–अर्जुन ज्ञवाली
विवादास्पद भारतीय प्रा. एसडी मुनीले नेपालको वर्तमान नयाँ सत्ता समीकरणपछि भारतीय निकट मानिने केही बुद्धिजीवीसँग भेटघाट गरेका छन् । एसडी मुनीले गरेको भेटवार्तालाई निकै चासोपूर्वक हेरिएको छ । २०४६ को बहुदलीय व्यवस्था स्थापनापछि एसडी मुनी जस्ता पात्रको सक्रियता अनौठो गरी सतहमा देखिएको थियो । नेपालका च्याङचिङवादी शक्तिहरू सिआइए मिसनअन्तर्गत युरो÷इसाईबाट परिचालित छन् र एसडी मुनी जस्ता पात्र पनि सोही मिसनमवालासँग बढी आबद्ध देखिन्छन् ।
नेपालमा रहेर भारतलाई ‘विस्तारवाद’ भन्दै गाली गर्ने च्याङचिङवादीहरू नेपालमा सबैभन्दा बढी राष्ट्रवादी देखिन्छन् । उनीहरू कहिले सुरुङ्ग युद्धको नारा दिन्छन्, त कहिले नागरिकता र ग्रेटर नेपालको नारा पनि दिइरहेका हुन्छन् । विडम्बना, यस्तै पात्रको हालीमुहाली सबैतिर छ ।
राजा महेन्द्रविरुद्ध ‘कन्स्पिरेन्सी थ्यौरी’ प्रयोग गर्ने यही गिरोह थियो । जसरी नेपाली मिडिया, पत्रकार, प्रकाशन संस्थामा विदेशीले प्रवासी नेपालीहरू परिचालन गरेको पाइन्छ, राजनीतिमा पनि त्यो देखिन्छ । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलन ध्वस्त गर्न बर्मेली प्रवासी नेपालीमार्फत सीआइए र रअले सुरुदेखि नै चीनको जासुसी गर्न वामपन्थीको खोल ओढेकालाई अगाडि लगाए । उनीहरूले विशेषगरी तत्कालीन समयमा पनि बढी नै राष्ट्रवादी नारा ओराल्नेलाई अगाडि सारेका थिए ।
तत्कालीन समय इन्दिरा गान्धीले आफ्नो अनुकुल नहुँदा पाखा पन्छाइएका नै नेपालमा बढी राष्ट्रवादी बनेर अगाडि आए । यद्यपि, उनीहरूले एकातिर राष्ट्रवादको नारा दिने तर, अर्कोतिर सनातनिक परम्परामाथि लात हान्ने काम गरिरहे । वैदिक सनातन हिन्दु धर्म विरोधी मनोविज्ञान त्यतिखेरैबाट अगाडि बढेको देखिन्छ ।
जुन विभिन्न सशस्त्र संघर्षको नाममा, आन्दोलनको नाममा बढी नै प्रकट भए । नेपालमा हुने प्रायः आन्दोलनमा बाह्य भूमिका देखिने गरी नै हुने गरेको छ ।
भूराजनीतिमा नेपाललाई युक्रेन बनाउने सेना, आरएसएस वादी नक्कली हिन्दुहरूका कारण चीनको लागि बामपन्थी ध्रुवीकरण खराबमध्येको कम खराब विकल्प बन्यो । यो समीकरण कसरी तोडफोड गर्ने ? बिआरआइ कसरी रोक्ने ? भन्ने विषयमा भारतीय समूह अहिले क्रियाशिल देखिन्छ । देख्दा आरएसएस आबद्ध नक्कली हिन्दुवादी भन्नेहरूको विरोध जस्तो देखिएपनि नेपालमा चीनको उपस्थिति र भूराजनीतिक सन्तुलनको विषयमा आरएसएसवादी स्कोन, साईबाबा, ब्रह्माम कुमारी राजयोग, राधे राधे, इसाई मिसनरीको एउटै धारणा हुनजान्छ । जस्तो एमसीसी जस्तो भूराजनीति गिजोल्ने पश्चिमा÷अमेरिकी परियोजनाको पक्षमा को–को उभिए ?
एमसीसी विरोधी चिनियाँ चौकिदार हुन् भन्ने दलाई लामा वाला बौद्ध, आरएसएस आबद्ध हिन्दु आवरणमा रहेकाहरू, धर्मनिरपेक्षतावादीदेखि कथित क्षेत्रीयतावादी गिरोहसम्म सहभागि छन् । देख्दा विपरित देखिने यिनिहरूलाई बिआरआईविरुद्ध एमसीसीको पक्षमा कुन शक्तिले एकैठाउँ उभ्यायो ? आफैमा क्लियर छैन र ?
यिनीहरू नेपाल एकीकरण विरोधी हुन् । महेन्द्र विरोधी हुन् । कम्युनिस्ट विरोधी पनि हुन् । चीन÷रुस ध्रुव विरोधी पनि हुन् । वास्तविक प्रजातन्त्र विरोधी पनि हुन् । किनभने २००८ सालमा कम्युनिस्ट पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाउने नेपाली कांग्रेसलाई यिनीहरू प्रजातान्त्रिक देख्छन्, २०१५ सालमा योगी नरहरिनाथको कर्मवीर महामण्डललाई प्रतिबन्धित गर्ने बिपि कोइरालालाई लोकतान्त्रिक देख्छन्, तर राजा महेन्द्रको २०१७ पौष १ को कदम तानाशाही भन्दैछन् । राजा महेन्द्रले भन्दा पहिल्यै पार्टीमाथि प्रतिबन्ध त कांग्रेसले लगाएको थियो ।
–खिमराज गिरी
आदिमकालदेखि नै नेपाली समाजमा महिलाहरूको योगदान हरेक क्षेत्रमा रहँदै आएको छ र महिलालाई समाजको आधा आकाश पनि भनिन्छ । भन्ने गरिएको छ, “आमा रोएको आँशु नै आफ्ना सन्तानको लागि दुःख बगाउने भेल हो ।” यद्यपि संसारमा समाज विकासका क्रममा महिलाको कार्य केवल घरायसी कामकाजमा सीमित हुन्थ्यो । पढाउनु हुँदैन, घरकै काममा व्यस्त राख्नुपर्छ भन्ने नेपालजस्ता कम विकसित मुलुकका महिलाहरूको दिनचर्या कम दर्दनाक थिएन । अझ नेपाली समाजमा त लोग्नेको निधनपछि सती जानुपर्ने बाध्यात्मक चलनको प्रतिकारस्वरूप पछि यो प्रथा हटाइयो र विस्तारै महिलालाई पनि शैक्षिक, सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, धार्मिक तथा प्रशासनिक क्षेत्रमासमेत संलग्न गराउन थालियो । र, महिलाहरूले अनेक चुनौति र सामाजिक बिध्नबाधा सामना गर्दै नेपाली महिलाहरूले प्रतिकुलतामा माथि उठेर देशको सामाजिकदेखि राजनीतिसम्मका विविध क्षेत्रमा उल्लेखनीय फड्को मारेको पाइन्छ । हालसम्म नेपालमा महिलाहरूको हरेक क्षेत्रमा राम्रो उपस्थितिबारे केही चर्चा गरौँ ।
राजनीतिक नेतृत्व
वि.सं. २००७ सालको परिवर्तनको बाहकको रूपमा नेपाली राजनीतिमा साहना प्रधान, शैलजा आचार्य र साधना प्रधानलाई लिन सकिन्छ । साहना प्रधान र शैलजा आचार्य उप–प्रधानमन्त्रीसमेत बन्न सफल भएका थिए । तत्कालीन समयमा चुलाचौकामा सीमित हुनुपर्ने महिलाको दिनचर्याबाट माथि उठेर समाज परिवर्तनको लागि अहोरात्र खटिएका अन्य कयौं महिलाको पनि राजनीतिक क्षेत्रमा ठूलो योगदान रहेको पाइन्छ । जसले गर्दा हरेक क्षेत्रमा लाग्न पनि अन्य महिलालाई प्रेरणा मिलेको थियो । त्यस्तैगरी यही क्षेत्रमा लाग्दा विद्यादेवी भण्डारी राष्ट्रपति जस्तो गरिमामय पदमा पुग्न सफल भएको कुरा सर्वविदितै छ ।
सामाजिक कार्यमा महिलाहरू
लामो समयदेखि सामाजिक क्षेत्रमा ठूलो योगदान दिँदै आएका महिलाहरूमा अनुराधा कोइराला जुन माइती नेपालकी संस्थापक अध्यक्ष हुन् र जसअन्तर्गत मानव बेचबिखनविरुद्ध लड्न र पीडितहरूलाई सहयोग गर्न धेरै नै सहयोग गर्दै आइरहेको संस्थाको रूपमा परिचित छ उक्त संस्था । त्यसैगरी लैंगिक समानता र सामाजिक न्यायको वकालत गर्दै आइरहेकी अर्की महिलाको नाम हो मानव बेचबिखनविरुद्ध लड्न र बाँचेकाहरूलाई सहयोग गर्न समर्पित संस्था रक्षा नेपालकी संस्थापक पवित्रा गुरुङ्ग । उनले पनि नेपाली समाजमा महिलाहरूलाई साहस र आँट प्रधान गरेकी थिइन् । त्यस्तै, बालबालिकाहरूलाई हेरचाह गर्ने बालविकास केन्द्रकी संस्थापक पुष्पा बस्नेतको नाम पनि आउँछ । उनले यतिमात्र नभई शिक्षाको क्षेत्रमासमेत ठूलो योगदान दिएकी छन् ।
नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा सबैभन्दा पहिला योगदान पुर्याउने विद्वान पात्रको रूपमा परिचित अर्को नाम हो डा. बानिरा गिरी, जसले दार्जलिङ्गमा बसेर पनि नेपालको साहित्य क्षेत्रमा ठूलो योगदान दिएकी थिइन । जसले गर्दा नेपाली महिलाहरूलाई चुलादेखि चौकासम्म र खेतबारीदेखि सिंहासनसम्मको यात्रा तय गर्न प्रेरणा मिलेको थियो । यसैगरी, इन्दिरा रानामगर, सुनिता दनुवार तथा डा.अरुणा उप्रेतीको नाम पनि नेपाली समाज विकासमा चर्चित नाम हो ।
उद्यमशीलता महिलाहरू
नेपाली महिलाहरूले पनि समाज विकासको क्षेत्रमा उल्लेखनीय योगदान दिँदै आइरहेका छन् । निम्न वर्गका महिलाहरूलाई सीपमूलक तालिम दिई स्वरोजगार सिर्जना गर्दै आत्मनिर्भरतर्फ उन्मुख हुनको लागि प्रेरणा मिल्नेगरी यसैसँग समर्पित संस्था टेवा (नेपाल महिला कोष)की संस्थापक रिता थापाको नाम पनि बिर्सन नहुने नाम हो । जसले महिलाहरूलाई आत्मनिर्भरता र सामाजिक रूपान्तरणलाई प्रोत्साहन गर्दै समुदायको उत्थानको लागि एक सशक्त अभिकर्ताको भूमिका निर्वाह गरेकी थिइन् । उनैको पालामा नेपालमा यातायातको क्षेत्रमा महिलाहरूको गतिलो उपस्थिति हुने साहस देखिएको हो । यसैगरी कलाकारिता र सांस्कृतिक प्रवर्द्धनको क्षेत्रमा लागेर समाज परिवर्तनको बाहक बनेका गौरी मल्ल, करिश्मा मानन्धर, बसुन्धरा भुसाल, दीपाश्री निरौला जो फिल्मको निर्देशकसमेत बनेकी थिइन्, रेखा थापालगायत थुप्रै महिला कलाकारहरूको नेपाली समाज परिवर्तनको लागि ठूलो योगदान रहको पाइन्छ । यसैगरी सगरमाथा आरोहणमा साहसी महिला पासाङ्ग लामु शेर्पाको नाम बिर्सन सकिँदैन ।
यसैगरी, खेलकुद क्षेत्रमा मीरा राईको उपस्थितिले अन्य महिलाहरूलाई पनि खेलको विविध क्षेत्रमा सहभागी भई अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पदक प्राप्त गर्नसमेत सक्षम भएका कयौं उदाहरणहरू छन् । त्यस्तै, फुटबलको क्षेत्रमा योगदान दिएकी श्रृष्टि घिमिरेको नाम पनि खेलकुदको क्षेत्रमा बिर्सन नहुने नाम हो । प्रशासनिक तथा न्यायिक क्षेत्रको कुरा गर्दा, नेपालको पहिलो प्रधानन्यायाधीश हुन– सुशिला कार्की । उनको नाम पनि नेपालको इतिहासमा एक साहसिक न्यायिक नेतृत्वको रूपमा लिन सकिन्छ ।
नेपाली गाउँले परिवेशमा हुर्केर घाँस–दाउराको सेरोफेरोबाट नेपालको प्रशासनिक क्षेत्रमा प्रमुख सचिवजस्तो गरिमामय पदमा पुग्न सफल राधिका अर्यालको नाम लिनासाथ अन्य महिलाहरूमा पनि प्रेरणा र हौसला जाग्नु अस्वभाविक होइन । नेपालको सीमान्तकृत समुदायको उत्थानको लागि सपना रोका मगरको योगदान पनि उत्तिकै रहेको पाइन्छ । गायक क्षेत्रमा अञ्जु पन्त पनि बिर्सन नहुने नाम हो । त्यस्तै। अहिले नेपाली लोकसंगीतको क्षेत्रमा बिमाकुमारी दुरा, सिला आलेलगायत थुप्रै महिला गायकहरूले नेपालको संस्कृति अनि कलाको सम्वर्द्धन संरक्षणमा दिएको योगदान पनि कम महत्वपूर्ण छैन ।
निष्कर्षमा,
नेपालको सर्वाङ्गीण विकासमा घरयासी कामकाज चुलाचौकादेखि नेपाल तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरका विविध क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान दिँदै आएका महिलाहरूलाई भन्ने गरिन्छ कि, जतिसुकै अशिक्षित भएर घरको सीमित कामकाजमा रुमलिनु पर्ने बाध्यता भएता पनि आखिर बालबालिकाहरूको पहिलो पाठशाला एक महिला नै हुन् र महिलालाई आमा, एक असल गृहिणी, सर्जक, समाजको परिवर्तकका रूपमा विभिन्न उपनामले पनि चिनिन्छ । महिलाहरूलाई पितृसत्तात्मक समाजको कुण्ठित मनोभावना झेलेर खुला र परिवर्तित समाजमा आइपुग्न पक्कै पनि सानो चुनौति थिएन । र, त्यस्तो कडा पहाडका चट्टानहरूलाई फोर्दै अगाडि बढ्ने साहस बटुलेर नै आज हाम्रोजस्तो अविकसित देशमा महिलाको योगदानले नै परिवर्तनका रेखाहरू कोरिएका हुन् भन्नमा दुई मत नहोला ।
नेपाल थप समावेशी र समतामूलक भविष्यतर्फ अघि बढ्दै जाँदा यसमा महिलाहरूको आवाज र योगदानलाई चिन्ने र सोहीअनुरूप अगाडि बढ्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ । महिलाहरू परिवर्तनका बाहकमात्र नभएर न्यायपूर्ण र समृद्ध समाजका शिल्पकार पनि हुन् । उनीहरूको सोही कोणबाटै सम्मान हुनुपर्छ ।
समग्रमा नेपाली समाजमा महिलाहरूले साधारण घरायसी कामकाजदेखि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा मानव बेचविखनदेखि लिएर मानसिक स्वास्थ्य तथा सशक्तीकरणसमेत विषयलगायत देशको सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, शैक्षिक, खेलकुद तथा महत्वपूर्ण रूपमा रहेको देशको चारवटै अङ्गहरू कार्यपालिका, व्यवस्थापिका, न्यायपालिका तथा पत्रकारिता क्षेत्रमा धेरै ठूलो उपस्थिति रहेर नेपालको हरेक क्षेत्रमा महिलाहरूको धेरै ठूलो योगदान रहेको कुरा यथार्थ चित्रण पाउन सकिन्छ । जसलाई समाज विकासको यो अवस्थामा सामान्यकृतरूपमा लिन मिल्दैन ।
–डा प्रकाश बुढाथोकी
मानव शरीरका विभिन्न अङ्गहरूमा विविध किसिमका रोगहरू देखा पर्ने गर्दछन् । तैपनि कतिपय अङ्गमा भएका रोगको सामान्य उपचार गर्दा राम्रो हुन्छ भने केही अङ्ग काटेर फ्याँक्दा र नक्कली राख्दा पनि मानिस स्वस्थ रही दैनिक कार्य गर्न सकिन्छ । समस्या जटिल नबन्न सक्दछ तर, मिर्गौला रोग भने बेग्लै किसिमको हुने गर्दछ । यसमा मिर्गौला बेकम्मा हुँदा कतिका लागि सम्पत्ति विनाशको ठूलो बाटो बन्ने गरेको छ भने सर्वसाधारणका लागि मृत्युको कारण बन्दै आएको छ ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनको आँकडाअनुसार विश्वमा हरेक १० जनामा एकजना व्यक्तिमा मिर्गौलासम्बन्धी कुनै न कुनै समस्या देखा पर्ने गरेको छ । नेपालमा भने हाल करिब १० हजारभन्दा बढी मिर्गौला रोगी रहेकामा १० प्रतिशतले मात्र उपचार पाउन सकेका छन् र पीडित हुनेको संख्या वार्षिक २५ सयदेखि तीन हजारका दरले बढ्दैछ ।
सामान्य अवस्थामा हाम्रो शरीरमा दुई वटा मिर्गौला ढाडको बीचमा मेरुदण्डको दुबैतिर मुठी जत्रो सिमीको गेडाको आकारमा रहेको १५० ग्रामको नभई नहुने उत्सृजक अङ्ग हो । हरेक मानिसमा दुई वटा मिर्गौला रहन्छन् । स्वस्थ अवस्थामा दुवै मिर्गौला क्रियाशील हुन्छन् तर, दुईमध्ये एउटाले मात्र काम गर्दा पनि मानिस स्वस्थ रहन सक्छ । एउटा मिर्गौलामा करिब १३ लाख नेफ्रोन हुन्छन् । त्यसले पिसाब बनाउने क्षमता राख्दछ । ४० वर्ष नाघेपछि नेफ्रोनको संख्यामा वार्षिक एक प्रतिशतका दरले ह्रास हुन्छ तर, अन्य नेफ्रोनले कार्य वृद्धि गरी जीउबाट निकाल्नुपर्ने पानी, लवण र फोहोर त्यही मात्रामा र त्यही दरमा निकालिरहन्छन् । रोग वा उमेर तथा अन्य कारणले भएको नेफ्रोनको संख्याको कमी भने परिपूर्ति वा पुनःनयाँ नेफ्रोन बन्ने काम भने हुँदैन ।
मानिसको उमेर बढ्दै जाँदा मिर्गौलाको कार्य क्षमता पनि घट्दै गई स्वस्थ मानिस ९० वर्ष पुग्दा मिर्गौलाले क्षमताको ५० प्रतिशत जति मात्र काम गरे पनि स्वस्थ नै मानिन्छ । मुटुबाट निस्कासन भएको करिब २२ प्रतिशत रगत दुई मिर्गौला हुँदै सञ्चार हुने गर्दछ अर्थात् प्रत्येक २४ घण्टामा १८० लिटरभन्दा बढी रगत मिर्गौलाको कार्य एकाइ नेफ्रोनको पहिलो भाग ग्लोमेरुलस हुँदै बग्दछ । यसमा १७८.५ लिटर भाग वा प्रोटिन बाहेक पानी र अन्य तत्वहरू नेफ्रोनको सुक्ष्म नली हुँदै वरिपरि पैmलिएका कम चाप भएका रक्तनलीद्वारा सोसिएर फेरि शरीरमै जाने गर्दछ । यसै क्रममा युरिया, क्रेटिनिन, युरिक एसिड र अन्य विषालु तत्व अति कम मात्रामा सोसिने भएकाले ठूलो मात्रामा पिसाव भएर शरीर बाहिर निस्कन्छन् ।
हामीले खाएको खानेकुराबाट शरीरले चाहिएको कुरा अवशोषित गरी बाँकी रहेका अनावश्यक पदार्थहरू रगतमा रहन्छन् । शरीरमा उत्पादित विकारयुक्त पदार्थ भएको उक्त रगतलाई छानेर रगत सफा गर्ने र तिनलाई पिसावको रूपमा मुत्रथैलीमा पठाई पिसावमार्फत बाहिर फ्याँक्ने प्रमुख काम मिर्गौलाको हो । शरीरमा अनावश्यक नून, पानी, पोटासियम, क्याल्सियम र अन्य आयनलाई थुप्रिन नदिई सन्तुलनमा राख्दछ ।
अम्ल र क्षारको मात्रा नियन्त्रण गर्दछ । प्रोटिनबाट बन्ने सल्फ्युरिक र फोस्फोरिक एसिड निस्कासन गर्ने अङ्ग एक मात्र मिर्गौला हो । रगतको रातो रक्तकोष बनाउने हर्मोन एरिथ्रोपोइटीन ९० प्रतिशत मिर्गौला र १० प्रतिशत कलेजोले बनाउँछ । मिर्गौलाले भिटामिन डीको सक्रिय रूप क्याल्सिट्रोल बनाउँछ र क्याल्सियम तथा फोस्फेटको नियन्त्रण गर्दछ । आन्द्रामा क्याल्सियम संयोजन प्रोटिन बनाई क्याल्सियमको खपत बढाउँछ । लामो उपवासमा बसेको बेला एमिनोएसिडबाट चिनी बनाउने, रक्तचाप सन्तुलित राख्ने पनि गर्दछ ।
मिर्गौला किन बिग्रन्छ ?
मिर्गौलाको कार्यक्षमता ५० प्रतिशतभन्दा बढी घट्न थालेपछि मात्र स्वास्थ्य समस्या पैदा हुन थाल्छ । मिर्गौलासम्बन्धी रोगहरू नेफ्राइटिसको उपचार नगरेको वा उपचार सफल नभएको, उच्च रक्तचाप, मधुमेह, पिसावको संक्रमण, मिर्गौला पिसावको नली र थैलीमा हुने पत्थरी जस्ता रोगहरूबाट लामो समयदेखि पीडित भएको तथा जथाभावी मकै, भटमास खाएजस्तै एण्टीबायोटिक र पेनकिलर औषधि सेवन गरेको व्यक्तिको मिर्गौला उमेर नपुग्दै बिग्रने सम्भावना रहन्छ । त्यसैगरी जन्मदै मिर्गौलामा पानीका फोका भएको तथा उक्त फोकाहरूको संख्या र आकार बढ्दै गए खराबी शुरु भएको वयस्क अवस्थामा नै थाहा हुन सक्छ । अन्य कारणमा वंशानुगत, मोटोपना, धुम्रपान, ५० वर्ष नाघेका व्यक्ति तथा सङ्क्रमणहरू पर्दछन् ।
कुनै लक्षण बिना एक्कासी केही दिन वा साताको अन्तरालमा पनि मिर्गौला काम गर्न छोड्ने हुन सक्छ । यस विकासको खराबीलाई एक्युट रेनलफेलर भनिन्छ । झाडापखाला, हैजाजस्ता बिरामीको अत्यधिक मात्रामा शरीर सुक्खा भएमा, धेरै रगत खेर गएमा, मिर्गाैलाको सङ्क्रमण, क्यान्सर, रगतको खराबी तथा मिर्गाैलाको पत्थरी जस्ता समस्याले मिर्गौलाले काम नगर्ने हुन सक्छ । यस्ता समस्याको समयमा नै निदान हुनसक्यो भने मिर्गौला बचाउन सकिन्छ । एक्युट रेनल फेलर भएका मध्ये ५० देखि ७० प्रतिशत बिरामीको मृत्यु हुनसक्छ ।
लामो समयसम्म रहेको रक्तअल्पता उच्च रक्तचाप, हर्मोनहरुको असन्तुलन, बारम्बार पिसाबको सङ्क्रमण भइरहनु वा त्यसको उपचार राम्ररी नगर्नु, स–साना पत्थरी रहनु तथा पेटका खराबीले मिर्गौलालाई नराम्रो असर गर्दछ । मिर्गौलालाई रगत पुर्याउने धमनीको सङ्कुचन हुनु, रगतको खराबी हुनु, मिर्गौलाको क्षयरोग, पिसाब थैलीको खराबी आदि जुनसुकै समस्याले धेरै लामो समयसम्म ग्रसित बिरामीको मिर्गौला काम नलाग्ने भएका चाहिँ राम्रो बनाउन सकिँदैन ।
सामान्यतया मिर्गौला खराब हुँदा खानामा रुचि घट्दै जाने, चाँडै थकाइ लाग्ने, राति बढी (दुईपटक भन्दा बढी) पिसाब हुने, पिसाब गर्दा पोल्ने, रातो, गाढा वा फिँजयुक्त हुने, पिसावको मात्रा घट्दै जाने, वाकवाक लाग्ने, जिउ चिलाउने, बिहान उठ्दा मुख फुल्ने र सुन्निँदै जाने, गोरो मानिस कालो हुँदै जाने लक्षणहरू देखा पर्दछन् । यस्ता लक्षणहरू अन्य थुप्रै रोगहरूमा पनि देखिने भएकाले यकीन गर्न रगत परीक्षण गरी युरिया र क्रियाटिनिन बढे नबढेको हेर्नु पर्दछ ।
उपचार के ?
नियमित स्वास्थ्य परीक्षण, औषधि सेवन र खानपिनमा ध्यान दिँदा पनि समस्या नियन्त्रणमा आउने गर्दछ । प्रोटिन बढी हुने माछा, मासु, गेडागुडी जस्ता खानेकुरा पानी र झोलपदार्थ चिकित्सकले तोकिदिएअनुसार खानुपर्दछ । यदि मिर्गौलाको कार्यक्षमता १० प्रतिशतभन्दा पनि कम हुन थाल्दछ भने नियमितरूपमा रगत सफा गर्ने हेमोडायलाइसीस, हेमोफिल्ट्रेशन र पेरीटोनीयल डाइलाइसीस वा स्वस्थ मिर्गौला राख्ने ‘प्रत्यारोपण’ जस्ता सघन र ठूला उपचारको आवश्यकता पर्दछ तर, कुन विधि रोज्ने भन्ने निर्णय मिर्गौला अन्तिम अवस्थामा पुग्नेभन्दा पहिले नै गर्नुपर्दछ । जसबेला ग्लोमेरुलस भएर छानिने रगतको बेगदर १२५ मिलिलिटर प्रतिमिनटबाट घटी पाँच मिलिलिटर प्रतिमिनेट मात्र हुन्छ ।
मिर्गौला प्रत्यारोपण गर्नु भनेको आफन्तको स्वस्थ मिर्गौला झिकेर बिरामीको शरीरमा राख्नु हो । प्रत्येक व्यक्तिमा हुने दुई वटा मिर्गौलामध्ये एउटैले मात्र काम गर्दा पनि मानिस स्वस्थ र जीवित रहन सक्ने भएकाले दुवै मिर्गौला बेकम्मा भएका बिरामीलाई एउटा मिर्गौला दान गरी आफू पनि नमर्ने र बिरामीलाई जीवनदान दिन सकिन्छ । प्रत्यारोपित मिर्गौलाले लामो समयसम्म काम गरिरहोस् भन्ने उद्देश्यले सुरुमा बढीमात्रामा र पछि क्रमशः घटाउँदै गएर न्यूनतम् मात्रामा औषधि लिइरहनु पर्दछ । प्रत्यारोपित मिर्गौलाले पाँच दिनमा शरीरमा जम्मा भएको विकार सफा गरी सक्दछ ।
(लेखक स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयका प्रवक्ता हुन् ।)
–बिदुर दाहाल
नियन्त्रण र व्यवस्थापन कठिन भयो, भद्रगोल भयो । आफ्नै भीमकाय संरचना भद्दा भए । अस्तव्यस्त भए । शिक्षक, कर्मचारी अनि विद्यार्थीको राजनीति अति भयो । राजनीतिले यसलाई थिलोथिलो बनायो । गुणात्मकभन्दा संख्यात्मक जनशक्ति उत्पादन गर्ने कारखाना भयो । विद्यार्थीको परीक्षा फल एक वर्षमा पनि दिन नसक्ने भयो । पास भएको प्रमाणपत्र लिने हैरानीको कुरा गरी साध्य छैन । आफ्नै शिक्षक÷कर्मचारीलाई परिचालन गर्न महाभारतको भयो । त्यति मात्र होइन, यो भौगोलिकरूपमा अति ठूलो भयो । त्यसो हुँदा त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई एउटा जीवन्त र क्रियाशील विश्वविद्यालय बनाउन हालको अवस्थालाई पुनर्संरचना गर्नैपर्छ । यो अपरिहार्य छ । पुनर्संरचनाबाट मात्रै त्रिवि रूपान्तरणको आशा गर्न सकिन्छ । अन्यथा, यो मृत विश्वविद्यालय बन्ने निश्चित छ । अहिलेकै अवस्थामा विश्वविद्यालय अगाडि बढ्नै सक्दैन । दिनानुदिन यसले साख गुमाउँदै छ । साख बचाउन पनि पुनर्संरचना नगरी हुन्न ।
देशमा १७ वटा विश्वविद्यालय स्थापना भएता पनि विद्यार्थीको बोझ भाग लगाउने हो भने झन्डै ८० प्रतिशत भार त्रिभुवन विश्वविद्यालयकै भागमा पर्दछ । गौरवमय इतिहास बोकेको यो विश्वविद्यालयलाई जिवन्त राख्नु सबैको दायित्व हो । राज्यको भूमिका अझै बढी हुन्छ । राज्यले वास्था गरेन भने पनि त्रिवि आफैले आफ्नो भीमकाय स्वरूपलाई चुस्त दुरुस्त बनाई दुनियाँलाई एउटा असल पाठ सिकाउनु पर्छ । विश्वविद्यालयका लागि यो चुनौती पनि हो ।
कसरी गर्ने त पुनर्संरचना ?
पुनर्संरचनाका धेरै मोडलहरू छन् । नेपालको परिवेश र विश्वका अरु अनुभवलाई हेरेर पनि पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ । यसका लागि सम्बन्धित क्षेत्रका विज्ञहरूसँग व्यापक छलफल गर्नुपर्छ । विश्वका उदाहरणबारे अध्ययन गरिनुपर्छ । आगामी केही दशकको स्वरूपको कल्पना गर्दै मोडल तयार गर्नुपर्छ । यहाँ केही सम्भावित मोडलबारे चर्चा गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।
मोडल नम्बर– १
अहिलेको प्रदेशलाई आधार बनाएर पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ । जस्तो; पूर्वको भूगोललाई समेटेर त्रिभुवन विश्वविद्यालय कोशी, मधेसको भूगोल तथा आफ्ना क्याम्पस÷कलेज समावेश गरी त्रिभुवन विश्वविद्यालय मधेस बनाउन सकिन्छ । एवम् रीतले हरेक प्रदेशको भू–भाग र त्यसमा सञ्चालित आफ्ना क्याम्पस÷कलेजलाई समेटेर प्रदेशगत विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । नामको पछाडि प्रदेश जोड्न सकिन्छ । यसरी बनेका विश्वविद्यालयले अहिलेकै जस्ता विषय र संकायहरू राखेर आफ्ना शैक्षिक कार्यक्रम नियमित सञ्चालक गर्न सक्छन् । जसका लागि धेरै नयाँ जनशक्ति हायर गर्नुपर्दैन । वर्तमानकै जनशक्ति र स्रोत साधनबाट कामको सुरुवात गर्न सकिन्छ ।
मोडल नम्बर– २
विधागत विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । एउटै विश्वविद्यालयले फरक–फरक विषय अध्ययन÷अध्यापन नगराई विशिष्टीकृत विषय अध्ययन÷अध्यापन गराउने विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । जस्तो इन्जिनियरिङ्ग विश्वविद्यालय, कानुन विश्वविद्यालय, मेडिसिन विश्वविद्यालय, कला (मानविकी) विश्वविद्यालय, व्यवस्थापन विश्वविद्यालय, विज्ञान तथा प्रविधि विश्वविद्यालय आदि । यसको पछाडि त्रिभुवन विश्वविद्यालय जोड्न पनि सकिन्छ । नजोडी अलग विधाका विशिष्टीकृत विश्वविद्यालय बनाउन पनि सकिन्छ । यसो गर्दा विश्वविद्यालयको प्रभावकारिता बढ्छ । यस्तो अभ्यास पनि छ । दुनियाँमा परिचित भएको नाताले त्रिभुवन विश्वविद्यालयकै नाम जोडेर अलग–अलग विधाका विशिष्टीकृत विश्वविद्यालय बनाई पुनर्संरचना गर्न सकिन्छ ।
मोडल नम्बर– ३
त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग मात्र सरोकार नराखी अहिले स्थापना भएका अरु विश्वविद्यालय जस्तै पोखरा, पूर्वाञ्चल, राजर्षी, बौद्ध, मध्य–पश्चिम जस्ता विश्वविद्यालयका नजिक हुने सबै क्याम्पस/कलेजलाई ती विश्वविद्यालयमा समावेश गरी क्षेत्रगतरूपमा विश्वविद्यालय बनाउन सकिन्छ । यो प्रदेशगत विश्वविद्यालयभन्दा केही भिन्न हुनसक्छ । अहिलेकै जस्ता फरक–फरक विधाका विषयको अध्ययन÷अध्यापन गराउन सकिन्छ ।
तेस्रो मोडेलको पुनर्संरचना केही जटिल छ । अरु विश्वविद्यालयसँग पनि तालमेल मिलाउनु पर्ने हुँदा केन्द्र सरकार तथा प्रदेश सरकारहरूले सहयोग र सहजीकरण गर्नुपर्छ । जुन त्यति सजिलो छैन । अहिले जे–जस्ता सकस देखिएका छन्, त्यसले थप जटिलता थप्ने अनुमान लगाउन गाह्रो छैन ।
पुनर्संरचनामा समस्या के आउन सक्छन् ?
पुनर्संरचना गरिरहँदा पुरानो मनोवृत्तिका शिक्षक कर्मचारीलाई व्यवस्थापन गर्ने विषय त्यति सजिलो छैन । राजनीतिले गिजोलगाजोल गर्न सक्छ । एकै पटक देशभर छरिएका त्रिविको सम्पूर्ण शैक्षिक तथा प्रशासनिक कामलाई व्यवस्थित गर्न कठिन हुन सक्छ । आर्थिक समस्या आउन सक्छ । जनशक्ति र स्रोत साधन व्यवस्थापन चुनौती पूर्ण हुनसक्छ । जसमा केन्द्रीय सरकार र प्रदेश सरकारको सहयोग अपरिहार्य हुन्छ । जुन त्यति सजिलो छैन । यद्यपि, त्रिभुवन विश्वविद्यालय आफैले सक्रिय र नेतृत्वदायी भूमिका खेलेर सरकारहरूलाई सहयोग गर्न बाध्य बनाउन सक्छ । यो कुरा त्रिभुवन विश्वविद्यालय नेतृत्वको क्षमतामा भरपर्छ ।
पुनर्संरचनाको उपलब्धि के हुन्छ ?
पुनर्संरचनासँगै त्रिभुवन विश्वविद्यालयको पहिलेकै हैसियत÷शाख कायम हुनसक्छ । त्रिविको उपस्थिति देशभर कायम भइरहन सक्छ । भीमकाय संरचनाको कारण अस्तव्यस्त बनेको विश्वविद्यालय चुस्त हुनसक्छ । सानो नै राम्रो तथा सानो नै व्यवस्थित भन्ने कुरा कार्यान्वयनमा आउन सक्छ । शैक्षिक गुणस्तरमा अभिवृद्धि हुनसक्छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा देखिएको भद्रगोल अवस्था सुधार हुनसक्छ । यसो गर्न सके त्रिभुवन विश्वविद्यालयले देशको आवश्यकताअनुरूप सबै खालका जनशक्ति उत्पादन गरेर राज्यलाई सहयोग गर्न सक्छ ।
अहिले आवश्यकता बिना नै नयाँ विश्वविद्यालय खोलिएका छन् । त्यस्ता विश्वविद्यालय खोल्न त्रिविको पुनर्संरचनाले निरुत्साहित गराउन सक्छ । अहिले विभिन्न विश्वविद्यालयको शैक्षिक गुणस्तरलाई लिएर भिन्न–भिन्न प्रश्न खडा भएका छन् । त्रिविको पुनर्संरचनासँगै देशभर शैक्षिक गुणस्तरमा एकरूपता ल्याउन पनि यो कदम सही हुनसक्छ ।
जे–जसरी गरे पनि हुन्छ तर, गर्नुपर्छ । पुनर्संरचनाका मोडेलहरूमा बहस र छलफल चलाउन ढिलो भइसकेको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई एउटा जीवन्त र क्रियाशील विश्वविद्यालय बनाई रहन यो काम नगरी हुन्न । यसको विकल्प छैन । सरकार यसमा सहयोगी हुनैपर्छ । सरकारले सहजीकरण गर्नुपर्छ । निष्कर्षमा, विद्यमान शैक्षिक क्षेत्रमाथि उठेका तमाम प्रश्नलाई चिर्न र यस क्षेत्रको उज्जल भविष्यको लागि पनि त्रिवि पुनर्संरचना अनिवार्य छ । यसको पुनर्संरचनासँगै मात्रै समग्र शैक्षिक क्षेत्रलाई व्यवस्थित बनाउन सकिन्छ । भनाई नै छ– जग बलियो नभई घर बलियो हुन्न । त्रिवि समग्र शिक्षा क्षेत्रको जग हो । यसलाई बलियो बनाउँदै समग्र शिक्षा क्षेत्रलाई व्यवस्थित बनाउन ढिला गर्नु हुँदैन । सम्बन्धित सबैको छिटो ध्यान जाओस् ।
–नरेन्द्रमान श्रेष्ठ
नेपालको जनसंख्या तीन करोड पनि छैन तर, ८० लाख नेपालीहरू विदेशमा छन् रे ! तीन करोड जनसंख्या नभएको देशका ८० लाखभन्दा बढी नेपालीहरू विदेशमा यो चिन्ताको विषय होइन र ? पछिल्लो समयमा दिनहुँ हजारौँको संख्यामा नेपालीहरू विदेश जाने गरिरहेको अवस्थालाई सामान्य मान्न मिल्छ ? युवाहरू कोही रोजगारको लागि त कोही अध्ययनको लागि भन्दै विदेशिएका छन् । देशका युवाहरू धमाधम विदेशिनु भनेको देशको लागि गम्भिर विषय होइन र ? तर, नेपालको सत्ता हाँक्नेहरू नेपालका राजनीतिक दलहरूलाई कुनै चासो छैन ।
नेपालका सबै दलहरू सत्तामुखी भएका छन् । चाहे नयाँ दल हुन्, चाहे पुराना दल हुन्, सत्ताको खेलमा मात्रै लिन छन् । नेपालका राजनीतिक दलहरूको सत्ता नीतिमा कुनै लज्जा छैन । राजनीतिमा न नैतिकता छ, न थ इमान्दारिता नै छन् । आफू सत्तामा भए सबै ठिक विपक्षमा भए सबै बेठिक, भन्ने प्रवृत्ति नेपालका राजनीतिक दलहरूमा विद्यमान छ । नेपालको राजनीति भ्रष्टाचार, नातावाद, कृपावाद, परिवारवाद, झोलेवादमा घुमिरहेको कृष्णको चक्र जस्तै । सायद, यही कारणले होला नेपालमा गरिखाने वातावरण छैन भनेर युवाहरू विदेशमुखी भइरहेको ।
आफू सत्ता बाहिर हुँदा सत्ता गठबन्धनलाई ‘महाठग’ गठबन्धन भन्नेहरू नै सत्ता पाएपछि त्यही महाठग भन्नेलाई सबैभन्दा क्रान्तिकारी भन्न पुग्छन् । नेपालका यस्ता नेताहरू तथा राजनीतिक दलहरू हाबी हुँदा देशका युवाहरू विदेश नगए के गर्ने त ? मुलुकमा यस्तोसम्म बन्यो कि कतिपय सन्तान जन्माउनकै लागि भनेर विदेश जान थाले । एउटा आमाले आफ्नो पेटमै भएको बच्चाको समेत नेपालमा जन्म नै राम्रो नहोला भन्ने कल्पना गर्ने परिस्थिति बन्यो ।
त्यसो त पछिल्लो समयमा नेपाली विद्यार्थीहरू विदेशमा अध्ययन गर्न जाने रहर हो कि लहर हो वा देखासिखी हो वा के हो, प्लस २ पास लगत्तै विदेशमा जाने तयारी गर्ने गरिहेका हुन्छन् । प्लस २ सम्म नेपालमा पढ्न हुने त्यसपछि नेपालमा पढ्न नहुने ? विदेश पढ्न जानपर्ने कारण हो वा लहर हो वा रहर हो वा देखासिकी हो वा अरु नै ?
के नेपालमा रोजगार नभएर हो ? सरकारले रोजगारको व्यवस्था गर्न नसकेर हो ? त्यसो त कतिपय युवाहरूले नेपालमा रोजगार छैन, आफू र आफ्नो परिवार पाल्नको लागि भए पनि विदेशमा जाने बाध्यता हो भनेर पनि भन्ने गरिरहेका छन् । त्यसको लागि आफ्नो घरखेत बन्धकमा राखेर बिक्री गरेर विदेशिएकाहरू थुप्रै छन् ।
पछिल्लो समयमा नेपालमा धेरैजसो कामहरू विदेशीहरूले त्यो पनि छिमेकी देशका नागरिकहरूले गर्ने गरिरहेका पाइन्छन् । नेपालमा फुटपाथ पसल राख्नेदेखि चटपटेको व्यापार गर्ने कवाडीको काम गर्नेदेखि सिकर्मी, डकर्मी, प्लम्बर, इलेक्ट्रिसियन, हजामको काम गर्नेदेखि सुनको काम गर्नेसमेत विदेशीहरू नै छन् । तरकारी व्यापारीदेखि सुनको व्यापारीसम्म विदेशहरूले गरिरहेका छन् ।
नेपालमा विदेशीहरूले काम पाउने नेपालीहरूले नपाउने भनेर विदेशमा जाने गरिरहेका छन् । कतिपय जानकारहरूको भनाइमा अहिले नै सत्तासीनहरूले ठूला–ठूला भाषण छाट्ने नयाँ–नयाँ राजनीतिक दलहरूले यसमा संवेदनशील नहुने हो भने भविष्यमा नेपालीहरू विदेशमा, विदेशीहरू नेपालमा हुने देखिन्छ अनि नेपालको राजनीति नै विदेशीको हातमा नहोला भन्न सकिँदैन ।
त्यसो त कतिपय नेपाली युवाहरू आफ्नो गाउँघरमा आफ्नो खेतबारीमा काम गर्न, कृषि उत्पादन बढाउन कृषक भएर आफ्नै देशमा काम गर्नभन्दा पनि विदेशको ५४ डिग्रीको तापमानमा काम गर्न जान रुचाउँछन् भने यसलाई कतिपयले बाध्यता पनि भन्ने गरेका छन् । अनि छोराछोरीहरू विदेशमा घरखेत साहूको हातमा अनि बुढाबुढीहरू पनि सहरमुखी भएका छन् भने गाउँघरको खेतबारी जग्गाजमिन सबै बाँझो अनि हामी आयातमुखी भइरहेका छौं । त्यसो त जनताको लागि काम गर्न जनताको समस्या समाधान गर्न भनेर पठाएकाहरू भने सत्ता वरिपरि मात्र घुमिरहेका छन् । कसैलाई सत्ता बचाउन छ भने कसैलाई सत्तामा पुग्न छ । यिनीहरूले मतदाताहरूको मतलाई दुरुपयोग गरिरहेका छन् ।
–डा. दिबाकर वशिष्ठ
पुँजी बजारलाई अन्तराष्ट्रिय स्तरमा अर्थतन्त्रको ऐना मानेर यसको विकासमा सरोकारवाला निकाय अहोरात्र खटेको देखिन्छ किनकी पुँजी विकासको साधन हो । शेयर बजार पुँजी बजारको एक अभिन्न अङ्ग पनि हो । शेयर भनेको त लगानीको हिस्सा वा हिस्सेदार बन्नु हो । हामीकहाँ यसको सही व्यवस्थापन र दण्डहीनताको कारण अर्थतन्त्र सकारात्मक हुँदा शेयर बजार घट्ने र नकारात्मक हुँदा बढ्ने गरेका उदाहरण प्रसस्त छन् । मूलत उत्पादनमूलक क्षेत्रमा शेयर बजारको हिस्सा कमजोर भएको कारण पनि यसले समग्र अर्थतन्त्रको प्रतिनिधित्व गर्न चुकेको देखिन्छ । हरेक कम्पनीहरू पब्लिक जानुपर्ने देखिन्छ । पब्लिकमा गएकै कारण भारतलगायत विभिन्न देशका व्यवसायिक कम्पनीले उन्नति र प्रगति गरेका छन् ।
दीर्घकालीन अवधि एक वर्षभन्दा बढीको लागि लेनदेन गरिने बजारलाई पुँजी बजार वा शेयर बजार भन्ने गरिन्छ । यो दुई प्रकारको हुन्छ । प्राथमिक बजार र दोस्रो बजार । प्राथमिक बजारमा कम्पनी वा संस्थाबाट प्रथम पटक निष्कासित शेयर, ऋण पत्र आदि पर्दछन् भने दोस्रो बजारमा प्राथमिक बजारबाट जारी भइसकेको शेयरहरूको किनबेच हुने गर्दछ । नेपालमा दोस्रो बजारको कारोबार वि.सं. २०५० माघदेखि भएको हो । हाल नेपालमा धितो पत्र बोर्डमा सूचीकृत कम्पनीको संख्या तीन सयभन्दा बढी छन् ।
दीर्घकालीन लगानी गर्ने वित्तीय संस्थाहरूदेखि लिएर औद्योगिक लगानीका लागि शेयर पुँजी परिचालन गर्ने धितोपत्र बजार र ऋणपत्र बजारसमेत यस परिभाषाअन्तर्गत पर्दछन् । वित्तीय साधन जस्तै ऋणपत्र, शेयर, राष्ट्रिय बचतपत्र, सबै वाणिज्य बैंक, विकास बैंक तथा वित्त कम्पनी, सरकार, व्यवसायिक गृह मुद्रा तथा पुँजी बजारका अभिन्न अङ्ग हुन् । वाणिज्य बैंकले अल्पकालीन लगानीको अतिरिक्त दीर्घकालीन लगानी ऋण तथा शेयर सहभागिता गर्न सक्छ । त्यस्तै, दीर्घकालीन पुँजी प्रवाहका लागि स्थापित विकास बैंकहरूले छोटो अवधिको सरकारी ऋणपत्रमा लगानी गर्न सक्छन् । संस्थागतभन्दा उपकरणगत प्रकृतिको आधार मुद्रा बजारमा अल्पकालीन निक्षेप, ट्रेजरी बिल, अल्पकालीन व्यवसायिक कर्जा, ओभरड्राफ्ट, टी.टी. आदिको उपयोग हुन्छ भने पुँजी बजारमा दीर्घकालीन निक्षेप, स्थिर पुँजीका लागि कर्जा, शेयर लामो अवधिका सरकारी ऋणपत्रहरू तथा लामो अवधिका ऋण जस्ता उपकरणको प्रयोग हुन्छ ।
पुँजी बजार अर्थतन्त्रको ऐना हो । किनभने यसले बचत परिचालन, दीर्घकालीन लगानी प्रर्वद्धन, लगानीको गुणस्तरमा वृद्धि, तरलता व्यवस्थापन, बचतको सदुपयोग गरी देशमा उद्योग र वाणिज्य क्षेत्रको विकास गर्दछ । नेपालमा पुँजी बजारभन्दा बित्तिकै शेयर बजारको बाहुल्यता देखिन्छ, जहाँ विभिन्न संघ संस्थाको शेयरको खरिद–बिक्री भन्ने बुझिन्छ । तर, विडम्बना नेपालको शेयर बजारलाई व्यवस्थित र भरपर्दो बनाउनको लागि विभिन्न नियम कानुन बनेको र अनुगमनकारी निकायको रूपमा धितोपत्र बोर्डसमेत रहेको भएता पनि कानुनको एकातर्फ उचित कार्यान्वयनको अभाव छ भने अर्कोतर्फ धितोपत्र बोर्डको अनुगमन पर्याप्त देखिँदैन ।
त्यसो त शेयर बजार वा पुँजी बजार सम्बन्धी जनचेतनाको स्तरलाई हेर्ने हो भने कुल जनसंख्याको करिब २० प्रतिशतलाई मात्र शेयर र यसको किनबेच, महत्वबारे थाहा होला भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । डिम्याट, धितोपत्र दलाल, आश्वा जस्ता कुराहरूको पर्याप्त जानकारी बिना शेयर कारोबार असम्भव छ । शेयर बजारको मुख्य केन्द्र काठमाडौं रहेता पनि सूचना प्रविधिको विकासको कारण देशका सबै अधिकांश ठाउँबाट यसको कारोबार सम्भव छ । देशका निकै सीमित ठाउँमा धितोपत्र दलालको कार्यालय रहेको भएयता पनि हाल शेयरको बिक्री तथा क्रय अनलाइनबाट नै गर्न सकिने व्यवस्था छ ।
हाल शेयर बजारमा करिव ६० लाख व्यक्ति वा संस्था आबद्ध रहेको देखिन्छ । शेयर भनेको केहो ? यसको मूल्य कसरी निर्धारण हुन्छ ? कुन कम्पनीको वित्तीय अवस्था कस्तो छ ? शेयर किन किन्ने ? शेयर कतिबेला बिक्री गर्दा नाफा होला ? शेयरको मूल्य किन घटबढ भइरहन्छ ? शेयरको घटबढले अर्थतन्त्रलाई कस्तो प्रभाव पार्दछ ? भन्ने प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न निकै कठिन छ । यसको उत्तरको राम्रो ज्ञान भएन भने शेयरबाट उचित प्रतिफल पाउन सकिँदैन र देशमा पुँजी परिचालन पनि सम्भव छैन ।
हाल अधिकांश कम्पनीको शेयर न्यूनतम मूल्यमा झरेको अवस्था छ तर, ति कम्पनीको नाफा भने राम्रो देखिन्छ । तथापि, पछिल्लो समय आर्थिक मन्दीको कारण अधिकांश कम्पनीको नाफामा गिरावट देखिन्छ तथापि नाफा बढ्दा पनि शेयरको मूल्य किन बढ्दैन ? र, नाफा घट्दा कम्पनी कमजोर अवस्थामा हुँदा पनि शेयरको मूल्य एकाएक किन बढ्दछ ? एकातर्फ यो कुरा अनुत्तरित देखिन्छ भने अर्कोतर्फ सरोकारवाला निकाय चिरनिद्रामा छ । यसको विश्लेषण गर्न सक्ने सक्षम व्यक्तिको नेपालमा कमी छ वा जनस्तरमा यसको ज्ञान छैन । यसबारे अनुसन्धान जरुरी छ ।
हामी शेयर किनबेच गर्दा कम्पनीको अवस्था, वासलात, नाफा–नोक्सान हेर्दैनौ । मूल्यसूची र कसैको लहै लहै जस्ता हल्लाको भरमा शेयर कारोबार गरिरहेको अवस्था छ । हाल नेपालको शेयर बजार केही सीमित व्यक्तिले चलाएको जस्तो देखिन्छ । इनसाइड ट्रेडिङको बिगबिगी छ । कृत्रिम अभाव, अवैध चलखेल अर्थात् कार्टेलिङ आदिको कारण नै शेयर बजार स्थिर हुन सकेको छैन । कम्पनीहरूको नेटवर्थ र नेटवर्क एवम् नाफा बढेको र कम्पनी पनि सुदृढ भएको हुँदा शेयरको कारोबार र मूल्य बढेको हो भन्ने कुराको पुष्टि कहिले हुने ? पुँजी बजार आन्तरिक अर्थतन्त्र चलायमान बनाउने प्रमुख साधन भएको हुँदा यसतर्फ सम्बन्धित निकायको बेलैमा ध्यान जानु जरुरी देखिन्छ ।
शेयर बजार संकुचन हुनाको कारण हेर्दा, आर्थिक मन्दिको कारण सूचीकृत कम्पनीको शेयर मूल्य घट्दै जानु, घरजग्गा कारोबारमा भइरहेको मन्दी, बैंक वित्तीय संस्थाले शेयर किन्न दिने ऋणमा अझै पनि पर्याप्त नीतिगत सुधारको कारण हिचकिचाहट, बैंक निक्षेपको ब्याजदरमा अस्थिरता, धेरै बैंक वित्तीय संस्थाहरूले राइट र बोनस शेयर दिइसकेकोले अब शेयर संख्या बढ्दैन भन्ने भावना, लगानी योग्य वातावरणको अभाव, बैंकहरू प्रति जनमानसमा नकारात्मक हल्ला फैलाउनु, लघुवित्त प्रति अनास्था, सहकारी संकटग्रस्त हुनु, बीमा कम्पनीको आम्दानीमा कमी, आर्थिक संकटले लगानीकर्ताहरूको शेयर बिक्री गर्ने प्रवृत्तिमा बढोत्तरी भएकोलगायत छन् । यसरी देशको अर्थव्यवस्थामा भइरहेको घटना र परिघटनालाई मध्यनजर गर्दै यसबारेमा जनचेतना जगाउने वा सम्बन्धित कर्मचारीलाई तालिमको आवश्यक पर्दछ । देशको अर्थव्यवस्थामा पुँजी बजार वा शेयर बजारको भूमिका लाई हेर्दा औद्योगिक र आर्थिक विकास हुने, रोजगारी सिर्जना गर्ने, बजारमा तरलता र पुँजीको उपलब्धतामा सघाउने, सर्वसाधारण र कम्पनीहरूलाई लगानीप्रति आकर्षित गर्ने, पुँजी पलायन रोकिने, सरकारको वित्तीय नीतिलाई सहयोग हुने, लगानीको गुणस्तरमा वृद्धि हुने, दीर्घकालीन लगानी प्रबर्द्धन हुने हुँदा यो अर्थतन्त्रको ऐना हो ।
पुँजीबिना व्यवसायको कल्पना अधुरो हुन्छ । पुँजी संकलन र लगानीको मुख्य स्रोत नै पुँजी बजार वा शेयर बजार भएको हुँदा यसलाई निरुत्साहित गर्नु हुँदैन । हाल शेयर बजारमा देखिएका चुनौतीहरूमा निक्षेप तथा कर्जाको ब्याजदरमा उतारचढाव, शहरी क्षेत्र र सीमित क्रियाकलापमा केन्द्रिकृत हुने प्रवृत्ति, कृषि घरेलु उद्योग तथा ग्रामीण अर्थतन्त्रमा लगानी गर्न नचाहने प्रवृत्ति, सेवा विस्तार गर्नुभन्दा संकुचित हुने प्रवृत्ति, दीर्घकालीन कर्जा प्रवाह गर्न नचाहने र अनुत्पादक कर्जा प्रवाहमा जोड, लगानी गरिएको कर्जाको अनुगमन कमजोर र बैंकिङ्ग क्षेत्रप्रतिको नकारात्मक कोलाहल, खराब कर्जा अनुपात बढ्नु र कालोसूचीको संख्यासमेत वृद्धि हुनु, पुँजी बजारमा राजनीतिक नियुक्ति र हस्तक्षेप, कमजोर व्यवस्थापन, ग्रामीण विकास बैंकहरू ठूलो सेवा विस्तार गर्न सक्ने अवस्थामा नरहेको, कर्मचारी सञ्चयकोष, बीमा संस्थान, नागरिक लगानी कोष आदि पुँजी बजारमा निर्णायक संस्थाहरू बैंकहरूको मुद्दती निक्षेप र राष्ट्रिय बचतपत्र खरिदमै केन्द्रित रहने प्रवृत्ति, वित्त कम्पनीहरू दीर्घकालीन निक्षेप संकलन गरी हायर पर्चेज, लिजिङ्ग, दीर्घकालीन औद्योगिक कर्जा तथा शेयर मार्केटमा सहभागिता देखाउने कार्यका लागि स्थापना भएपनि तिनको निक्षेप समग्र बैङ्किङ प्रणालीको सीमित प्रतिशत मात्र हुन आदि रहेको छ ।
साथै, नेपाली ऋणपत्र बजारमा सीमित प्रकारका ऋणपत्र र शेयर मात्र उपलब्ध, निजी क्षेत्र ऋणपत्र जारी गरेर वित्तीय साधन जुटाउन अभ्यस्त नहुन, शेयर बिक्री प्रबन्ध देशव्यापीरूपमा हुन नसक्नु, पब्लिक लिमिटेड कम्पनीको रूपमा उद्योग व्यवसाय सञ्चालन गर्न नरुचाउने प्रवृत्ति हुन, स्थापित पब्लिक लिमिटेड कम्पनीले पनि शेयर पुँजीको सट्टा ऋणभार साधन पूर्ति गर्ने प्रवृत्तिले सूचीकृत संख्या कम हुनु, सूचीकृत कम्पनीहरूको पनि वासलात समयमै प्रकाशित नहुनु, पोर्टफोलियो लगानी शुरु नहुनु, नियामकहरूबीच समन्वयको अभाव, धितोपत्र बजारमाथि उपयुक्त सुपरीवेक्षणको कमी रहेको छ ।
मुलुकको आर्थिक रूपान्तरणको लागि विज्ञान र प्रविधिमा भएको द्रुततर विकासलाई आत्मसाथ गर्दै यस क्षेत्रले अर्थतन्त्रको प्रणालीगत विकासमा कोशेढुंगाको रूपमा कार्य गरेको छ । शेयर बजार सम्पत्तिको सुरक्षा, बैङ्किङ र गैरबैंकिङ क्षेत्रको लागि स्रोत संकलनको वैकल्पिक माध्यम हो भन्ने कुरा थाहा पाउँदा पाउँदै पनि जिम्मेवार नेतृत्व तहबाट यसको विकासमा यथोचित कदम चालेको देखिँदैन । शेयर बजारसँग सम्बन्धित निकायले साना लगानीकर्ताको हित र ऋणमा सहज पहुँच पुगोस् भन्ने धारणका साथ भाषणभन्दा काम बढी गर्नुपर्ने बेला आएको छ । शेयर बजार सम्बन्धी समस्याको समाधानमा पटक–पटक पहल हुँदा पनि सरकार र नियमनकारी क्षेत्रबाट समस्याको सम्बोधन नहुँदा शेयर बजार निरन्तर ओरालो लागेको छ यसबाट विगतमा करिव ४५ खर्ब पुगेको शेयर बजारमा हाल तिव्र गिरावट देखिन्छ ।
त्यसो त नीति परिवर्तनको असर र प्रभाव शेयर बजारमा के पर्यो त भन्ने बारेमा अनुसन्धान र खोज नहुनुलाई सरोकारवाला चिरनिद्रामा रहेको भन्न सकिँदैन र ? जस्तै चार करोड र १२ करोडको ऋण सीमा नीतिले कति साधारण लगानीकर्ता लाभान्वित भए सायद कसैसँग जवाफ नहुन सक्छ । देशमा नेता र नीति धेरै भयो तर, कार्यान्वयन जहाँको त्यही छ अनि द्रुत आर्थिक विकासको कल्पना कसरी गर्ने ? मुद्रास्फिति बढ्दो छ, उपभोग्य वस्तुको मूल्यवृद्धिमा तात्विक सुधार छैन । अनुगमन पर्याप्त र भरपर्दो एवम् निष्पक्ष छैन दण्डहीनता मौलाएको छ । यसबाट पनि देशको राजस्व अर्थात् आर्थिक स्रोतको संकलन कमजोर हुँदै गएको छ भन्नुमा कसैको बिमति नहोला ।
(डा. वशिष्ठ बैकिङ्ग क्षेत्रका जानकार हुन् ।)
–शम्भू कट्टेल
सामुदायिक विकासमा लागेका, विकेन्द्रीकरणमा विश्वास गर्ने, स्थानीय समुदायलाई आफ्नो समुदायको ज्ञाता र हकदार मान्नेलगायतका विकासविद्हरू विकास कार्यहरूको केन्द्रबिन्दु समुदायलाई बनाउनु पर्ने धारणा राख्दछन् । राज्यको केन्द्रीय योजनाको अवधारणासँग बिमति राख्ने तर, निजी क्षेत्रको एकाधिकार पनि स्वीकार नगर्नेहरू पनि सामुदायिक सर्वोच्चतालाई विकल्पको रूपमा देख्दछन् ।
मार्क्सवादीहरू पनि तात्कालिकरूपमा प्रतिगामी राज्य प्रणालीको र वैदेशिक शोषणहरूको पन्जाको प्रतिकार गर्ने शक्तिको रूपमा स्थानीय समुदाय स्तरबाटै साझा सहकारी उत्पादन र अन्य सामुदायिक व्यवस्थापनको पद्धति विकास गर्नुपर्ने दिशामा सोंच्दछन् । उनीहरू यसलाई जनताको संयुक्त सत्ताको प्रारम्भिक इकाइको रूपमा हेर्दछन् । यो सत्ताको विस्तार भएर केन्द्रीय सत्ता निर्माण हुने र ती स्थानीय साझा सहकारीहरूले स्थानीय समाजवादी सत्ताको भूमिका खेल्ने भएकाले ती स्थानीय समाजवादी इकाइहरूको विस्तारित केन्द्रीय रूप केन्द्रीय समाजवादी हुने र केन्द्रको राज्यशक्तिको आडमा स्थानीय समाजवादी इकाइहरूले समुदाय बाहिरबाट हुने शोषणहरूको विरुद्ध काम गर्ने वातावरण पाउने कुरामा साम्यवादी अवधारणा बुझेका मार्क्सवादीहरू विश्वस्त हुन्छन् । कार्लमार्क्सले समाजवादी चरणको विकसित रूप शोषणबिहीन, वर्गविहीन, स्वचालित (राज्यविहीन सामर्थ्यवान समुदाय हो र यही नै साम्यवाद हो भन्ने मान्दछन् ।
स्थानीय समुदायलाई सार्वभौम इकाई मान्ने अवधारणा वैज्ञानिक छ । समुदायहरूले समाजको मुहार देखाउँछन्, यसमा समाजको अर्थ–राजनीतिक र सामाजिक–सांस्कृतिक संरचनाको प्रतिबिम्ब हुन्छ तापनि यसमा जनवादी भावना बलियो हुने र ‘सर्वजन हिताय, सर्वजन सुखाय’को मानवोचित समतामुखी (साम्यवादी) भावना शक्तिशाली हुनाले समाजलाई दिशा दिने र बाह्य आर्थिक–सांस्कृतिक अतिक्रमणहरूको प्रतिकार गर्ने क्षमता हुन्छ ।
इतिहासदेखि नै स्थानीय प्राकृतिक स्रोत साधनहरूको संरक्षण गर्ने, साहुकारहरू/बैंकहरू/सामन्त/पुँजीपतिहरू तथा समुच्च राज्यलाई आर्थिकरूपमा पाल्ने स्थानीय समुदायहरू नै हुन् (जसले अरुलाई पाल्छ, ऊ आफै सम्पन्न छ भन्न स्वतः नै सकिन्छ) ।
समुदायहरूबीचमा स्रोतहरूको न्यायोचित उपभोगको व्यवस्था मिलाउनको लागि केही समय मार्क्सवादी केन्द्रीय राज्यहरूले समन्वयात्मक भूमिका खेल्दछन् र स्थानीय सत्ताहरू जसरी इतिहासमा साना राज्यका रूपमा विकसित भएका थिए त्यसरी नै वर्ग उत्पत्ति हुने आर्थिक आधार हटेको स्थानीय स्वचालित समाजको रूपमा अघि बढ्दछन् ।
त्यसैले, यो तथ्यलाई मनन गरी सबै प्रगतिशील शक्तिहरूले अहिलेबाटै स्थानीय सामुदायिक सर्वोच्चतालाई ध्यानमा राखी स्थानीय संयुक्त जनसत्ताको रूपमा स्थानीय साझा सहकारी उत्पादन र सामुदायिक व्यवस्थापनको बाटोबाट अघि बढी पहिले जनवाद, त्यसपछि समाजवाद र अन्त्यमा साम्यवादी परिवर्तन सम्भव हुनेछ ।
(लेखक कट्टेल, वामपन्थी विचारक मानिन्छन् ।)
–गोविन्द विक
नेपाली राजनीतिलाई सत्ताको स्वादमा रमाउँदै फुर्सद छैन । जनस्तरका सवाल र सुशासनका कुरा नेपाली राजनीतिका लागि तपसिलको विषय बन्दै गइरहेको छ । कुनै पनि दलको बहुमत नभएको मौका छोपेर कसरी सत्तामा पुग्ने र आफू अनुकूलको सत्ता भोग गर्नेभन्दा अन्य कुनै योजना र कार्य दलहरूमा देखिँदैन । संसदको सबैभन्दा ठूलो दल नेपाली कांग्रेसभित्रको अलमलका कारण तेस्रो दलको रूपमा खुम्चिएको नेकपा (माओवादी केन्द्र)ले दोस्रो दलको रूपमा सीमित नेकपा (एमाले)लाई हाता लिएर पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’को नेतृत्वमा सरकार बन्यो । सरकारले काम गर्ने मेलोमेसो मिलाउँदा मिलाउँदै प्रचण्डले एमालेलाई पाखा लगाउँदै नेपाली कांग्रेसहितको दलसँग काँध जोड्न पुगे । एमाले फेरि प्रतिपक्षमा पुग्यो । केन्द्रको राजनीति उथलपुथल भएपछि त्यसको प्रत्यक्ष असर प्रदेशमा पनि देखियो । गठबन्धन सरकार भएपछि आफूखुशी काम गर्न नपाइने स्वभाविक नै थियो । सत्ता साझेदार दलभित्रको चोचोमोचो मिलाउँदा नै समय निकै घर्किसकेको थियो ।
कम्युनिष्टहरूसँग काँध जोडेर सत्ताको स्वाद लिइरहेको कुरा नेपाली कांग्रेसभित्रकै एक थरी नेताहरूलाई चित्त बुझिरहेको थिएन । नेपाली कांग्रेसका सभापतिलाई छैंटौ पटक प्रधानमन्त्री हुनेभन्दा अरु कुनै योजना ध्यान छँदै थिएन भने कांग्रेसभित्र पनि विधि र प्रक्रिया मान्ने बिपीको समाजवादलाई समय सान्दर्भिक व्यवहारमा देखाउँदै लैजाने हुटहुटी भएका नेताहरूलाई सभापतिको छैटौँ पटक प्रधानमन्त्री हुने दाउलाई रोक्ने प्रयासमा देखिन्थे । एमाले भने प्रतिपक्षमा पुगेपछि कसरी कांग्रेसहितको सत्ता गठबन्धनलाई पछारेर आफू सत्तामा मिसिने र गिर्दै गरेको जनविश्वासलाई बलियो बनाउने दाउ हेरेर बसेको थियो । सत्ता पक्ष होस् या प्रतिपक्ष सीमान्तकृत, दलित, महिला, भूमिहीन, किसान, श्रमिक, बालबालिका, ज्येष्ठ नागरिक आदिका समस्याप्रति न सत्ता पक्षको ध्यान गएको छ न प्रतिपक्षको ध्यान । केपी शर्मा ओली प्रधानमन्त्री भएको बेला नै देशभरका तुइन हटाएर पुल लगाउने प्रतिवद्धता निर्णय भएको थियो तर, तुइनबाट खसेर बेपत्ता भएका जयसिंह धामीहरूको कथा अहिलेपनि जिवितै छ । तर, अहिलेसम्म तुइन हटाउने सपना पूरा भएको छैन । कतिपय दुर्गम गाउँमा स्कुलका विद्यार्थी, मजदुर, किसानहरू तुइनबाट खसिरहेका छन् । त्यसको लेखाजोखा न सत्तालाई छ न प्रतिपक्षलाई ।
सत्तामा हुनेहरूको दाउ सत्ता जोगाउनका लागि नै फुर्सद हुँदैन भने प्रतिपक्षमा हुनेहरूलाई सत्ता कसरी भत्काउने भन्ने कुराले नै फुर्सद हुँदैन भनेपछि जनताका मुद्दा कसले उठाउने ? जनस्तरबाट सामान्य सर्वसाधारण जनताले अनुभूत गर्नेगरी विकास र सुशासनको प्रत्याभूत कहिले हुने ? यसको उत्तर न सत्तासिनहरूसँग छ न प्रतिपक्षसँग छ । प्रतिपक्षमा रहँदा थोर बहुत जनस्तरका सवालमा बहस गर्न खोजे पनि सत्तामा गएपछि बिर्सिहाल्ने रोग नयाँ होइन । संसद भवन जनताको दुःख र पीडा कसरी हटाउने ? सुशासनको आभास कसरी गराउने ? भएका ऐन कानुनको परिमार्जित गर्दै नयाँ ऐन कानुन जारी गर्ने भन्ने बहस र छलफल हुनुपर्ने तर, संसद भवन त एकअर्कालाई छेडखानी गर्ने, एकअर्काको विरुद्धमा कटाक्ष गर्ने मन नपरेको मन्त्रीको राजीनामा माग्ने, रोष्टम घेरेर हुलहुज्जत गर्ने थलो बनेको छ, बनाइएको छ, यो जति दुखद पक्ष के हुन्छ ? सत्ताको रतेउलीमा रमाउनका लागि मात्रै जनताले मत दिएर जिताएका हैनन् भन्ने हेक्का नेतृत्वमा नहुनु नेपाली समाजको दुर्भाग्य बनिरहेको तितो वास्तविकता हामी कसैबाट पनि छिपेको छैन ।
संसदमा अहिले प्रतिपक्ष दल नेपाली कांग्रेसले उपप्रधान तथा गृहमन्त्री रवि लामिछानेको राजिनामा पहिलो सर्त राखेर संसद अवरोध गरिरहेको छ । दोहोरो नागरिकता र पासपोर्टको काण्डमा एक पटक अदालतले दण्डित गरिसकेका रास्वपाका सभापति रवि लामिछानेका विषयमा पक्कै पनि छानबिन हुनुपर्छ भन्ने कुरा स्वभाविक हो । किनभने सहकारी ठगीमा उनी पनि मुछिएका छन् । आरोपित हुन् । भलै आरोप सत्य नहोला यद्यपि, छानबिनबाट भने उम्किने छुट उनलाई छैन । तर पनि नयाँ आशा र भरोसा बोकेर आएका रविबाट जनस्तरमा निकै आशा गर्नु स्वभाविक पनि हो । घुसकाण्डमा आरोप लागेपछि ७२ घन्टाभित्र कारबाही गरेर आफ्नै पार्टीका सांसद ढाका कुमार श्रेष्ठलाई ठेगान लगाएको रास्वपाले रविको सवालमा त्यस्तै गर्नुपर्ने हो या हैन यसको समिक्षा पार्टीले गर्ला नै । तर, बेथितिको हिलो सफा गर्ने भने त्यही हिलोमा आफू पनि डुबेपछि उस्तै देखियो भन्नेहरूको भीड पनि बढिरहेको छ । त्यसैले रास्वपालाई बेथितिको हिलोमा डुबेर पन्छिने छुट नभएको राजनीतिक जानकारहरूको जिकिर कायमै छ ।
नैतिकताको प्रश्न गरेर राजिनामाको अड्को थाप्ने कांग्रेसको दाउ रचनात्मक प्रतिपक्षको भूमिका खेलेर सरकारलाई खबरदारी गर्ने, जनस्तरका मुद्दा परिमार्जित समयअनुकूल उठाउनुभन्दा पनि गठबन्धन सके भत्काउने र फेरि कम्युनिष्टसँग काँध जोड्न जाने र देउवाको छैंटौ पटकको इच्छा पूरा गर्ने दाउ मात्रै छ । यसरी सत्ताका लागि राजनैतिक संस्कार नै बिर्सिएर जतासुकै कुम जोड्न तयार दलहरूले न समृद्धि नै दिन सक्छन् न सुखी नेपाली नै बनाउन सक्छन् । सत्ताको स्वादभन्दा बाहिर भएको, गरिएको राजनीति भएको भए आज कुर्सीको रतेउलीमा अलमलिनुभन्दा पनि संघीय सरकारले कानुन नबनाइदिएर अड्कीएका सयौँ कामहरू सुरु हुन्थे होलान् । शिक्षा ऐन, निजामती ऐन, प्रहरी समायोजन ऐनलगायत प्रदेशले काम गर्ने कतिपय नीति नियमावली अधिकार प्रत्यायोजनका कतिपय दस्तावेजहरू बनिसक्थे होलान् तर, नेपाली राजनीतिको सुर त्यतातिर छँदैछैन ।
सत्ताको स्वादले मात्तिएको राजनीतिलाई जनस्तरको चासो लिने कुनै समय नै छैन, त्यही भएर राजनीतिप्रति नेताको व्यवहारप्रति जनअपेक्षा निराशातिर गइरहेको नेतृत्वलाई पत्तो नै छैन । सत्तामा नभए पनि जनताको काम गर्न सकिन्छ भन्ने अर्थ नेपाली शब्दकोशबाट दलहरूले हटाइसके । यो स्थिर राजनैतिक व्यवस्थाका लागि यो अशोभनीय मात्रै छैन, मुलुक र जनताका लागि उत्तिकै घातक पनि छ । सत्तासीन राजनैतिक दलहरूले जनताको मतलाई खेरजाने गरी काम नगर्ने र प्रतिपक्षमा हुनेले पनि आफ्नो स्वार्थ अनुकूल सरकारलाई अप्ठ्यारो पार्ने अभियानमा नलाग्ने हो भने जनस्तरका समस्या सम्बोधन गर्न समय लाग्दैन ।
मुलुकलाई समृद्धि बनाउने, भ्रष्टाचारी र घुसखोरीलाई तह लगाउने, सर्वहारा जनताको पक्षमा लड्ने भनेर सशस्त्र द्वन्द्व मच्चाएर आएको पार्टीका मुख्य सारथीहरू आज सुन काण्डमा लुटपुटिएका छन् । कृष्णबहादुर महराहरूले सुनकाण्ड मच्चाउँछन् भन्ने कसले सोचेको थियो ? बिपीको समाजवाद बोकेर लोकतान्त्रिक पार्टीको हिमायती भन्ने बालकृष्ण खाँडहरूले नेपाली नागरिकलाई अनागरिक बनाएर शरणार्थी बनाएर अमेरिका पठाउने भन्दै करोडौं रकम कुम्ल्याउँछन् भन्ने कसले कल्पना गरेको थियो ? सरकारी जग्गालाई नक्कली मोही खडा गरी व्यक्तिका नाममा ल्याउनेहरूका नेतृत्वलाई के थाहा थिएन र आफ्ना आसेपासेको चालचलन । मेलै दोहोरो नागरिकता लिएकै छैन, प्रक्रियामा त्रुटि भयो होला तर, म सही छु भन्दाभन्दै न्यायलयले दण्डित ग¥यो के मैले गलत गरेको छु भन्ने हेक्का नेतृत्वलाई हुनुपर्ने थियो की थिएन ? यी र यस्ता तमाम प्रश्नहरूले घेरिएका छन् नेतृत्व पंक्ति ।
कुनैपनि दल दूधले नुहाएका छैनन् भन्दा अन्याय हुँदैन । सबै एउटै मेसोमा छन्, कोही अलि धेरै होला त कोही अलि थोरै, फरक यति हो । त्यसैले सकिन्ने कि सच्चिने भन्ने सन्देश दलहरूमा राम्रो प्रवाह भएको छ । सत्ताको छेडखानीमा समय बर्बाद गर्ने ध्याउन्नमा नलागी आ–आफ्नो भूमिका आ–आफ्नो ठाउँमा बसेर पूरा गर्न हिम्मत गरियो भने आउने पुस्ताका लागि राजनैतिक संस्कारको थिति पक्कै पनि बसाल्न सकिनेतर्फ बेलैमा ध्यान जान जरुरी छ ।
–डा अरुणा उप्रेती
मिठाई धेरैलाई मन पर्ने खाद्यवस्तु हो । मिठाई उत्सव, रमाइलोका बेलामा, प्रसादका रूपमा खाइन्छ तर, त्यो मिठाईमा के–के राखेर बनाइएको छ वा कस्तो तेलमा पकाइएको छ भन्ने धेरैलाई थाहा हुँदैन । यदि राम्रै तेलमा पकाइयो भने पनि बारम्बार तेल तताएपछि त्यस तेलमा विष पैदा हुन्छ । यसले मुटुलाई त खराब गर्छ नै, क्यान्सरसमेत पैदा गराउन सक्छ भनेर विज्ञानले सिद्ध गरिसकेका छन् । यस्ता मिठाइहरू प्रायः मैदा र चिनीबाट नै बनेको हुन्छन् । मैदा र चिनी दुवैको पौष्टिक तत्व हँदैन र यिनको धेरै प्रयोगबाट त शरीरमा पौष्टिक तत्वको कमी हुन जान्छ । शरीरमा पौष्टिक तत्वको कमी भएपछि अनेक किसिमका स्वास्थ्य समस्या पैदा हुन्छन् ।
विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार एक बयस्कले एक दिनमा तीनदेखि पाँच चम्चा मात्र चिनी प्रयोग गर्नसक्छ । तर, वास्तविक जीवनमा त हामीले धेरै नै प्रयोग गरिरहेका हुन्छौं । उदाहरणको लागि दिनमा तीन कप चिया खाइयो भने एक कप चियामा दुई चम्चा हाले पनि छ चम्चा चिनी त यसै पनि भइहाल्यो । यदि त्यसमाथि मिठाई पनि खाइयो भने त कति चम्चा चिनी होला ? अनि बिस्कुट, सर्वत खाने गरिन्छ । यसरी बनाएको बिस्कुटहरू कस्ता गुणस्तरका हुन्छन् भन्ने कुरा प्रायः हामीलाई थाहा नै हुँदैन ।
चिनी र मैदा हालेर बनाएको बिस्कुट यसै पनि हानिकारक हुन्छ । त्यसमा पनि कुहिएको वा ढुसी परेको नरिवल वा अन्य वस्तु मिसाइएको हुन्छ । ढुसी लागेको खानेकुराले कलेजोमा असर गर्छ । आज खाएर भोलि नै केही समस्या नपर्ने हुनाले मानिसहरूलाई यसरी गुलियो धेरै हालेको पदार्थ, नदेखिने हुनाले ढुसी लागेको पदार्थ खाएपछि बिरामी परिन्छ भन्ने पनि थाहा हुँदैन ।
अमेरिकन डायबेटिज एसोसिएसन र अमेरिकन हार्ट एसोसिएसन दुवैले चिनीको उपभोग घटाउन आग्रह गरेका छन् । अमेरिकन डायबिटिज एसोसिएसन भन्छ, “डायबिटिजको सन्दर्भमा कुरा गर्दा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा चिनी र खाना नै हो । शरीरको तौल बढाउन र रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढाउँछ ।” सो एसोसिएसनले डायबिटिज भइसकेको छ वा हुने जोखिम छ भने पानी, बिना चिनीको चिया, कफी, वा अरु कुनै कम क्यालोरी भएको पेय पदार्थ वा कागती पानी मात्र पिउन सुझाव दिएको छ ।
चिनी सबै चिसो पेयहरूमा पाइने एक प्रमुख तत्व हो । चिनी विभिन्न स्वादहरू मिश्रित तरल पदार्थहरूमा राखिएको हुन्छ । अधिकांश चिसो पेयमा चारदेखि १५ चिया चम्चासम्म चिनी घोलिएको हुन्छ । वर्तमान पुस्ताका केटाकेटीको दाँतमा समस्या सिर्जना गर्ने प्रमुख तत्वका रूपमा चिनी रहेको छ । त्यस्तैगरी चिनी मानिसहरूमा मधुमेहको र साथै हृदयरोग, अपच, छालाका समस्या तथा अन्य घातक रोगहरूको वृद्धि गर्नका लागि प्रमुख सहयोगीका रूपमा रहेको छ ।
विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले प्रकाशन गरेको बुलेटिनअनुसार चिनी मिसाइएका पेय पदार्थको उपभोग अहिले विश्वमा नै बढिरहेको छ । विगत पाँच वर्षयताको अध्ययन गर्दा खानासँग सम्बन्धित रोगहरू जस्तोः टाइप २ डायबिटिज र अधिक मोटोपनको वृद्धिको एउटा मुख्य कारक तत्व यिनै गुलिया पेय पदार्थ भएको पाइएको छ । यसै कारणले गर्दा पनि मेक्सिको चिनीको गुलियो भएका पेयपदार्थमा ‘सोडा ट्याक्स’ भनेर नयाँ कर लगाउने कानुन पास गरेको छ । मूल्यवृद्धि भएपछि यसको खरिद तथा उपभोग कम हुन्छ भन्ने अपेक्षाले यसो गरिएको थियो । यसरी कर लगाएपछि पेय पदार्थको खरिदमा छदेखि १२ प्रतिशतसम्म गिरावट आएको पाइयो ।
गुलियोको कारणले पनि दाँतको पालिस् पखालिने अवस्था बन्छ । यी पेय वस्तुबाट दाँतसम्बन्धी विशेष गरी दुई प्रकारका समस्याहरू बढी देखिएका छन् । दाँतमा प्वाल पार्ने र दन्त हर्ष । हाल आएर दाँतको क्षय हुने समस्या पनि धेरै देखिन थालेको दन्त चिकित्सकहरूले बताएका छन् । बट्टामा राखेको फलफूलमा चिनीको मात्रा अति नै बढी हुन्छ । यसले बच्चाको दाँतमा नराम्रो असर पर्छ । त्यसैले बट्टाको फलफूलको रस किन्नुभन्दा फलफूल नै स्वास्थ्यको लागि धेरै राम्रो हुन्छ । यो सस्तो पनि पर्छ । चाडपर्वमा चिसो पेय पदार्थ र बट्टाका फलफूलको रसको पनि धेरै नै प्रयोग गरिन्छ बट्टाको फलफूलमा पनि एकदम धेरै नै प्रयोग गरिन्छ । बट्टाको छलफलमा पनि एकदम धेरै नै चिनी भएको तथ्य छ ।
नेपाली युवायुवतीलाई भ्रम उत्पन्न गर्ने आक्रामक प्रचार गर्दै अर्को पेय वस्तु बजारमा आएको छ, इनर्जी ड्रिंक । दशैं तिहारमा एकदम धेरै मानिसहरूले यो प्रयोग गर्छन् । कतिपयले कोसेली पनि लैजान्छन् । यसलाई यो शक्तिवर्द्धक पेय वस्तुको रूपमा व्यापक प्रचार प्रसार गरिएको छ । युवा युवतीलगायत प्रायः सबै उमेर तथा बिरामी, खेलाडी, कामदारलगायत विविध वर्ग र क्षेत्रका मानिसहरू अहिले यो पेय पदार्थलाई एउटा लाभदायक पेय वस्तु हो भन्ने भ्रममा छन् र व्यापक रूपमा उपभोग गरिरहेका छन् । यसले शरीरमा कति धेरै हानी छ भन्ने कुरा आम उपभोक्ताहरूले बुझेका छैनन् । आम सञ्चार माध्यममा विज्ञापनको आइरहेको पनि यस्ता गुलिया पदार्थहरूको बारेमा छलफल हुँदैन ।
यस पेयमा प्रशस्त मात्रामा चिनी हुने भएकाले यसले केही शक्ति दिए जस्तो हुन्छ । थाकेको बेला यस्तो पेय पदार्थ पिउँदा केही क्षण परिवर्तनको महसुस भए पनि यसले बरु स्वास्थ्यमा विभिन्न किसिमका समस्या उत्पन्न गर्ने अध्ययनकर्ताहरूको भनाइ छ । वरिष्ठ वाल रोग विशेषज्ञ डा. विष्णु पण्डितका अनुसार बालबालिकालाई इनर्जी ड्रिंक मात्र होइन, हाल हाम्रो बजारमा प्रचलित विभिन्न ब्रान्डका सफ्ट ड्रिंक पनि स्वास्थ्यका दृष्टिले राम्रा छैनन् । यस्ता पेय पदार्थका कारण बच्चाहरूमा खाना रुचि कम हुन्छ र उनीहरूलाई आधारभूत इनर्जी पुग्दैन । यस्ता हल्का पेय वस्तुहरू खानेहरूमा मोटोपना आउँछ । चिनीको मात्रा बढी हुने हुनाले मोटोपन र डायबिटिजको सम्भावना बढ्छ । यसले बालबालिकामा फोक्से मासु बढ्छ र अनेक समस्या उत्पन्न गराउँछ ।
बाहिरपट्टि जे देखिन्छ त्यही राम्रो प्याकेटका खानेकुरा मिठाई किनेर खाने चलन छ । यसरी जहाँ पायो त्यही बनाएको, बारम्बार पकाएको तेलमा पकाएको मिठाई ले गर्दा स्वास्थ्यमा असर पर्छ भन्ने कुरा बुझेर सकेसम्म घरमा नै मिठाई बनाउन सकियो भने राम्रो हुन्छ । हलुवा, पुरी, सेल, खीर आदि त घरमा पनि सहजसँग बनाउन सकिन्छ । यस्तै खानेकुरामा ध्यान दिनसकेमा निरोगी बन्न सकिन्छ ।
(लेखक पोषणविद् हुन् ।)
–बिदुर दाहाल
“आजभोलि बालबालिकाहरू भनेको पटक्कै मान्दैनन्”, बारम्बार यो गुनासो गरेको पाइन्छ । छोराछोरी मोबाइल चलाउन, मोबाइल÷कम्प्युटरमा गेम खेल्न र कार्टुन हेर्न मात्र खोज्दछन् । सामाजिकीकरण पटक्कै छैन । एक्लै कोठामा बस्ने र मोबाइलमा रमाउने उनीहरूको दिनचर्या हुन्छ । बाहिर हिँड्न अनि घरायसी काम सघाउन खोज्दैनन् । घरमा आएका परिचित वा नयाँ मानिससँग उनीहरू कुनै गफगाफ गर्दैनन् । स्कुलले छुट्टी दिँदा खुसी मनाउँछन् । स्कुलको गृहकार्यमा रुचि राख्दैनन् । शिक्षकहरूको आँखा छल्न सामाजिक सञ्जालमार्फत जान्ने साथीको सार्ने वा एपहरूको उत्तर जस्ताको तस्तै उतार्ने बानीको विकास भएको छ । अन्तरक्रियात्मक तथा तार्किक क्षमता कमजोर छ । सामाजिक अन्तरक्रिया गर्न रुचि नै राख्दैनन् । केटाकेटीहरूमा यस्तो प्रवृत्ति किन विकास भयो होला ?
बाल मनोविज्ञानको कोणबाट हेर्दा बालबालिकाको रुचिअनुसार सिकाइ भएन । विषयवस्तु रुचिकर भएनन् । पढाउने शिक्षक÷शिक्षिका र विद्यार्थीहरूको सोच्ने र बुझ्ने कुरामा फरक भयो । शिक्षण सिकाइ ‘पेडागोजी’ बालबालिकाको रुचिअनुसार भएन । पुरानै पारामा विषयवस्तु प्रस्तुत गरियो । सिकाएका विषयवस्तु व्यवहारिक र जीवनोपयोगी हुन सकेनन् । शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई विषयवस्तुको भारी बोकाउन खोजे । कति सिकाउने ? कस्ता विषयवस्तु सिकाउने भन्ने कुराको ज्ञान भएन । विषयवस्तुको ठाडो र समतलीय तालमेल कमजोर छ । सिकाइ प्रक्रिया र सिकाइ प्रणाली दुवै ठिक भएनन् ! यसले गर्दा बालबालिकाहरूमा पढाइप्रति बेवास्ता बढ्यो ! पढाइप्रति रुचि भएन । अभिभावकहरू आफ्ना बालबालिकालाई शिक्षकले गृहकार्य नदिएकोले मोबाइलमा व्यस्त भए भनेर स्कुलमा पुग्ने गर्छन् । समस्या यसैमा छ । कति गृहकार्य हुनुपर्ने हो ? सीमा भएन ।
अर्कोतर्फ, सम्पन्न अभिभावकले आफ्ना बालबालिकाहरूलाई समय दिएनन् । अभाव केहो भन्ने कुरा बुझेनन् र बुझाउन खोजिएन । जो पायो त्यही मानिससँग बोलचाल नगर्नु, नराम्रा मानिस हुन्छन् भन्ने सिकाइयो । अरुसँग किन बोलचाल गर्नुप¥यो ? बोलचाल गर्नु आवश्यक छैन भन्ने सिकाइयो । अरुसँग बोलचाल गर्दा नराम्रो भाषा सिक्छन् । सडक बालबालिकाको जस्तो भाषा सिक्छन् भनेर बाहिरी मानिससँगको सामाजिकीकरण र अन्तरक्रियालाई बन्देज गरियो । बोलचाल गर्न नदिँदा अन्ततः सामाजिक अन्तरक्रिया कमजोर भयो, सामाजिकीकरण नै हुन सकेन । त्यसैले बालबालिकाहरूलाई दुःख–सुख, सम्पन्नता–अभाव, सभ्य भाषा–असभ्य भाषा सबै खालका कुरा सिकाउनु पर्छ । बल्ल ठिक र बेठिक पहिचान गर्ने क्षमताको विकास हुन्छ । यस्तो सिकाइ न परिवारले सिकायो न त विद्यालयले सिकायो ।
बालबालिकाहरूलाई बढी परनिर्भर बनाइयो । घरायसी काम लगायो भने पढाइ बिग्रन्छ । के नपुग्दो छ र बालबालिकाहरूलाई काम लगाउनु भन्ने पुरातन सोचले गर्दा बालबालिकाहरूले जीवनोपयोगी सीप सिकाइ गर्न सकेनन् । यो बुझाईको समस्या हो । अर्कोतिर, कमजोर आर्थिक हैसियत भएका अभिभावकले छोराछोरीलाई बढी काम लगाउँदा सिकाइमा समय दिन सकेनन् । आवश्यक कुराको जोहो गर्न नसक्दा उनीहरूलाई काममा बढी लगाइयो । धनि र सम्पन्नहरूसँग बोल्न जान्दैनौ त्यसैले उनीहरूसँग नबोल्नु भनियो । जसले सामाजिकीकरणको पाटो कमजोर बनायो । अभावले पढाइप्रति दिक्दारी बढायो । अन्ततः सिकाइ कमजोर भयो ।
पाठ्यक्रमले तोकेका विज्ञान र गणितका विषयवस्तुलाई सकेसम्म व्यवहारिकतासँग जोड्नुपर्छ । समाज र जीवनसँग जोडेर सिकाइ गर्दा सिकाइ व्यवहारिक हुन्छ । विषयवस्तुको शिक्षण गर्दा सधैँ उनीहरूको स्तर र क्षमताअनुसारका विषयवस्तु छनौट गर्नुपर्छ । पाठ्यपुस्तकका सैद्धान्तिक कुरालाई पनि व्यवहारिकतामा ढालेर सिकाउन सकिन्छ । त्यो क्षमता शिक्षकमा हुनुपर्छ । शिक्षण गर्दा सैद्धान्तिकता कम र व्यवहारिकता बढी हुनुपर्छ । यसको अर्थ जीवनोपयोगी कुरा सिकाउनु पर्छ । गृहकार्यको भारी बोकाउने चलन सुधार गरी सिर्जनात्मक गृहकार्य दिनुपर्छ । समयको महत्व, देशप्रतिको माया, सहयोगी भावना, व्यक्तिगत सरसफाइ, सरसफाइको महत्व, बुढाबुढी, गरिब–असहायप्रतिको राम्रो व्यवहार, सामाजिक विविधता, जातीय विविधता, लिङ्ग र लिङ्गीयता, जात–जाती, अनुशासन, नैतिकता, पढाईको महत्व, जीवनको महत्व, आत्मनिर्भरता, समस्या समाधान सीप, स्वस्थ बानी व्यवहार, असल आचरण, दुःख–सुख, गरिबी, अभाव, परिवारको हैसियत, परिवेश, संस्कार, देशको सामान्य नियम कानुन, प्रविधिको सदुपयोग, वातावरणीय कुरा आदि सिकाउनु पर्छ । बल्ल बालबालिकाहरूमा सकारात्मक भावनाको विकास हुन्छ । यो खालको व्यवहारिक सिकाइ नगर्दा बालबालिकाहरू अव्यवहारिक भए । त्यसैले सिकाइ र बुझाईमा नै समस्या भयो ।
जातीय विभेद, लिङ्गीय विभेद, वर्गीय विभेद, कुरीति, कुसंस्कार, अन्धविश्वास, अनावश्यक घमण्ड, भोक विलासी, कुलत, नकारात्मकता, हिंसा जस्ता कुरा सिकाउनु हुँदैन । त्यसका बेफाइदा र खराब पक्ष सिकाउनुपर्छ । त्यसबाट व्यक्ति र समाजमा पर्न जाने असरहरू बारे सचेत गराउनु पर्छ ।
सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा सिकाइ हो । घर परिवार बालबालिकाको पहिलो पाठशाला हो । सिकाइ त्यहीबाट शुरु हुन्छ । आमा पहिलो शिक्षिका हुन् । आमा शिक्षित हुँदा नै पूरै परिवार शिक्षित हुन्छ । कतिपय आमाहरू व्यवहारिकरूपमा पूर्ण भएपनि सैद्धान्तिक कुरामा पछि हुन सक्छन् । आफ्ना छोराछोरीलाई के सिकाउने ? के नसिकाउने ? कसरी सिकाउने ? भन्ने कुरा थाहा नहुन सक्छ । परिवारका अन्य सदस्यलाई पनि सिकाइबारे ज्ञान हुन÷नहुन सक्छ । शिक्षित परिवारमा जन्मेका बालबालिकालाई उनीहरूका अभिभावकले धेरै कुरा घरमा सिकाउन सक्छन् । यद्यपि, बाल–मनोविज्ञान अनुसार सिकाउनु पर्छ भन्ने कुरा चाहिँ थाहा हुन सक्छ÷नहुन सक्छ । त्यसो हुँदा शिक्षकको भूमिका बढी हुन्छ ।
स्कुल दोस्रो पाठशाला हो । जहाँ उसलाई शिक्षक–शिक्षिकाले व्यवहारिक र सैद्धान्तिक कुराहरू सिकाउँछन् । शिक्षकलाई बाल मनोविज्ञानको पूर्ण ज्ञान हुनुपर्छ । विषयवस्तुलाई विद्यार्थीको रुचिअनुसार सिकाउने कला हुनुपर्छ । समस्या यहीँनेर हो । धेरै शिक्षकले बालमनोविज्ञानको ख्याल गर्दैनन् । कतिपयले जानेर पनि ख्याल गर्दैनन् । कतिले नजानेर ख्याल गर्दैनन् । पाठ्यपुस्तक घोकाउने गर्छन् । विद्यार्थीलाई त्यो शिक्षण मन परिरहेको हुँदैन । शिक्षकको कर्कसपूर्ण र पट्यारलाग्दो भाषण मन पर्दैन । त्यही हुनाले विद्यार्थी कक्षामा हल्ला गर्छन् । त्यसो गर्न नपाए निदाउने गर्छन् । त्यसले कक्षा कोठाको सिकाइ निराशपूर्ण छ भन्ने संकेत गर्छ । सुधार्नु पर्ने पक्ष यहीँ छ ।
शिक्षकमा विशेष गुण र क्षमता हुनुपर्छ । खासगरी शिक्षक नमूना योग्य व्यक्ति हुनुपर्छ । व्यक्तिगत गुण, सामाजिक गुण र शैक्षिक गुणले भरिपूर्ण हुनुपर्छ । शिक्षक विद्यार्थीको मिल्ने साथी जस्तै हुनुपर्छ । अभिभावकले झै माया गर्ने हुनुपर्छ । विषयवस्तु सजिलोसँग रुचिपूर्ण तरिकाले सिकाउने विज्ञ हुनुपर्छ । विद्यार्थीको मनोविज्ञानअनुसार नहुँदा बालबालिका स्कुल जान खोज्दैनन् । स्कुल उनीहरूलाई सजाय दिने ठाउँ जस्तो भयो । शिक्षकलाई दण्ड दिने अधिकारीको रूपमा बुझे । जुन गलत छ । केटाकेटीलाई पढाउने होइन; सिकाउनु पर्छ । सिकाइ बाल केन्द्रित हुनुपर्छ । सिकाउँदै–गराउँदै, गराउँदै–सिकाउँदै गर्नुपर्नेमा त्यसो भएको छैन ।
बालबालिकालाई नचाउँदै, खेलाउँदै, स्वतन्त्रतापूर्वक सिक्न दिनुपर्छ । केटाकेटीलाई प्रकृतिमा रम्न दिनुपर्छ । प्रकृतिमा रमेर सिक्न दिनुपर्छ । सिकाइ भनेको विद्यालयको घेराभित्र सिकाएको÷घोकाएको कुरा मात्र हो भन्ने भ्रम हटाउनु पर्छ । बालबालिकालाई भाषा शुद्ध बोल्न सक्ने तथा लेख्न सक्ने, पढ्न सक्ने र सुन्न सक्न,सञ्चार गर्न सक्ने बनाए भएन र ? भाषाको काम लिखित र मौखिक सञ्चार गर्ने हो । कण्ठ गर्न र गराउन जरुरी छैन । चाहिएको ज्ञान र सीप विकास भए पुग्छ । साना बालबालिका गणित र विज्ञानका सामान्य कुरा व्यवहारिकरूपमा सिकाए पुग्छ । अनावश्यक बोझ र भारी बोकाउनु जरुरी छैन ।
सरकारले तालिम प्राप्त शिक्षकलाई कक्षा कोठामा पठाउनु पर्छ । बाल मनोविज्ञानको ज्ञान भएका र शिक्षा विषय पढेका व्यक्तिहरूलाई शिक्षक बनाउनु पर्छ । निजी स्कुलको रिजल्ट राम्रो भएता पनि बालबालिकाले जीवनोपयोगी सीप सिकेका छैनन् । निजी स्कुलको सिकाइ सुगा रटाइ जस्तो छ । यसलाई सुधार गर्नैपर्छ । निजी स्कुलमा पढ्ने बालबालिकालाई व्यवहारिक कुरा र जीवनोपयोगी कुरा झन् थाहा छैन । सरकारी स्कुलमा गरीबका छोराछोरी पढ्ने हुनाले अभिभावक कम सचेत छन् । सरकारी स्कुलका शिक्षक शिक्षक तुलनात्मकरूपमा दक्ष र क्षमतावान भएपनि अल्छी छन् । जागिर पकाउन शिक्षण गर्छन् । शिक्षकहरू राजनीतिबाट ग्रसित छन् । यसले गर्दा शिक्षण प्रभावकारी हुन सकेन । शिक्षण प्रक्रिया व्यवहारिक हुन सकेन । निम्न मध्यम वर्ग र शिक्षाको महत्व बुझेका अभिभावक स्कुलको कारण आफ्ना नानिबाबु सिकाइमा कमजोर भएको ठान्छन् । अङ्ग्रेजी बोल्न नजान्नुलाई ठूलो कमजोरी ठान्छन् । त्यसैले अभिभावहरू स्कुल राम्रो भएन, छोरा छोरी पढाउन कठिन भयो, नजिकैको सरकारी स्कुल राम्रो छैन । सकिनसकी बोर्डिङ पढाउनु पर्छ भन्ने मान्यता राख्छन् । जुन गलत छ ।
बच्चाले राम्रोसँग अङ्ग्रेजी बोल्न सिकेन, केवल नेपाली मात्र बोल्छलगायतका गुनासा गरेको पाइन्छ । वास्तवमा स्कुल निजी होस् वा सरकारी; उसले बालबालिकालाई जीवनोपयोगी र व्यवहारिक कुरा सिकाउनु पर्छ । कमजोर शिक्षक छन् भने पनि तालिम दिएर सक्षम बनाउनु पर्छ । मुख्य सबाल त्यो हो । केटाकेटीले केही जानेनन्, यिनीहरू सिक्दै सिक्दैनन्, विद्यार्थी लद्दु छन् भनेर शिक्षकले भनेको सुनिन्छ । कहीँ न कहीँ वंशाणु गुणले सिकाइमा फरक पारेको हुन सक्छ । तर वंशाणु गुणभन्दा वातावरणले सिकाइमा बढी प्रभाव पार्छ । नजान्ने र नसिक्ने भन्ने कुरा हुँदैन । वातावरण र परिवेशले फरक पार्छ । विद्यार्थी सिक्दै सिक्दैन भन्ने कुरा हुँदैन बरु सिकाएको मिलेन कि ? उचित वातावरण पाएन कि ?
यस्ता कुराले समस्या सिर्जना गरेको हुन सक्छ । सानो हुँदा कुटाइबाट वच्न पाठ घोकेको हो कि ? भाले बन्नु पर्ला, स्याल कराएर साथीहरूलाई मनोरञ्जन दिनुपर्ला वा कक्षामा पिरिएड भरी उभिनु पर्ला भनेर पढेको होकि ? त्यसो हो भने सिकाइ र बुझाईमा समस्या छ । माथिल्लो कक्षामा उद्देश्यात्मक सिकाइ हुन्छ । सिकारुलाई आफ्नो लक्ष्य र उद्देश्य थाहा हुन्छ । सिकारु स्व. उत्प्रेरित हुन्छ । तर तल्लो तहका बालबालिकालाई यस्तो कुरा थाहा नहुने हुँदा उत्प्रेरणा प्रदान गरेर सिकाइ गर्नुपर्छ । धेरै जसो नेपाली शिक्षकहरू किताब पढाउँछन्; व्यवहार सिकाउँदैनन् । त्यसले गर्दा बालबालिकाले न सीप सिके; न लेखपढ नै गर्न सिके, न व्यवहार सिके । वास्तवमा केही पनि सिकेनन् । बरु फोहोरी कुरा बोल्न सिके, झुट बोल्न सिके !
अन्तमा, वर्तमान सिकाइ प्रणालीमा कमजोरी छ । वातावरण निर्माणमा समस्या छ । शिक्षकलाई बाल–मनाविज्ञानको ज्ञान कम छ । विद्यार्थी केही जान्दैनन् भन्ने भ्रम छ । सिकाइ वातावरण निर्माणमा ध्यान कम छ । पाठ्यक्रमको उद्देश्य र पाठको उदेश्यबारे शिक्षक कम जानकार छन् । शिक्षकले मूल जिम्मेवारी बिर्सेको छन् । राजनीति, घरायसी काम र व्यापार–व्यवसाय मानौ उनीहरूको मूख्य जिम्मेवारी हो । शिक्षकले सिकाइका तौर तरिकाबारे खोज÷अनुसन्धान कहिल्यै गरेनन् । त्यो क्षमताका शिक्षक शिक्षण पेशामा प्रवेश गर्ने वातावरण बनेन, भएन । त्यो खालको वातावरण निर्माणमा राज्यले पहल गरेन । किताब पढाउनुलाई शिक्षकले आफ्नो जिम्मेवारी ठाने । उनीहरूले व्यवहार पढाएनन् । राज्यले पनि राम्रो काम गर्ने शिक्षकलाई पुरस्कार र नराम्रो काम गर्नेलाई दण्ड दिने प्रणाली विकास गरेन । विद्यार्थी मूल्यांकन प्रणाली गलत विकास भयो । व्यवहारलाई भन्दा प्रमाणपत्र र प्रतिशतलाई ठूलो ठानिँदा सिकाइ प्रभावकारी हुन सकेन । यी सबै काम गर्ने शिक्षकलाई जिम्मेवार बनाउन राज्यले सकेन । राज्य चुक्यो । राज्यको शैक्षिक प्रशासन चुक्यो ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies