–लोकनारायण सुबेदी
विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनका प्रबद्र्धक, अभूतपूर्व महान् र युगान्तकारी दार्शनिक, असाधारण एवम् अप्रतिम व्यक्तित्व कार्ल मार्क्सकी सहधर्मिणी अर्थात् जीवन संगिनी हुन् जेनी मार्क्स । उनको मार्क्ससँग विवाह हुनुभन्दा पहिलाको नाम रहेको थियो –जेनी वोन वेस्टफालेन । उनको जन्म १२ फेब्रुअरी १८१४ मा जर्मनीको राइन प्रान्तको सल्ज्वेडलमा भएको थियो । जेनीको जन्मपछि उनको बुवाको ट्रियरमा सरुवा भयो । त्यहाँ उनको कार्ल मार्क्स परिवारसँग परिचय हुने अवसर मिल्यो । त्यति बेलैदेखि बालिका जेनी आफ्ना अरु विद्यालयका साथीहरूसँगै कार्ल मार्क्सँसँग खेल्ने गर्थिन् । यसरी बाल्यकालदेखि नै शुरु भएको जेनी र मार्क्सबीचको प्रेम जेनी २१ वर्षकी र मार्क्सँ १७ वर्षको भएपछि झन् परिपक्व प्रेममा परिणत भयो ।
फलतः कार्ल मार्क्स र जेनीले सन् १८३५ को गर्मी याममा विवाह सम्पन्न गरे । तर, त्यो वैवाहिक सम्बन्ध अभिजात वर्गका जेनीका माता पिताहरूका लागि अस्वीकार्य हुने सम्भावना थियो । त्यसले गर्दा उनीहरूले त्यस विवाहलाई तत्काल स्वीकार गरेनन् । यद्यपि, जेनीले कार्ल मार्क्ससँग विवाह गरेपछि उनको जीवनले नयाँ मोड लियो । आफूले २१ वर्षसम्म बिताएको जीवनशैली भन्दा नितान्त फरक तर, लक्ष्यप्रति अविचल अनि अबिरल कठिनाई र अभावहरूले भरिएको जीवन उनले आरम्भ गरेकी थिइन् । विवाहपश्चात उनीहरू राइन नदीको बाटो भएर अक्टोबरमा पेरिस पुगे । उनीहरू पेरिस पुगेपछि मार्क्सले पत्रिका निकाल्न शुरु गरे । सन् १८४४ मे १ मा जेनीले उनकी जेठी छोरी जेनीलाई जन्म दिइन् ।
त्यतिबेला मार्क्सले प्रकाशित गर्न थालेको पत्रिकाको अवस्था पनि राम्रो थिएन । त्यसले गर्दा मार्क्स–जेनी परिवारको आर्थिक स्थिति ज्यादै कमजोर थियो । यसैबीच १८४५को शुरुमा उनीहरू बसेको घरमा अचानक प्रहरी आएर मार्क्सलाई २४ घण्टाभित्र पेरिस छोड्नु पर्ने भन्ने प्रसियाली सरकारको आदेश सुनाएर गयो । तर जेनीले पेरिस छोड्नु पर्ने कुरा त्यहाँ उल्लेख थिएन । जेनीले त्यो कठिन पलमा आफ्ना घरायसी सामानहरू बेचेर केही पैसा जम्मा गरिन् । त्यो पैसाले त्यहाँबाट उनीहरू ब्रसेल्स गए । ब्रसेल्सको बसाईमा एक रात २ जना मानिसहरू उनीहरू बसेको घरभित्र पसेर कार्ल मार्क्सलाई सोधपुछका लागि भनी प्रहरी कार्यलयमा लगे । त्यसै रात मार्क्सलाई छुटाउन प्रयासरत रहँदा प्रहरीले जेनीलाई पनि गिरफ्तार ग¥यो । अनि यौन व्यावसायी, पाकेटमार जस्ता आइमाईहरू राखिएको हिरासतमा उनीलाई पनि सँगै राख्यो । त्यहीँ उनले एक पुरानो जीगोर नामका साथीलाई पनि भेटिन् । उनका साथी जिगोरले तत्कालै तल हेर्न ईसारा गरे । जेनीले झ्याल नजिक गएर तल हेर्दा कार्ल मार्क्सलाई सैनिकहरूले कडा सुरक्षा दिएर अन्तै लगेको देखिन् । केही बेरको सोधपुछपछि पनि प्रहरीले जेनीबाट केही हात पार्न सकेन र अन्त्यमा उनलाई हिरासतबाट मुक्त गर्यो ।
अनि त्यसपछि मार्क्सको परिवारलाई जहाँ गयो त्यहीबाट लखेटिन थालियो । उनीहरू १८४५ मा पेरिसबाट, १८४८ मा ब्रसेल्सबाट, १८४९मा क्योलनबाट र अगस्ट १९४९मा फेरी पेरिसबाट निरन्तर लखेटिएका र धपाइएका थिए । एक पटक त जेनी गर्भवती भएको बेलामा पनि देश निकाला हुनु परेको थियो । यसरी देश निकाला हुँदै गर्दा र बसाई सर्न कैयौं पटक त उनीहरूसँग पैसा नै हुँदैन थियो । त्यस्तो अवस्थामा रहँदारहँदै पनि बाध्य हुँदा गर्भवती पत्नी र बच्चालाई समेत छोडेर मार्क्सले एक पटक त २६ अगस्टको दिन बेलायतको राजधानी लण्डन पुग्नु परेको थियो ।
वास्तवमा यसरी एकपछि अर्को देश निकाला र निर्वासनका कहिल्यै नटुङ्गिने श्रृंखलाहरू र खस्कँदो आर्थिक अवस्थाले पनि मार्क्सलाई कहिल्यै विचलित पार्न भने पटक्कै सकेन । हुन पनि सभ्यता र ज्ञानले सम्पन्न, साहित्य र कलाकी ज्ञाता जेनी मार्क्सले सन् १८७५–१८७७ मा जर्मन जनतन्त्रवादी अखवार (फ्याङ्कफर्ट जेइटुङ एण्ड ह्याण्डल्सब्लाट)मा साहित्यिक आलोचना सम्बन्धि लेखमाला प्रकाशित गरिन् । त्यसमा उनले लण्डनको थिएटर जीवनबारे प्रकाश पारेकी थिइन् । विश्व प्रसिद्ध अंग्रेज साहित्यकार शेक्सपियरका नाटकहरूमा मूख्य नायकको भूमिका प्रस्तुत गर्ने कलाकार हेनरी इरभिङ्कको उत्कृष्ट अभिनय बारे उनले लेखिन् र बृटिश बुर्जुवा दर्शकहरूको अभिरुचीको हाँसो उडाइन् । यसबीचमा जेनी मार्क्सले रुसलगायत देशहरूमा मजदुर तथा क्रान्तिकारी आन्दोलनका गतिविधिबारे निगरानी राखेकी थिइन् र त्यस आन्दोलनमा आफुले सकेसम्म ठूलो योगदान पनि पुर्याउने गरेकी थिइन् ।
यसरी लक्ष्यप्रति ओतप्रोत भएकी आफ्नी सत्यनिष्ठ जीवन संगीनी जेनीको संघर्षमा निःस्वार्थ सहभागिताप्रति मार्क्सले आफ्नो ‘दास क्यापिटल’ अर्थात् ‘पुँजी’को दोस्रो र तेस्रो खण्ड समर्पित गर्ने मनशाय राखेका थिए भन्ने मार्क्सका अनन्य मित्र एङ्गेल्सका भनाई रहेको छ । हुन् त सर्वहारावर्गको मुक्ति संघर्षमा जेनी मार्क्सको योगदान बाह्य संसारको लागि विशेष छैन तर, एङ्गेल्सले उनलाई पनि ‘सर्वहारावर्गको समाजवादको पुरानो योद्धा’ दलमा नै गणना गरेका थिए ।
हुन पनि तीक्ष्ण विवेकशील मस्तिष्क, राजनैतिक विनम्रता, स्फूर्तियुक्त जोशिलो चरित्र, आफ्नो पतिश्रीको सम्पूर्ण जीवन बलिदान गरेको महान कार्यप्रति निरन्तर निष्ठा, बफादारी र आत्मत्याग, यी सबै उच्च महत्वका कुराहरूले परिपूर्ण जेनी मार्क्सबाट फेडरिक एङ्गेल्स ज्यादै प्रभावित थिए । त्यसैले त उनले जेनीलाई ‘उत्कृष्ट आत्मा भएकी नारी’ भन्ने संज्ञा नै दिएका थिए ।
मार्क्सकी जीवन संगिनी जेनी फोक्सोको निमोनियाको कारण लामो समयसम्म बिरामी भएर ओछ्यानबाट उठ्न नसक्ने भइन् । अर्कोतिर मार्क्सलाई पनि कलेजोको क्यान्सरले आक्रान्त पारेको थियो । डाक्टरहरूले उनको जीवन खतरामा परेको कुरा बताइसकेका थिए । यस प्रकार एकातिर अर्को कोठामा आफ्नी पत्नी मृत्यु शैयामा छटपटाएर संघर्षरत रहँदा मार्क्स पनि क्यान्सर रोगको शिकार भएर सिकिस्त थिए । सन् १८८१ को डिसेम्बर २ का दिन लण्डनमा जेनीको देहाबसान भयो । तर, आफै रोगले जीर्ण भएका मार्क्स आफ्नी प्यारी जेनीको अन्त्येष्टिमा पनि सहभागी हुन सकेनन् । त्यसको दुई वर्षपछि क्यान्सरले थलिएका कार्ल मार्क्स पनि १८८३ मा यो संसारबाट बिदा भए । जेनी र मार्क्सका अभिन्न मित्र एंगेल्सले उनीहरू दुबैलाई बिदा गरे ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies