-गम्भीरबहादुर हाडा
कुनै पनि आयोजना सञ्चालन गर्दा त्यसको उद्देश्य निर्धारण गर्नुपर्दछ । आयोजनाको उद्देश्य सामाजिक आर्थिक, वित्तीय पृष्ठभूमि सुहाउँदो हुनुपर्दछ । उक्त उद्देश्यले तात्कालिक समस्यालाई व्यवस्थितरूपमा पूरा गर्नुपर्दछ । आयोजना सञ्चालन गर्दा लागत तथा लाभको विशेष ध्यान दिनुपर्दछ किनभने यी दुई पक्षको केन्द्रीयतामा नै आयोजना औचित्य सावित हुन्छ । कृषि आयोजना सञ्चालन गर्दा आयोजना रहित कृषि कार्य गर्दा कति उत्पादन हुन्छ र आयोजनासहित कृषि कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा कति उत्पादन हुन्छ सो कुराको विश्लेषण गर्नुपर्दछ । कृषि आयोजना कृषि कार्यक्रमको व्यवस्थित कार्यपद्धति र कार्ययोजना हो । त्यसैले यसको तयारी गर्दा लागत र लाभको गहन अध्ययन र विश्लेषण गर्नुपर्दछ । कृषि आयोजनामा विभिन्न किसिमका लागतहरू जस्तैः भौतिक वस्तु, श्रमिक, भूमि, आकस्मिक खर्च, कर, ऋण आदि समावेश भएका हुन्छन् । यिनीहरूको पहिचान र विश्लेषण गरिन्छ ।
कुनै पनि आयोजना निश्चित उद्देश्य राखेर सञ्चालन गरिएको हुन्छ । यस्ता उद्देश्यहरूलाई सफल तुल्याउन आयोजनाको प्रारम्भदेखि अन्त्यसम्मको लाग्ने लागत र आयोजनाबाट प्राप्त हुने फाइदाको विश्लेषण गरिन्छ । कृषि आयोजनालाई सफल तुल्याउनका लागि मानवीय एवम् गैरमानवीय क्षेत्रमा लगानी गरिन्छ । उक्त लगानीबाट सकेसम्म अधिकतम फाइदा प्राप्त गर्ने आशा राखिएको हुन्छ । वास्तवमा आयोजना एउटा विश्लेषणात्मक कार्य पद्धति हो, जसको उद्देश्यलाई लागत तथा लाभले प्रत्यक्ष प्रभाव पारिरहेका हुन्छन् । आयोजनाको लागत र लाभको बीचमा तुलनात्मक अध्ययन गरी कृषि आयोजना सञ्चालन गर्नुपर्दछ । आयोजनाका प्रकृति वा उद्देश्य विभिन्न किसिमका हुन्छन् । यस्ता उद्देश्यलाई क्षेत्र, समय, लागत, संस्कृति, समस्या, आवश्यकता, क्षमता आदिले प्रभाव पार्दछन् । व्यक्तिगत वा सामुदायिक आवश्यकता राष्ट्रिय उद्देश्य अनि दाताहरूको प्राथमिकताअनुसार आयोजनाको उद्देश्य एवम् मूल्य निर्धारण गरिन्छ । सामाजिक आवश्यकता राष्ट्रिय उद्देश्य अनि दाताको प्राथमिकता प्राविधिक सम्भाव्यताअनुसार आयोजनाको उद्देश्य निर्धारण गरिन्छ ।
आजकल सामाजिक लागत तथा विश्लेषण विश्व बैंक तथा सरकारी संस्थाहरू मात्र अवलम्बन नगरी निजी तथा अर्धसरकारी संस्था वा निकायले पनि अवलम्बन गर्न आएको पाइन्छ । सामाजिक लागत लाभ विश्लेषणले मौद्रिक मूल्यलाई भन्दा बढी सामाजिक मूल्यलाई जोड दिन्छ । आयोजना सञ्चालन गर्दा के–कति सामाजिक लागत तथा लाभ प्राप्त हुन्छ सो कुराको विश्लेषण गर्दछ अर्थात् सामाजिक लागतलाई भन्दा बढी लागत व्यहोर्नुपर्ने आयोजना छन् भने त्यस्ता आयोजनालाई कार्यान्वयन नगर्न वा तत्काल बन्द गर्न निर्देश गर्दछ । सामाजिक लाभ लागत विश्लेषण आयोजनाको सामाजिक लागत तथा फाइदासँग सम्बन्धित छ । यी फाइदा तथा लागतहरू मौद्रिक लागत र फाइदाहरू भिन्न रहेका छन् । बौद्धिक लागत तथा फाइदाले सामाजिक लाभ लागतलाई समेट्न सकेको पाइँदैन । त्यसैले सामाजिक लागत लाभ विश्लेषणको औचित्य बढ्न गएको पाइन्छ ।
आयोजनाको तर्जुमा गर्दा आयोजनाको लक्ष्यसम्बन्धी प्रमुख आधारशिलाहरू तयार पारिएका हुन्छन् र आयोजना व्यवस्थापकले साधारणतया यो आशा गरेको हुन्छ कि निजले ती लक्ष्यहरूलाई पूरा गर्न सक्छ । तर, यदि आयोजनाका आधारशिलाहरू अव्यवहारिक छन् र तिनीहरूलाई पूरा गर्न सकिँदैन भनी आयोजना व्यवस्थापकले ठान्छ भने आयोजना व्यवस्थापकले त्यसका विकल्पहरू विकसित गर्न सक्दछ र यस सन्दर्भमा पूर्वनिर्धारित आयोजनाको लक्ष्यमा परिवर्तन पनि ल्याउन सक्दछ । यस्तो स्थितिमा योजनाको विकल्पको छनौटको सम्बन्धमा उच्चस्तरीय व्यवस्थापक पनि योजनाको तर्जुमा सम्बन्धी कार्यमा संलग्न हुन्छ तर, यदि पूर्व निर्धारित लक्ष्य व्यवहारिक र समयमा पूरा गर्न सकिने खालको छ भने आयोजना व्यवस्थापक स्वयम्ले परियोजनाको योजना तयार पार्ने कार्य गर्दछ । परियोजनाको योजना तर्जुमा गर्दा विभिन्न विकल्पहरूमध्ये सर्वोत्तम विकल्पको छनौट गर्नुपर्ने हुनाले परियोजनाको योजना तर्जुमा गर्ने कार्य एक निर्णय लिने प्रकृतिको कार्य हो । परियोजनाको उचित योजनाको तर्जुमा गरिएमा परियोजना सफल हुन्छ, अर्थात् निर्धारित समयमा निर्धारित श्रोत र साधनको प्रयोगद्वारा सम्पन्न हुन्छ ।
आयोजना प्रतिपादन गर्दा वित्तीय विश्लेषण पनि गर्नुपर्दछ । वित्तीय विश्लेषणमा वित्तीय स्रोतहरू, वित्तको प्रभावकारी सदुपयोग र प्रतिफलको विश्लेषण गरिन्छ । आयोजना सञ्चालनबाट वित्तीयरूपमा सन्तुष्टि प्राप्त हुन्छ या हुँदैन भनी हेर्नु पनि वित्तीय विश्लेषणको उद्देश्य हो । वित्तीय विश्लेषणबाट वित्तीय स्रोतहरू पहिचान गर्नुको अतिरिक्त आयोजना लागत, उत्पादन तथा बिक्रीको अनुमान, उत्पादन लागत मुनाफा अनुमान, नगद प्रवाह आदिको बारेमा पनि जानकारी पाउन सकिन्छ । वित्तीय विश्लेषण कसरी गर्ने र यसभित्र कुन कुन तत्वको विश्लेषण गर्नुपर्दछ भन्ने कुरा आयोजनाको प्रकृतिमा भर पर्दछ । यस सवालमा संयुक्त राष्ट्र औद्योगिक विकास सङ्गठन, आर्थिक सहयोग र विकास संगठन तथा विश्व बैंकले मोडल प्रतिपादन गरेको छ । जुन मोडेलअनुसार आयोजनाको वित्तीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । तर, पनि आयोजनाको प्रकृतिअनुसार वित्तीय विश्लेषण ढाँचा फरक–फरक गर्न सकिन्छ ।
वित्तीय विश्लेषण गर्दा आयोजना लागतको बारेमा अध्ययन गर्नुपर्दछ । जग्गा खरीद, क्षेत्र विकास, भवन निर्माण, मेसिनरी खरीद, प्रारम्भिक खर्चहरू आयोजना लागतभित्र पर्दछन् । यस्ता खर्चहरू आयोजनाका पूँजीगत खर्चहरू हुन् । यस्ता खर्चहरूको सूक्ष्म अध्ययन तथा विश्लेषण बिना वित्तीय विश्लेषण गर्नु सम्भव हुँदैन । वित्तका विभिन्न स्रोतहरू हुन्छन् । आयोजनाको लागि सबै स्रोतहरू समान रूपले उपयोगी हुँदैनन् । त्यसैले वित्तीय विश्लेषण गर्दा वित्तको विविध स्रोतहरूको बारेमा अध्ययन तथा विश्लेषण गर्नुपर्दछ । उत्पादन र बिक्रीको सही अनुमानबाट वित्तीय व्यवस्था प्रभावकारी हुन जान्छ । कति उत्पादन गर्ने, त्यसको लागि कति लागत लाग्दछ, कति बिक्री गर्ने बिक्रीबाट कति आम्दानी हुन्छ, भन्ने कुराको सूक्ष्म अध्ययन तथा विश्लेषण गर्नुपर्दछ । वित्तीय विश्लेषण गर्दा अध्ययन गर्नुपर्ने अर्को महत्वपूर्ण तत्व उत्पादन लागत हो । वस्तु तथा सेवा उत्पादन गर्दा लाग्ने खर्चलाई उत्पादन लागत भनिन्छ । यस भित्र फ्याक्ट्री खर्च, प्रशासनिक खर्च र बिक्री वितरण खर्चहरू पर्दछ । उत्पादन लागत कम गर्न सकिने उपायहरूको पनि खोजी गर्नुपर्दछ ।
लागत लाभ विश्लेषणअन्तर्गत आयोजना प्रतिपादन गर्दा लागत लाभलाई पनि विश्लेषण गर्नु पर्दछ । लागत लाभ विश्लेषणले आयोजना कुन स्थान तथा क्षेत्रमा सञ्चालन गर्ने भन्ने सवालमा निर्णय गर्न सहयोग पुर्याउनुको साथै आयोजना सञ्चालन गर्ने कि नगर्ने भन्ने सवालमा निर्णय गर्न पनि सहयोग पुर्याउँदछ । सीमित साधन र स्रोतहरूलाई सबै क्षेत्रमा लगानी गर्नु सम्भव हुँदैन । त्यसैले लागत लाभ विश्लेषण गरेर उपयुक्त क्षेत्रमा मात्र लगानी गर्नुपर्दछ । लागत लाभ विश्लेषणमा आयोजना गरिने लगानीबाट कति लाभ प्राप्त हुन्छ र त्यस आयोजनामा लगानी गर्न उपयुक्त छ या छैन भनी विश्लेषण गरिन्छ । यस्तो विश्लेषण केवल वित्तीय आधारमा मात्र नभै सामाजिक आधारमा पनि गर्नुपर्दछ । केवल वित्तीय लाभलाई मात्र आयोजना छनोटको मापदण्ड बनाइनु हुँदैन । आयोजना सञ्चालनबाट प्रत्यक्ष रूपले सामाजिक लाभ पुग्नुपर्दछ ।
लागत लाभ विश्लेषण गर्दा आयोजना नीतिअनुरूप छ वा छैन ? आयोजनाले जनताको आधारभूत आवश्यकता पूरा गर्छ वा गर्दैन ? राष्ट्रिय विकास योजनासँग आयोजनाले समन्वय राख्छ या राख्दैन ? जस्ता पक्षहरूको व्यापक अध्ययन आवश्यक हुन्छ । वित्तीय लाभलाई परिमाणात्मकरूपमा व्यक्त गर्न सकिने भएता पनि सामाजिक लाभलाई परिमाणमा व्यक्त गर्न सकिँदैन । तथापि, सामाजिक लाभको विश्लेषण नगरी पूर्ण लाभको विश्लेषण गर्न सकिन्न ।
निष्कर्षमा, आयोजनालाई लागत लाभसँग तुलनात्मक अध्ययन गरेर सञ्चालन गर्ने वा नगर्ने भन्ने निर्णयमा पुग्नको लागि लागत लाभ विश्लेषण गरिन्छ । यहाँ लाभलाई निरपेक्ष वित्तीयरूपमा मात्र नहेरी सामाजिक लाभलाई पनि अध्ययन तथा विश्लेषण गरिन्छ । यसको अर्थ आयोजना सञ्चालनबाट वित्तीय लाभ मात्र प्राप्त नभै सामाजिक लाभ पनि प्राप्त हुनुपर्दछ भन्ने हो । आयोजना सञ्चालन गर्नको लागि वित्तीय तथा सामाजिक लाभ अनिवार्यरूपले हुनुपर्दछ ।
सम्भाव्यता विश्लेषण भन्नाले त्यस्तो कार्यलाई जनाउँदछ, जुन कार्य कुनै पनि आयोजना प्रारम्भ गर्नुभन्दा पहिले त्यस आयोजनाको आवश्यकता, उपादेयता, महत्व र आयोजनाको सफलताको अध्ययन गर्ने सम्बन्धमा गरिन्छ । कुनै पनि आयोजनाको सफल तथाको लागि सम्भाव्यता विश्लेषण अत्यावश्यक कार्य हो । आयोजनाहरू कुनै निश्चित लक्ष्य प्राप्तिको लागि सञ्चालन गरिने हुनाले कुन आयोजना सञ्चालन गर्ने र कुन आयोजना सञ्चालन नगर्ने भन्ने कुराको छनौट गर्नु आवश्यक हुन्छ । राष्ट्रको लागि विभिन्न प्रकारका आयोजनाहरू सञ्चालन गर्नु आवश्यक र लाभदायी देखिन सक्दछन्, तर, ती लाभदायी तथा उपयोगी मानिएका आयोजनाहरूमध्ये कुनै आयोजना सञ्चालन गर्न असम्भव छ भने त्यस्तो आयोजना सञ्चालन गर्न सकिँदैन र सञ्चालन गरिएमा निश्चितरूपले असफल हुन्छन् । यसकारण सञ्चालन गरिने आयोजनाहरूको छनौट गर्दा आयोजनाको सम्भाव्यता विश्लेषण गर्नु आवश्यक हुन्छ । यसप्रकार सम्भाव्यता विश्लेषण आयोजना सम्बन्धी समस्त क्रियाकलापभन्दा पूर्वको अवस्था हो । सम्भाव्यता विश्लेषणको आधारमा सम्भाव्य ठानिएका आयोजनाहरू मात्र सञ्चालन रहन्छन् । सम्भाव्यता विश्लेषण प्रस्तावित आयोजनाको सम्बन्धमा गरिन्छ । प्रस्तावित आयोजना सञ्चालन गर्न सम्भव छ वा छैन र सम्भव छ भने आर्थिक तथा वित्तीय दृष्टिले लाभदायक छ वा छैन भन्ने कुराको अध्ययन गर्नका लागि सम्भाव्यता विश्लेषण गरिन्छ ।
सम्भाव्यता विश्लेषण गर्दा सर्वप्रथम प्राविधिक पक्षको विश्लेषण गर्नुपर्दछ । प्राविधिक रूपले उपयुक्त भएमा मात्र आयोजना कार्यान्वयन गर्न सकिन्छ र सफलता पाउन सकिन्छ अन्यथा जतिसुकै प्रतिबद्धता भएता पनि सफलता हात पार्न सकिँदैन । आयोजनाको सफलतामा प्राविधिक विश्लेषणको महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । त्यसैले यस अन्तर्गत पर्ने उपर्युक्त तत्वहरूको बारेमा अध्ययन तथा विश्लेषण गर्नुपर्दछ । उपयुक्त उत्पादन प्रविधि रोज्न सक्नुपर्दछ र त्यसैअनुरूप उपयुक्त हुने मेसिनरी तथा औजारका पर्याप्तता छ या छैन ? विदेशबाट आयात गर्न सकिन्छ कि सकिँदैन ? आदि कुराहरूमा विचार पुर्याउनुपर्दछ । त्यसैगरी आयोजनाको लागि आवश्यक पर्ने जनशक्ति स्वदेशी श्रम बजारमा प्राप्त हुन्छ या हुँदैन ? विदेशबाट झिकाउनु परेमा त्यस सम्बन्धमा सरकारी नीति के कस्ता छन् ? आदिको बारेमा विस्तृत विश्लेषण गर्नुपर्दछ । सम्भाव्यता विश्लेषणको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष आर्थिक विश्लेषण हो ।
प्रशासनिक विश्लेषण, सम्भाव्यता विश्लेषणको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । प्रशासन व्यवस्थापन आयोजनाको मस्तिष्क हो । प्रभावकारी प्रशासनको अभावमा कुनै पनि शर्तमा आयोजना अगाडि बढ्न सक्दैन । प्रशासनिक विश्लेषण अन्तर्गत निम्न तत्वहरूको विश्लेषण गर्नुपर्दछ । संगठन संरचना, कर्मचारी, आन्तरिक तथा बाह्य संचार, योजना कार्यान्वयन उपर्युक्त तत्वहरूलाई राम्रोसँग विश्लेषण गरेर परिणाम सकारात्मक भएमा मात्र आयोजना कार्यान्वयन गर्नुपर्दछ । प्रशासनिक विश्लेषण गर्दा सबैभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्ने कुरा प्रशासनिक क्षमता हो । व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन प्रतिपादन भएका व्यवस्थापनका सिद्धान्तहरू व्यवहारमा उतार्न सक्नु सबैभन्दा ठूलो सफलता हो ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies