–रत्नप्रसाद अनामणी
हाम्रा प्राचीन मन्दिरहरूमा हामीले गहिरिएर हेर्ने हो भने निकै सुन्दर कलात्मक अभिव्यक्तिहरू प्रशस्त पाउँछौ । ती अभिव्यक्तिहरूलाई पाएसम्म आकर्षक, ओजस्वी, अर्थपूर्ण एवम् दार्शनिक गहनता भरिपूर्ण बनाउन हाम्रा हाम्रा बास्तुविद्हरू निपुण छन् । ती अभिव्यक्तिहरू धातु, काष्ठ, ढुंगा आदिमा कोरेर आफ्ना सीपको गहिरो आध्यात्मिक दर्शन युगौंसम्म रहने गरी अभिव्यक्त गरिएका हुन्छन् । ती कलाकारले जति पनि कलाकृति खोपेका हुन्छन्, तिनमा आफ्नैपनको मौलिकता रहनुको साथै थुप्रै विशेषताहरू पनि रहेका हुन्छन् ।
यसै सन्दर्भमा नाला भगवती मन्दिरको छानाको कुनाहरूमा छानामुनि सबभन्दा बोझिलो भार उठाएर आफ्नो पुरुषार्थ देखाइरहेका ‘कूँ सल’लाई लिन सक्छौं । ‘कूँ सल’ नेवारी शब्द हो । यसको अर्थ ‘कुनाको घोडा’ भन्ने बुझिन्छ अर्थात् मन्दिरको छानाको बोझिलो भाग उठाउने सर्वशक्तिमान कुना घोडा । यो एउटा काल्पनिक जन्तु हो । यसलाई नेपाली भाषामा सिंहशार्दूल पनि भन्ने गरिन्छ ।
साँच्चिकै भने हो भने नेपालमा सिंहशार्दूल नभएको मन्दिरै छैन भने पनि हुन्छ । त्यसैले नेपाली बास्तुकलामा यसले एउटा महत्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ । यस्ता सिंहशार्दूल भएका हेर्न लायक मन्दिरहरू मध्ये काभ्रे जिल्लाको उग्रचण्डी गाविस नालामा रहेको नेपालका चार प्रसिद्ध भगवती मध्ये एक उग्रचण्डी भगवतीको मन्दिरलाई लिन सक्छौं । यस मन्दिरको पहिलो तल्लाको छानाको मुनि चारवटा कुनाको टुँडालहरूमा अवर्णनीय कलात्मक सिंहशार्दूलहरू रहेका छन् । ती चार सिंहशार्दूलहरू मध्ये दुई वटा भाले र दुईवटा पोथी रहेका छन् । यो जन्तु हेर्दैमा ज्यादै सुन्दर कलात्मक सजीवताले भरिपूर्ण भए तापनि कलाकारले यस जन्तुमा तीनवटा जनावरहरू घोडा, सिंह र बोका एउटै जन्तुमा गाभेर नेपाली बास्तुकलालाई निकै तिखारेको देखिन्छ ।
यसको अनुहार र शरीरको बनोट धेरैजसो घोडासँग मिल्दोजुल्दो छ भने खुट्टाहरू सिंहसँग र सिंग, आँखा चाहिँ एकदम मताहा बोकाको जस्तो देखिन्छ । यस जन्तुको चारै खुट्टामा पखेटाहरू छन् जसको प्रतिक बायुवेगयुक्त भन्ने हुन्छ । भाले सिंहशार्दूलहरूको यौन चिन्हबाट अन्दाज गर्न सकिन्छ कि यो बडो पुरुषार्थशाली देखिन्छ किनभने त्यस यौन अंगमा साना साना बाँदरहरू अंगालो हालेर बस्दापनि कुनै हलचल भएको देखिदैंन । यसबाट उसको बलवीर्यको अन्दाज हुन्छ । यसको टनक्क परेको सुडौल र सशक्त शरीर देख्ने बित्तिकै यो जन्तुमा अलौकिक शक्ति र सामथ्र्य रहेको प्रतीक हुन्छ । हाम्रा मन्दिरहरूमा रहेका कलाहरूमा प्रतीकको विशेष स्थान छ । यो हुनुमा आध्यात्मिक र दार्शनिक पक्ष गहन हुनु नै हो ।
यस सिंहशार्दूलबारे हाम्रा संस्कृतिका अग्रज ध्रुबकृष्ण ‘दीप’को निचोडअनुसार यी जन्तुहरू मन्दिरहरूमा बलको प्रतीकको रूपमा मात्र रहेका छैनन्, मन्दिरका दिक्पालको रूपमा पनि रहेका छन् । मन्दिरलाई सम्हाल्ने र यसको समुचित संरक्षण गर्ने अभिप्रायको अभिव्यक्ति यिनीहरूको मुखाकृति र यिनीहरू उभिरहेको मुद्राबाट पनि स्पष्ट हुन्छ । प्रत्येक टुँडालको काम छानाको भारलाई सम्हाल्ने हुन्छ र त्यसकारण टुँडालको काठ बलियो हुनुपर्छ तर एउटा भावुक र प्रतिभाशाली कलाकारलाई त्यो टुँडालको काठ बलियो हुनुले मात्र चित्त बुझेन । अतः उनले त्यो बलियो टुँडालको काठमाथि एक असाधारण अलौकिक बल जन्तुको पनि सिर्जना गरे । कलाकारले सिर्जेको त्यो जन्तुलाई झट्ट हेर्दा त्यो जन्तु केवल काल्पनिक हो भन्ने लाग्दछ । तर त्यस्तो जन्तु हुनै सक्दैन भनेर अविश्वास गर्न कठिन पर्छ नै ।
जे होस् हाम्रा सभ्यता झल्काउने कलाकारहरू आफ्ना कथा व्यथाहरूसँग बिलिन भइसके । बचेखुचेकाहरू पनि बिलिन हुने क्रममा छन् । यस्ता कलाधर्मीहरूलाई हामीले बचाईाख्नु नितान्त आवश्यक देखिन्छ । यी कुशल सीपहरू एकपुस्ताबाट अर्कोपुस्तालाई हस्तान्तरण गर्दै र ती कलाकृतिको सही अर्थमा गहन अध्ययन अनुसन्धान तथा सार्वाधिक हितको लागि प्रचारप्रसार र कलाको मर्म बुझ्नु आम नेपालीको कर्तव्य हुन आउँछ । यदि हामी समयमा ब्यूूँझिएनौ भने पक्कै पनि यसले राम्रो संकेत गरेको देखिदैँन ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies