-डा. उद्धव पुरी
सिद्धार्थ गौतमले बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि लामो समयसम्म भिक्षुणी बनाउने र भिक्षुणी संघको व्यवस्थाको परम्परा थिएन । पुरुषहरू नै बुद्धका अनुयायी भएका थिए । बुद्धका दाजुभाइलगायत उनको शिक्षाबाट अनुग्रहित सबै भिक्षु भएका थिए र आफ्नो गृहस्थ जीवन त्यागेर अनागरिक भइ भिक्षु संघमा सामेल भइ बिहारमा बस्न थालेका थिए । तत्कालीन सामाजिक परिवेश र महिलाहरु पुरुषप्रति आत्मनिर्भर हुने प्रचलनले पनि स्त्रीजातिलाई भिक्षुणी हुन नदिन भूमिका निर्वाह गरेको हुन सक्छ । तर यी सबै परिबन्ध र व्यवधानलाई पार गर्दै ठूलो त्याग गरी गौतमी पहिलो भिक्षुणी बनिन् । उनी हालको नेपालको देवदहमा जन्मेकी राजकुमारी थिइन् । उनको विवाह हालको नेपालको कपिलवस्तुका राजा शुद्धोदनसँग भएको थियो । उनी शुद्धोदनकी कान्छी/दोस्रो श्रीमती थिइन् । प्रचलित भाषामा उनी बुद्धको सानीआमा पनि थिइन् । उनै प्रजापति गौतमी बुद्ध शासनमा पहिलो भिक्षुणी बनिन् ।
गौतम सिद्धार्थको जन्म आजभन्दा भण्डै २६ सय वर्षअगाडि लुम्बिनीमा भएको थियो । कपिलवस्तु गणराज्यको राजकुमार सिद्धार्थ राजधानी तिलौराकोटमा हुर्केका थिए । विवाह र पुत्र लाभपछि दरबार र आलशी जीवन त्यागेर उनले हालको भारतको बोधगयामा पुगेर बुद्धत्व प्राप्त गरेका थिए । विभिन्न कारणले उनी पटक-पटक कपिलवस्तु आवतजावत गरेको पुष्टि पनि भएको छ । जुन समयमा उनका पिता, माता, श्रीमतीलगायतले भिक्षु जीवन त्यागेर राजकाज सम्हाल्न अनुरोध गरेका छन् । तर बुद्धले ती कुराहरु अस्वीकार गर्दै आएका थिए । गौतम बुद्धकी आमा मायादेवी, गौतम बुद्ध जन्मेको सातौं दिनमा परलोक भएकाले उनको लालनपालनको सम्पूर्ण दायित्व तिनै सानीआमा प्रजापति गौतमीले गेरेकी थिइन् । उनका लागि बुद्ध नै पहिलो/जेष्ठ पुत्र थिए । बुद्ध र सानीआमाबीचको सम्बन्ध आफ्नै आमा छोराको जस्तो थियो । हरेक पटकको बुद्धसँगको भेटमा प्रजापति र बुद्धकी श्रीमती यशोधराले बुद्धलाई राजकाजमा फर्काउन धेरै प्रयास पनि गरेका थिए भने राजकाजमा नफर्किने भए आफूहरुलाई पनि भिक्षुणी बनाएर लैजान अनुरोध गरेका थिए । तर त्यो सम्भव भइरहेको थिएन । महिलाहरुलाई भिक्षुणी बन्ने अनुमति बुद्धले दिएका थिएनन् । जब शुद्धोदनको कपिलवस्तुमा देहावसन भयो त्यसपछि प्रजापति गौतमी एक्लो बनिन् । तत्कालीन सामाजिक परिवेशमा महिलाहरु पतिको मृत्युपछि साहराविहीन हुन्थ्ये । छोरा, छोरी र धन सम्पत्ति उनीहरुका लागि अर्थहीन मानिन्थ्यो । उनले पनि त्यही ठानिन् र बुद्धकै शरणमा बाँकी जीवन बिताउने सोच बनाइन् । तर त्यस अघि नै बुद्धले उनको अनुरोध तीन पटकसम्म अस्वीकार गरिसकेका थिए । जुन सम्भव बनाउनु उनका लागि कठिन विषय थियो ।
पति वियोग हुँदा प्रजापति गौतमीको उमेर ८० वर्षको थियो । उनमा बुद्धकै शरणमा जाने तीव्र इच्छा भएपछि उनले बुद्धसँग अन्तिम याचना गर्ने सोच बनाइन् । गौतम बुद्ध त्यस समयमा वैशालीमा थिए । कपिलवस्तुमा भएकी प्रजापति आफैंले केश छेवर गराइन् र कषाय—वस्त्र धारण गरिन् । जुन बुद्धको आदेश विपरीत थियो । तर वैशाली जाने र बुद्धको शरणमा पर्ने निधो गरिन् । उनको यो ढिपीका पछाडि कसैको केही लागेन । तत्कालीन दरबारले उनलाई रोक्न सकेन । मुमा महारानीको पछि कपिलवस्तुका अरु पाँच सयजति महिलाहरु पनि घर र परिवार छोडी उनकै पछि लागे । दरबारले पालकीसहित बाटोमा खानपान र सुरक्षाका लागि तयारी बन्दोबस्त गरिदियो । तर उनले ती कुनै सुविधाको उपभोग र उपयोग नगरी खाली खुट्टा बाटो लागिन् । अरु पनि उनकै पछि लागे । लामो वा धेरै दिनको यात्रापछि उनी वैशालीको बुद्ध बसेको बिहारमा पुगिन् । जहाँ पुग्दा उनको खुट्टा सुन्निएको थियो । उनका साथमा अरु पाँच सयजति महिलाहरु पनि पुगे । दृढ चाहनाले उनले बुढी भएर ८० वर्षको उमेरमा पनि धेरै दिन हिँडेर यात्रा पूरा गरेकी थिइन् । त्यतिखेरको नाप प्रणाली योेजनमा थियो । कपिलवस्तुबाट वैशाली ५१ योजन थियो । बुद्धको ढोका अगाडि पुग्दा उनको आँखा रसाइरहेका थिए । उनमा अर्को एउटा ठूलो डर पनि थियो । किनकि उनले तथागत बुद्धको स्वीकृति बिना नै कषाय—वस्त्र धारण गरेकी थिइन् । जुन कुरा सारा जम्बुद्वीपभर फैलिसकेको थियो । जब बुद्धले उनको अनुनयविनय सुनेन भने उनको समाजमा मुख देखाउन लायक हुने थिएन ।
गौतम बुद्धलाई भेट्न उभिएकी गौतमीको पहिलो भेट भिक्षु आनन्दसँग भयो । आफ्नी ठूलीआमा समेत पर्ने प्रजापतिको यो हालत देखेर आनन्द आश्चार्यमा पर्दै दुःखी भए । आनन्द र प्रजापतिबीच लामो संवाद भयो । प्रजापतिले आफूले नारी जातिको निमित्त पनि प्रव्रज्याको अनुमति मागेको अनुरोध गरिन् । जुन बुद्धले तीन पटकसम्म अस्वीकार गरिसकेका थिए । अन्तमा आनन्दले बुद्धसँग स्त्रीजातिका लागि पनि प्रव्रज्याको अनुमति माग्ने वचन दिए । तर पटक-पटक आनन्दले अनुरोध गर्दा पनि बुद्धले अनुमति दिएनन् । बुद्ध शास्त्रहरुले आनन्दले तीन पटकसम्म स्त्रीजातिलाई तथागतको धर्म विनयमा घर छोडी अनागरिक भइ प्रव्रजित हुने अनुमति दिए वेश हुने थियो भनेका थिए । स्वीकृति नपाएपछि आनन्दले बुद्ध शिक्षा र स्त्रीजातिलगायतको प्रसंगमा बुद्धसँग संवाद गर्न थाले । लामो संवादपछि बुद्धले प्रजापतिले आठ—गुरु—धर्म स्वीकार गर्छिन् भने अनुमति दिने बताए । बुद्ध शिक्षामा भिक्षुहरुका जस्तै तर केही फरक आठ वटा विनयका विषयहरु छन् । सोही कुरा आनन्दले प्रजापतिलाई सुनाए र त्यसलाई स्वीकारे उपसम्पदा हुने बताए । प्रजापतिले बुद्धका वचन स्वीकार गरिन् र आनन्दले बुद्धलाई सोको जानकारी गराएपछि बुद्धको अनुमतिमा उनी अनागरिक भइ प्रव्रजित भइ भिक्षुणी बनिन् । उनको साथमा आएका अरुले पनि त्यसै गरे । तिनै प्रजापति त्यसपछि ४० वर्षसम्म भिक्षुणी बनिन् र एक सय २० वर्षको उमेरमा आफैंले परिनिर्वाण हुने घोषणा गरिन् । बुद्धको अनुमतिमा उनी परिनिर्वाण भइन् । उनको शवयात्रामा छोरा बुद्ध आफैं पनि सामेल भए । यो शवयात्रा बुद्धको महापरिनिर्वाण पछिको सबैभन्दा ठूलो संख्यामा सहभागी भएको शवयात्रा थियो भनि बुद्धगाथाहरुमा उल्लेख छन् ।
यहाँ प्रजापति कसरी प्रथम भिक्षुणी भइन् भन्ने कुरा पनि उठ्न सक्छ । किनभने उनकै साथमा अरु पाँच सय महिला पनि कपिलवस्तुबाट गएका थिए भने उता भारतीय राज्यका विभिन्न स्थानका महिलाहरु पनि बुद्धको अनुयायी बनिरहेका थिए । तर बुद्धले भिक्षुणी बन्ने अनुमति नदिएको हुँदा उनीहरु भिक्षुहरुले झैं चिवर लगाउन पाउँदैन थिए । घर परिवार त्यागेर विहारमा बस्न पाउँदैन थिए । उनीहरु अनागरिक बन्न सकेका थिएनन् । स्त्रीजातिलाई भिक्षुणी बन्ने र बनाउने शुरुवात कर्ता प्रजापति थिइन् । स्त्रीहरुका लागि बुद्धले प्रतिपादन गरेको आष्ठ गुरु धर्म पालना गर्ने पहिलो महिला उनै थिइन् । उनीपछि नै अरुले अनुमति पाएका हुन् । यहाँ प्रजापति बुद्धलाई पालन पोषण गर्ने र दुध चुसाउने आमा भएका कारण होइन । किनकि बुद्धका लागि सबै प्राणि एकै थिए । बुद्ध तृष्णा र मोहविहीन थिए । सबै उनका लागि बराबर प्रिय थिए । बुद्ध आफैंले पनि श्रवस्तीमा रहँदा सबै भिक्षु भिक्षुणी र उपासक उपासिकाका सामुन्य महाप्रजापति गौतमी नै सबभन्दा पहिलो मेरी भिक्षुणी श्राविका हुन् भनेका छन् । बुद्धले उक्त सभामा महाप्रजापति गौतमीलाई रात्रज्ञाको अग्रस्थानमा राख्दै प्रथम भिक्षुणीको औपचारिक घोषणा गरेका थिए । यस विषयलाई विभिन्न मूलसुत्र र सुत्रहरुमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । यसरी प्रजापति गौतमी पहिलो भिक्षुणी हुन् र उनी नेपालको देवदहमा जन्मेकी र नेपालको कपिलवस्तु गणराज्यको महारानी थिइन् अर्थात उनी नेपाली थिइन् ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies