-मनीषा अवस्थी
नेपालमा गणतन्त्र स्थापनापछिको दशकमा नेपाली पत्रकारिता बजारमा महिलाहरूको उपस्थिति बढ्यो । तर मूलधार भनिने सञ्चारमाध्यमले महिलालाई नेतृत्व दिन सधैं कन्जुस्याइ गरे । पछिल्लो दशकमा एकाध महिलाले मात्रै मूलधार मिडयामा सम्पादक पाए पनि स्थायी हुन सकेन । नेपाली सञ्चार उद्योगले सम्पादकमा महिलालाई स्वीकार्न नसकिरहेको विषयमै केन्द्रीत भएर दुई दशकदेखि सक्रिय पत्रकारितामा रहेकी पुनम पौडेलसँग मध्यान्हले गरेको कुराकानीः
महिलाहरूलाई नेतृत्वमा पुग्न किन यत्रो सकस ?
पत्रकारितामा संख्याको मात्रै कुरा नगरौं । महिलाको सहभागिता धेरै वर्षदेखि छ । तर भएका महिलाहरू कहिले पनि नेतृत्वमा पुग्न सकेका छैनन् । महिलाहरूलाई नेतृत्व अर्थात् सम्पादकीय नेतृत्वमा स्वीकार गर्न नसकेकैको हो । बजारमा भएका केही महिलाहरू निकै क्षमतावान छन् तर उनीहरूलाई सम्पादक हुन योग्य नै ठानिदैन । यसले गर्दा महिलाहरू नेतृत्वमै पुग्न सकेका छैनन् । खोइ त अहिले सञ्चारमाध्यमहरू यति धेरै छन् । तर, आफैले चलाएका साना मिडियामा महिलाहरू सीमित भएका छन् । आफैले पोड्कास्ट चलाइरहेका छन् । मूलधारका मिडियामा महिलाहरूलाई मौका नै नदिएपछि बाध्यताबस यस्तो भएको छ ।
नेपाली पत्रकारितामा महिलाको उपस्थितिबारे तपाईंको बुझाइ के छ ?
पछिल्लो समय पत्रकारिता महिलाहरूको उपस्थिति स्वभाविक ढंगले बढिरहेको देखिन्छ । यसलाई केही मानिसले आकर्षण पनि भनिरहेका छन् । तर पत्रकारितामा मात्रै भन्दा पनि यस क्षेत्रका प्राविधिक र प्रशासनिक क्षेत्रमा पनि आएका महिलाहरूको अवस्थाले संख्यामा केही बृद्धि भएको हो । खास आकर्षण भने छैन । किनभने हामीसँग तथ्यांक नै छैन । तथ्यांक नै नभइकन केलाई आकर्षण भनिएको हो ? यद्यपि पहिलाको भन्दा संख्या बढ्नु भनेको स्वभाविक हो । समय क्रमसँगै सबै क्षेत्रमा जस्तै यो पेशालाई पनि म अघि बढाउछु भनेर महिलाहरू केही अघि आएका हुन् । तर कामगर्दै जाँदा यो पेशाका जोखिम देख्न थालेपछि महिलाहरू पलायन पनि उत्तिकै भइरहेका छन् ।
पत्रकार महिलाहरू पलायन किन भइरहेका हुन् ?
बाहिरबाट पत्रकारिता हेर्दा एकदम गज्जब देखिन्छ । यो पेशामा नाम र दाम दुइटै हुन्छ भनेर छिरेका धेरै छन् । तर २४ घण्टा ७ दिन स्ट्याण्डबाइ रहनुपर्ने यो पेशामा दुःख असाध्यै छ । दुःखअनुसारको प्रतिफल छदैछैन ।
अर्को महत्वपूर्ण कुरा महिलाहरूले जहिले पनि घर चलाएर काम पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । कार्यालयका सहकर्मीसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहनुपर्छ । समाचार स्रोतहरूसँग सम्बन्ध राख्नुपर्यो । अधिकांश समाचार स्रोत पनि पुरुष नै छन् । सबैको नेचर राम्रो हुँदैन । अनावश्यक फोनहरू आइरह्यो भने घरमा पनि त्यति राम्रो नमान्न सक्छन् । हाम्रो सामाजिक व्यवस्था नै यस्तै छ । यसलाई चिर्न निकै कठीन छ । त्यसकारण अधिकांश महिलाहरू हौसिएर यो पेशामा आए पनि पलायन हुनुपरेको हो ।
नेतृत्वमा महिलाहरू आउन गर्ने चाहिँ के हो ?
संविधानले नै सबै क्षेत्रमा ३३ प्रतिशत महिलाको सुनिश्चितता गरेको छ । यही कुराको वकालत गर्ने सञ्चार क्षेत्रले सबैभन्दा पहिला आफूले लागु गर्नुपर्छ । यसमा मलिाहरू आफैले पनि यो पेशामा लाग्नुभन्दा पहिला आफूलाई तयार गर्नुपर्छ ।
हचुवा पेशामा आयो भने पलायन हुनुपर्ने अवस्था आउँछ । अर्को कुरा सरकारी तहबाट वा नीतिगत रुपमै निश्चित समय पुगेपछि निश्चित मापदण्ड पुरा गरे पनि यो पद दिनैपर्ने भनेर बाध्यकारी नीति बनाउनुपर्छ । यति गर्न सके मात्रै महिलाहरूको सहभागिताको अवस्था सुधार्न सकिन्छ ।
.................................................................................................................................................................
२००७ सालमा प्रजातन्त्रसँगै नेपाली पत्रकारिताको विकासले पनि विस्तारै गति लिएको हो । पत्रकारिताको विकाससँगै नेपाली बजारमा पत्रकारहरूको संख्यामा पनि उल्लेख्य बृद्धि हुँदै आएको छ । तर इतिहास र वर्तमान हेर्दा महिला पत्रकारको संख्या भने एकदमै न्यून छ । विभिन्न्न आधिकारिक प्रमाणले वि.सं २००८ साल जेठमा नेपाल महिला संघले प्रकाशित गरेको ‘महिला’ मासिकबाट नै नेपालको पत्रकारितामा महिलाको उपस्थिति देखिएको हो । त्यसपछि महिला हकअधिकार तथा महिलाका विविध मुद्दामा प्राथमिकताका साथ कलम चलाउन ‘अस्मिता’ जस्ता पत्रिकाहरूको उपस्थितिले प्रमुख भुमिका निभायो । विशेषगरी महिलामाथि हुने दमन र हिंसाका विरुद्ध कलम चल्ने सो पत्रिका प्रकाशन पश्चात यस क्षेत्रमा महिला पत्रकारको संख्या पनि बढ्दै गयो ।
तर, नेपालमा २०४६ को आन्दोलनसम्म सञ्चार क्षेत्रको संख्यात्मक र गुणात्मक रुपमा उति विकास भएको छैन । यस्तो अवस्थामा पत्रकार महिलाको उपस्थिति बाक्लो हुने त कुरै छैन । मुलुकमा प्रजातन्त्रको बहाली भएसँगै पत्रकारितामा महिलाको सहभागिता क्रमशः बढ्दै गयो । पछिल्लो दशकमा त पत्रकार महिलाको संख्यामा ह्वात्तै बृद्धि भएको छ ।
सञ्चार क्षेत्रमा आवद्ध महिलाहरूको संस्था सञ्चारिका समुहले २०७५ सालमा गरेको अध्ययनले सञ्चार क्षेत्रमा रहेका सबै पत्रकारको २५ प्रतिशत महिलाको सहभागिता रहेको तथ्यांक रहेको छ । यसैगरी नेपाल पत्रकार महासंघको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार देशभर कार्यरत पत्रकार महिलाको संख्या २५ सय नाघिसकेको छ । यस मध्ये केही महिलाहरूको पत्रकारिताले मात्रै निरन्तरता पाएको छ ।
अर्थात् निरन्तर सक्रिय पत्रकारिता गर्ने महिलाहरूको संख्या भने औंलामा गन्न सकिने मात्रै छ । यस्तो किन भइरहेको छ त ? अधिकांशले भन्छन्, पारिवारिक कारण देखाएर महिलाहरू आफै पलायन भइरहेका छन् ।’ तर, पत्रकार महिलाले पेशालाई निरन्तरता दिन नसक्नुको कारण परिवार मात्रै नभइ असुरक्षा प्रमुख कारण भएको सञ्चारिका समुहकी अध्यक्ष बिमला तुम्खेवा बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘यो पेशामा सेक्युरिटी नै छैन । अर्को कुरा पत्रकार महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि बदलिएको छैन । सहजिकरणका लागि एक जना पनि मूलधारको मिडियामा महिला सम्पादक हुन सकेको छैन ।’ तुम्खेवाको बुझाइमा मूलधारको पत्रकारिताको नेतृत्वमा महिला नपुग्नुले पनि पत्रकार महिलाका समस्याहरूबारे कसैले ध्यान दिन सक्दैन ।
नेपालको संविधानले ३३ प्रतिशत महिला सहभागिता सुनिश्चित गरेकै छ । त्यही संबिधानले प्रदत्त गरेको अधिकार समान सहभागिता र समावेशिताको वकालत गरिहने सञ्चारमाध्यमले महिला सहभागिताको समेत सुनिश्चित गर्न सकेको छैन । यसको लागि संविधान प्रदत्त पाएको अधिकार कार्यन्वयनमा भएमा नियमनकारी निकायको ध्यान जान जरुरी भएको जानकारहरूको बुझाइ छ । यसैगरी सञ्चार क्षेत्रमा महिला सहभागिता बढाउन पारिश्रमिक ऐन समेत परिवर्तन गर्नुपर्ने पनि कतिपयको बुझाइ छ ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies