– झलक शर्मा
राजधानी काठमाडौं विश्वकै प्रदूषित शहरको रूपमा चिनिएको छ । एयर क्वालिटी इन्डेक्सका अनुसार केही साता प्रदूषणको उच्चतम अंक हाँसिल गरेको काठमाडौं मानव बसोबासका लागि योग्य देखिन्न । प्रदूषणले मानव स्वास्थ्यमा असर त पार्छ नै त्यसमा पनि तत्कालै प्रत्यक्ष असर देखिने सम्भावना बढेको छ । गर्मीयामसँगै हावाहुरी तथा खडेरीपनाले वातावरणलाई असन्तुलन बनाएको हुन्छ । अत्याधिक प्रदूषणले भाइरल, आँखा पाक्ने रोग, रुघाखोकी, कोभिड–१९, डेङ्गु, निमोनिया, दम जस्ता सर्ने र नसर्ने रोगले आजित बनाएको हुन्छ । त्यसो त काठमाडौंमा उच्च जनघनत्वका कारण अव्यवस्थित शहरकै रूपमा चिनिन्छ । त्यसमा पनि प्रदूषणले त नराम्रो पक्षलाई नै मलजल पुर्याउँदै छ ।
देशको असन्तुलित विकास र केन्द्रिकृत अैठनबाट उम्कन नसकेको कारण सबै नागरिकको बसोबास बाठमाडौं नै हुने गरेको छ । काठमाडौं उपत्यकाले कति जनसंख्यालाई धान्न सक्छ वा सक्दैन त्यसको कुनै पूर्वानुमान गरिएको छैन । तर, जनसंख्या यही अनुुपातमा बढे काठमाडौं बस्न योग्य हुनेछैन । काठमाडौंको वातावरण सुधार गर्न सरकारी पक्ष त्यति संवेदनशिल बनेको देखिँदैन । उल्टै पोलेको घाउमा नुनचुक छर्नमा नै लागेको महशुस गराउँछ । कतिपय अवस्थामा वातावरण प्रदूषणमा सरकारी पक्षको नै योगदान देखिएको छ । तर यसरी भन्दा सरकार निकम्मा बनेको वा मुखदर्शक बनेको भन्न त नमिल्ला । यसमा सरकारले जानेर वा नजानेर आफ्ना भौतिक संरचनालाई सही व्यवस्थापन गर्न नसक्दा अपजस सरकारलाई जाने गरेको छ ।
खास वातावरण प्रदूषण हुनुमा जनता र सरकारको साँघुरोपनाले हो । सरकारले नागरिकलाई वातावरणप्रति प्रेम गर्न सिकाउन नसक्नु र जनता अभावले पिल्सनुले गर्दा पनि वातावरण हामीप्रति अनुकुल बन्न नसकेको हो । काठमाडौंमा एकीकृत बस्ती विकास गर्न सकिएको छैन । अहिले नमुना बस्ती र व्यवस्थित शहर निर्माण गर्न तत्काल सकिने अवस्था पनि छैन । जस्तो छ त्यसलाई वातावरणमैत्री र सुधारउन्मुख बनाउन सक्नुपर्छ । थोत्रा, पत्रु सवारीसाधनहरू निर्वादरूपमा चल्दा त्यसबाट उत्पन्न हुने प्रदूषणको कुनै लेखाजोखा छैन । प्रदूषण र ट्राफिक जाम नियन्त्रण गर्न यातायात व्यवस्था विभागले टेम्पोलाई विस्थापन गर्ने निर्णय गरेता पनि यसको पूर्ण कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । काठमाडौं दिगो शहरी यातायात आयोजनाअन्तर्गत चालिएका यस्ता कदमहरू कही अनावश्यक राजनीतिले रोकेको छ भने कतै व्यवहारिकताले बाझिएको छ ।
नेपाल आयल निगमले वि.सं. २०६६ सालदेखि डिजेल र पेट्रोलका उपभोक्तासँग प्रतिलिटर ५० पैसा उठाएर सरकारलाई प्रदूषण शुल्क बुझाउँदै आएको छ । तर, प्रदूषण न्यूनिकरण कोषको उपयोग कसरी भएको छ भन्नेबारे सर्वसाधारण जनताहरू अनविज्ञ छन् । केही वर्ष पहिले काठमाडौंलाई हर्न निषेधित शहरको रूपमा घोषणा गरिएको थियो तर, त्यसले पनि कार्यान्वयनले पूर्णता पाएको छैन । नेपाल सरकारले आर्थिक वर्ष २०७८÷७९ को बजेट वक्तव्यमा नै ४० माइक्रोनभन्दा पातलो प्लाष्टिकजन्य झोला उत्पादन, बिक्रि वितरण र प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाउने घोषणासमेत गरेको थियो । तर, प्लाष्टिकजन्य सामाग्री उत्पादन र वितरणमा स्थानीय सरकार र संघीय सरकारले पूर्णरूपमा प्रतिबन्ध लगाउन सकेका छैनन् । प्लाष्टिकको विकल्प पहिलाउन नसक्दा कहिल्यै नसड्ने प्लाष्टिकको खपतले दिनप्रति दिन वातावरण प्रदूषण गराई रहेको छ ।
पूर्वयोजना बिनाको पूर्वाधार निर्माणले पनि वातावरण प्रदूषण गराएको छ । सम्बन्धीत निकायसँग समन्वय नगरी भौतिक संरचना निर्माण गर्दा त्यसको दुष्परिणामले वातावरणमा हानी पु¥याएको देखिन्छ । एउटा उदाहरण हो ललितपूरको ग्वार्को चोक । त्यस क्षेत्रमा फ्लाइङ ओभर ब्रिज निर्माणको काम भइरहेको छ । चक्रपथ चक्लाउँदा उक्त क्षेत्रमा फ्लाइङ ओभर ब्रिज बनाउनु पर्छ भन्ने परिकल्पना समेत हुन सकेन । सोही समयमा यो परियोजना सम्पन्न गर्न सकेको भए अहिले हुने सवारी जाम, धुँवाधुलोको समस्याबाट मुक्त हुन सकिन्थ्यो । त्यस्तै, सडकमा नै बिजुली, खानेपानी, टेलिफोन, ढललगायतका पाइपहरू बिच्छाउदा सडक खन्ने, भत्काउने काम भइरहेको हुन्छ । त्यसको सहिरूपमा व्यवस्थापन नगर्दा हाम्रा सडकहरू धुल्याम्मे बनेका छन् ।
काठमाडौं उपत्यकामा एउटा प्रमुख समस्या हो ढल व्यवस्थापन । ढललाई खुलारूपमा बगाउने र नदिमा मिसाउने दुष्कार्य भइरहेको छ । तर यसप्रति राज्य मौन छ । मौन बस्नुको कारण उसँग अन्य विकल्प छैन । उद्योग कलकारखानाहरू बस्ती कै वरीपरी स्थापना गरिएका छन् । उपयुक्त स्थानमा डम्पिङ साइड निर्माण गरिएको छैन । शहर कै छेउछाउको जंगल, नदी, खोला तथा खाली ठाउँहरूमा फोहोर बिसर्जन गर्ने परिपाटी छ । फहोर बिसर्जन, त्यसको रिसाइकलका लागि दीर्घकालीन उपाय तथा योजना बन्न सकेको देखिँदैन । मलिलो उर्वर जमिन, आसपासमा रहेका वन तथा खाली जग्गा फाँडेर, खारेर प्लटिङ गर्ने र सो जग्गालाई घडेरीकरणमा रूपान्तरण गर्ने गरिएको छ । यसले गर्दा हाम्रो आकाश धुल्याममे भएको देख्न सकिन्छ । दिगो विकासलाई बेवास्ता गर्दै जग्गा जमिनको प्रयोगले वातावरणप्रति जटिलता ल्याएको छ ।
वातावरण प्रदूषणमा सरकारी क्षेत्रलाई मात्र दोषी देखाएर उम्कने अवस्था भने छैन । त्यसमा पनि आफ्ना दैनिक गतिविधि, बानी व्यवहारहरू कति वातावरणमैत्री र स्वस्थकर रहेका छन् भन्ने कुराको मध्यनजर गर्नु आवश्यक छ । वातावरण सन्तुलनका लागि विदेशी राष्ट्र, नागरिकको व्यवहार जीवनशैलीबाट सिकेर र आफूले सुधार गर्न खोज्नु त्यसमा बढी बुद्धिमता हुन्छ । वातावरण सुधारमा नागरिकको सकृयता र कृयाशिलताको खाँचो पर्छ । प्रदूषण हुने स्रोत वा माध्यमबाट नै न्यूनिकरण गर्ने र त्यसको विसर्जन वा व्यवस्थापनका लागि उचित कृयाकलाप गर्नु पर्दछ । प्रदूषण न्यूनिकरणका लागि नागरिक दायित्व अभिवृद्धि गराउनु पर्छ । भूूकम्प, बाढी पहिरो आगलागी जस्ता प्रकोपबाट सिर्जना हुने प्रदूषणको न्यूनिकरणका लागि तिन तहको सरकारको सहकार्य र समन्वय कायम गरी आवश्यक व्यवस्था मिलाउन सक्नुपर्छ । फोहोरमैला व्यवस्थापनमा घरपरिवार, समुदाय, टोल विकास संस्था र अन्य सरोकारवालाको सहभागिता र सहकार्यलाई प्रोत्साहन गर्नु पर्छ । फोहोरमैलाको संकलन, विसर्जन तथा प्रशोधनको लागि आवश्यक पर्ने पूर्वाधार तथा संरचनाको निर्माण तथा सञ्चालनमा स्थानीय तहलाई जिम्मेवार बनाउनु पर्छ ।
सवारी साधन, यन्त्र, उपकरण, औद्योगिक प्रतिष्ठान, होटल, रेष्टुरेण्ट वा अन्य स्थान वा मालवस्तु वा कुनै क्रियाकलापबाट हुने प्रदूषण वा जोखिमपूर्ण पदार्थ निष्कासन वा उत्सर्जनबाट हुने असर न्यूनिकरण गर्नको लागि वैज्ञानिक एवम् प्राविधिक उपायहरू अवलम्बन गर्नु पर्दछ । प्लास्टिक झोला नियमन तथा निर्देशिका, २०६८ लाई कार्यान्वयन गर्दै सकेसम्म प्लास्टिकका सामाग्री प्रयोगमा रोक लगाउनु पर्छ । वातावरण संरक्षण ऐन, २०७६ लाई अक्षरस कार्यान्वयन गर्दै जानुपर्छ । फोहोर तथा प्रदूषण गर्नेले नै प्रदूषण नियन्त्रण सम्बन्धि अभियान सञ्चालन गर्नुपर्छ भन्ने सिद्धान्त पोलुटर पेज प्रिन्सिपल (पिपिइ) लाई कार्यान्वयनमा ल्याउनु पर्दछ ।
शहरी पूर्वाधार निर्माणका क्रममा खन्ने र बन्ने अनि पुनः खन्ने प्रवृत्तिको अन्त्य गर्न शहरी क्षेत्रमा क्रमशः यूटिलिटी कोरिडोर निर्माण गर्दै लग्नुपर्छ । दिगो विकासमा सरकार केन्द्रीकृत भई वातावरणमैत्री दिगो शहरको रूपमा काठमाडौंलाई रूपान्तरण गर्नु आवश्यक छ । सुन्दर व्यवस्थित काठमाडौं शहर बनाउन स्थानीय सरकार, राजनीतिक दल, नागरिक समाज र विभिन्न दबाब समूहको भूमिका जिम्मेवारपूूर्ण हुन्छ । मानवीय व्यवहारिक पक्षलाई अनुशासित बनाउन र नियममा बाध्न सकियो भने काठमाडौं उपत्यकाको वातावरण स्वस्थकर बनाउन सकिन्छ । त्यसो भयो भने मात्र काठमाडौं शहरमा मानिस बस्न लायक बन्छ । अन्त्यमा, वातावरणप्रति प्रेम गर्ने बानीको विकास गरौं ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies