भन्छिन्, ‘मलाई सधै औँसीको रातले छोप्यो । तिमीहरूको जस्तो जुनेली रातले कहिल्यै देख्न सकेन । असंख्य ताराहरूले देखे । नितीहरूले मलाई आफन्त पनि बनाए तर तिनीहरूले सधै मलाई गिज्याइरहन्छन् । तिमीहरूले सुराकीको नाउँमा मेरो पतिलाई मारीदियौँ । त्यसपछि मलाई अलच्छिनी भनेर आफन्तले घरदेखि निकाली दिए । अब म कहाँ जाउँ ? युद्ध पनि तिमीहरू नै लड्छौ । पीडित पनि तिमीहरू नै । उनी अझै कड्किक्दै भन्छिन्, ‘हेर शिखा तिमीहरू अहिले द्वन्द्व पीडित बनेर राज्यबाट प्राप्त सेवा सुविधा लिन्छौ ? के यसैका लागि तिमीहरूले युद्ध लडेका थियौँ त ?’

रिसले चुर भएकी तारा शिखालाई बीचैमा रोकेर भन्छिन्, ‘हेर शिखा तिमी परिवर्तनका कुरा गर्छौँ, के को परिवर्तन भएको देख्छौँ तिमी यहाँ ? नौ महिने शिशुदेखि लिएर ७५ वर्षीया वृद्ध महिलासमेत बलात्कृत भइरहेका छन् । दैनिक औसतमा चारजना बालिका तथा महिला बलात्कृत हुने गरेका छन् । कतिपय बालिकालाई बलात्कारपछि मारिएको छ भने कतिलाई जीउँदै जलाइएका उदाहरण थुप्रै छन् । खै त तिम्रो परिवर्तनले यस्ता घटना रोक्न सकेको ? खोइ त यस्ता अपराधीलाई कानूनी दायरामा ल्याउन सकेको ? बरू हामीले निर्लज्जतापूर्वक यस्ता अपराधीलाई संरक्षण गरेका छौँ भनन । महंगी बढेर खपसिक्नु छैन । भ्रष्टाचारको जालो जताततै छ्याप्छ्याप्ती फैलिएको छ । यसलाई परिवर्तन भन्छौँ तिमेरु ?’

अरू म जान्दिन शिखा, तिमीहरूले म जस्ता धेरैलाई उठिवास लगायौँ । अहिले पनि कलिला बालिकाको बलात्कारीलाई फासीको सजायँ दिने कानुन बनाउन सकेनौँ । बरू तिमेरु सबै दक्षिणतिर जाउँ र गुप्तवास बस् । अनिखेर योग्य व्यक्तिलाई शासन गर्ने मौका मिल्छ । चाहे त्यो दोस्रो जङ्गबहादुर नै किन नहोस् । कम्तीमा जातिका नाममा साम्प्रदायिकता भड्काउन बन्द गरोस् । क्षेत्रीयताका नाममा एकले अर्कालाई अपमान गर्न रोकोस् ।

यता दीपको स्वास्थ्य दिनप्रतिदिन बिग्रदै गइरहेको छ । उसको छाती हात, खुट्टा असाध्यै दुख्न थालेका छन् । उसलाई छिनछिनमा सास फेर्न गाह्रो हुन थालेको छ । हरबखत उसलाई असह्यै पीडा हुन थालेको छ । उसले राम्ररी बुझेको छ अब ऊ धेरै दिन बाँच्न सक्दैन । शिखालाई भेट्न उसको कोठामा मुस्किलले पुग्छ ।

कोठामा शिखा देखिइनन् । सम्पूर्ण सामान यत्रतत्र छरिएका छन् । खाटमा लुगा फालिएको छ । किताबहरू छरपस्ष्ट देखेर अचम्म मान्दै सबै किताबतिर नजर लगायो । कुन्नि किन हो । किताबहरू एकाएक गर्दै हेर्न थाल्यो । किताबको बीचतिर एउटा बाहिरी गाता च्यातिएको, भित्रका पानाहरू पनि खुम्चिएका, रङ्ग उडेको, डायरी भेट्छ ।