–डा. सुमन कुमार रेग्मी
पृष्ठभूमि
शताब्दीऔंदेखिको नेपाल र भारतबीच आर्थिक, व्यापारिक र सामाजिक सम्बन्ध सौहार्द्रपूर्ण कायम हुँदै आएको छ । सन् १९७०–२००० बीचको वैदेशिक व्यापार नेपालको निकासी व्यापारमा उल्लेखनीय रहेको छ । भारतले नेपालको निकासी व्यापारमा करिब ६५ प्रतिशत, पैठारी व्यापारमा करिब ६४ प्रतिशत ओगटिएको छ ।
भारत र नेपालबीचको व्यापारिक सम्बन्ध परापूर्व कालदेखि रहँदै आइ हाल पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण रहेको छ । यद्यपि, नेपालको वैदेशिक व्यापार असन्तुलन नेपालको विपक्षमा अत्यधिकरूपमा रहिआएको छ । निर्यात व्यापारको वृद्धिदर अत्यन्त न्यून रहेको र आयात वृद्धिदर अत्यन्त धेरै रहेको सबैलाई विदितै छ ।
२०८०/८१ को पहिलो सात महिनामा व्यापार घाटा आठ खर्ब रुपैयाँ र आयात पनि रू. आठ खर्बकै अनुपातमा रही निर्यात एक खर्बभन्दा कमीमा छ ।
२०८०/८१ को पहिलो आढ महिनामा नेपालको निकासी एक खर्ब बढी भएको छ । २०८०/८१ को आठ महिनामा नेपालको वैदेशिक व्यापार रू. ११ खर्ब ३० अर्ब भएको छ । २०८०/८१ को आठ महिनामा नेपालको निकासी रू. एक खर्ब ६८ करोड भएको छ । तर, व्यापार घाटा नौ खर्ब २९ अर्बको भएको छ ।
आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा नेपालमा १६४ देशबाट रू. १९ खर्ब २१ अर्बभन्दा बढीको सामान आयात भएको छ । भारतबाट २०७८/७९ मा नेपालले रू. १२ खर्ब १५ करोड २७ लाखभन्दा बढीको सामान आयात गरेको थियो । रू. १२ खर्बभन्दा बढीको सामान आयात हुँदा एक खर्ब ५५ अर्ब २२ करोड ३० लाख बराबरका सामान निर्यात भएको थियो । नेपालले भारतसँग मात्र २०७८/७९ मा रू. १० खर्ब ४४ अर्ब ९३ करोड ४ लाखभन्दा बढीको व्यापार घाटा व्यहोरेको थियो ।
आयातको तुलनामा न्यून मात्रामा निर्यात हँदा नेपालको व्याापार घाटा वृद्धि भएको थियो । २०७७/७८ को तुलनामा २०७८/७९ मा २३ प्रतिशतले व्यापार घाटा वृद्धि भएको देखिन्छ । २०७७/७८ को तुलनामा २०७८/७९ मा २३ प्रतिशतले व्यापार घाटा वृद्धि भएको थियो । २०७८/७९ मा देशको व्यापार घाटा रू. १७ खर्ब २० अर्ब ४१ करोड ७३ लाख पुगेको थियो । आ.ब. २०७७/७८ मा व्यापार घाटा रू. १३ खर्ब ९८ अर्ब ७१ करोड २९ लाख बराबरको थियो ।
२०७८/७९ मा नेपालले २१ खर्ब २० अर्ब ४७ करोड ९३ लाख बराबरको वैदेशिक व्यापार गरेको थियो । तर २०७७/७८ को तुलनामा २६.१५ प्रतिशतले बढी रहेको छ । २०७७/७८ मा नेपाल १६ खर्ब ८० अर्ब ९६ करोड ११ लाख बराबरको वैदेशिक गरेको थियो ।
पूर्वाधारमा अवरोध
दुई पक्षीय व्यापारका ढुवानी रेल वीरगन्ज, विराटनगर, भैरहवा, नेपालगञ्ज, दोधाराचाँदनी आईसीडीमार्फत सुख्खा बन्दरगाहमा भएमा नेपाल–भारत व्यापार समस्या केही हदसम्म समाधान हुने देखिएको छ । नेपाल र भारतको व्यवस्थालाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको लागि सोबारे नेपाल–भारतबीच समन्वय गरेमा दुवै देशलाई आपसी लाभ हुनेछ । नेपालको नेपाल स्टान्डर्ड मार्क एन एस भारतको गुणस्तर चिन्हलाई आपसी मान्यता दिलाएमा नेपालको वैदेशिक व्यापार विकासमा सहयोग पुग्न जान्छ ।
नेपाल समुद्रपार वैदेशिक व्यापारको लागि हाल प्रयोगमा आएको कोलकाता बन्दरगाहमा सानो जहाजबाट मात्र सामान ओहोर दोहोर गर्ने हुँदा नेपालको आयात निर्यातमा लाग्ने लागत खर्च लोड अनलोड जस्ता समस्याहरू ब्यहोर्नु पर्ने अवस्थाले गर्दा मुम्बई तथा मद्रासबाट ठूलो जहाज उपलब्ध हुने हुँदा नेपाललाई पनि सोही सुविधा विशाखापटनमको प्रयोग भएको अवस्थामा नेपालको निकासी व्यापारमा ढुवानी खर्च कम भई वैदेशिक व्यापारमा सहयोग पुगेको छ ।
नेपालको भारततर्फ निर्यात व्यापारको वृद्धिदर अत्यन्तै न्यून र भारतबाट आयातको वृद्धिदर अत्यन्तै धेरै रहेकोले नेपाल–भारत व्यापारबीच समस्या समाधानार्थ सधैँ सचेत रहनु जरूरी छ । विगत केही वर्षमा नेपालको निकासीमा भारततर्फको हिस्सा ६६.६ देखि ७०.९ प्रतिशतसम्म, समुद्रपार तर्फको हिस्सा २७.०–३०.० प्रतिशतसम्म र चीन तर्फको हिस्सा २.०–३.४ प्रतिशतसम्म देखिएकोले नेपाल–भारत व्यापार समस्या स्वतः धेरै हुनु स्वभाविकै छ । नेपालबाट भारततर्फ निर्यातका वस्तुहरूमा पाम आयल, सन फलावर, धागो, भटमासको तेल, मुसुरोको दाल, वनस्पति घ्यू, अलैँची, जडिबुटी, अदुवा, जूटका सामान, तारपिनको तेल, अलैंची, कच्छ, ढुंगा–बालुवा, खोटो, नुडल्स, बिस्कुट, प्रशोधित छाला, टुथपेस्ट, पोलिस्टर धागो, तयारी पोशाक, साबुन, हाजमोला, स्क्रापलगायत रहेका छन् । भारतबाट आयातित प्रमुख वस्तुहरूमा पेट्रोलियम पदार्थ, कपडा, तयारी पोशाक, सिमेन्ट, फलफूल, तरकारी, चिनी, चामल, रसायन, इलेक्ट्रिकल सामान, औषधी, सवारी साधन आदी छन् ।
कुनै वर्ष अनुकूल मौसम नभएको र कुनै वर्ष वर्षात् बढी भएको खण्डमा नेपालको व्यापार घाटा सोही वर्ष बढ्ने सम्भावना देखिँदै आएको छ । उदारणका रूपमा आ.व. २०७३–७४ मा अनूकूल वर्षा, समयमा रोपाई तथा खेती, रासायनिक मलको सहज उपलब्धता कृषि प्रविधिको बढ्दो प्रयोगलगायतका कारण कृषि फसल बढी हुन गई निकासी तथा उत्पादन बढ्न गएको देखिन्छ । तर हरेक आर्थिक वर्ष नेपालले वैदेशिक व्यापारको असन्तुलन भोगिरहेको अवस्थामा निकासी व्यापारको अवस्था कमजोर हुँदै गएको छ । आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा पानी कुबेला अर्थात् अन्न बाली उठाउने बेलामा पानी परेको थियो । २०७८/७९ र २०७९/८० मा धान बाली उठाउने बेलामा मौसम अनुकुल रहेकाले र प्राकृतिक प्रकोप नभएको कारण धान उत्पादन बढ्ने देखिएको थियो ।
नेपालको निकासी व्यापार स्थिर रहेको तथा पर्यटक आगमनसमेत बढ्न नसक्दा अर्थतन्त्रको मात्र आधार रेमिट्यान्समा सामान्य उतार–चढावले पनि देशको सम्पूर्ण अर्थतन्त्र संकटमा पर्ने सक्ने अवस्था विगतमा रहेको थियो । नेपालले आफ्नै देशमा उत्पादन गर्न सकिने वस्तु र सेवाहरू समेत उल्लेखनीयरूपमा आयात गर्दा पनि वैदेशिक व्यापारमा नेपालमा सधैँ पछाडि धकेलिँदै आएको छ । नेपालको कूल निर्यातको अवस्था सुधारोन्मुख हुनु पर्नेमा त्यसो हुन सकेको छैन् । विदेशबाट खर्बौंको रुपैयाँको वस्तुहरू आयात हुँदा नेपालले एक आर्थिक वर्षमा एक खर्बका वस्तुहरू निकासी हुन सकेको छैन् । विगत चार वर्षमध्ये २०७०–७१ मा सबैभन्दा बढी रू. ९१ अर्ब रुपैयाँको निर्यात भएको देखिन्छ । नेपालले ६८ देशमा निर्यात तथा ७४ देशबाट सामान आयात गरेको देखिन्छ । आ.ब २०७७/७८ मा नेपालको निकासी रू. एक खर्ब १२ अर्ब बढी भएको छ ।
वैदेशिक व्यापार घाटालाई कम गर्नका लागि उत्पादन वृद्धिका विकल्प नभए पनि नेपालले स्वदेशमै प्रचुर मात्रामा उत्पादनको सम्भाव्यता भएका वस्तुहरूको उत्पादन वृद्धिमा सुधार ल्याउन सकेको छैन् । नेपालको कूल निर्यातको अवस्था सुधारोन्मुख हुनुपर्नेमा त्यसो हुन सकेको छैन् । विदेशबाट खर्बाैंकौ वस्तुहरू आयात हुँदा नेपालले एक आर्थिक वर्षमा एक खर्बका वस्तुहरू तथा उत्पादनहरू निर्यातसमेत गर्न नसकेको यथार्थता हाम्रो सामू छ ।
नेपाल र भारतबिचको व्यापार अवरोध कुनै बेला हट्दै कुनै बेला थपिँदै भारतले गुणस्तर प्रमाण चिन्हको अनिवार्य व्यवस्था गर्दै आएको अवस्थामा रोकेको प्लाइउडलगायत नेपाली वस्तुहरूको निकासी हटाएको छ । यद्यपि, व्यापार सन्धिमा दुबै देशको गुणस्तर प्रमाण चिन्हलाई एक अर्काको सरकारले मान्यता दिने व्यवस्था छ । यस्तो अवस्थामा दुवै देशले एक अर्का देशको प्रयोगशालालाई आपसमा मान्यता दिन पर्दछ । यस्तै, परिवर्तनका अवस्थामा नेपालबाट उत्साहजनकरूपमा भारततर्फ निकासी हुन थालेको प्लाइउडलगायत निर्यातमा केही वर्ष यता भारतले गरेको अवरोध हटेपछि अर्थात् प्रयोगशाला अनिवार्यता खकुलो बनाएपछि प्लाइउडलगायत अरू नेपाली उद्योगहरू सहज भएका छन् ।
नेपालको पूर्वी नाकातिरबाट भारततर्फ नेपाली निकासी वस्तुहरू निकासी जारी रहे पनि पश्चिम नेपालको नाकाबाट निर्यात रोक लगाइएको थियो । भारत सरकारले प्लाइउड, बोर्ड र डोरमा एक वर्ष बीआईएस मापदण्डका लागि म्याद थप गर्ने निर्णय गरेका कारण अवरोध हटेको हो । भारत सरकारको प्लाइउड र अरू वस्तुहरू गुणस्तर प्रमाण चिन्ह अनिवार्य गरिँदा रोकिएको निर्यात नियमित हँदै जाने विश्वास गरिएको छ । कुनै–कुनै वस्तुका भारतमा उच्च माग रहिआएको छ । अब प्लाइउडलगायत वस्तु भारतमा निर्यात हुनुका लागि सरकारले सहजीकरण गर्न अति नै आवश्यक छ । प्लाइउड जस्तै अरू वस्तुहरू मात्र दुई करोडका नाकाबाट भारत निकासी गरेको थियो ।
भारतले निर्यातका लागि बाटो खोले पनि गुणस्तरीय उत्पादनका लागि थप लगानी लगाउन सकिने अवस्था नभएको बताइन्छ । नेपालका उद्योगका लागि नेपाल सरकारले निकासीका लागि स्पष्ट नीति नभएसम्म अब थप लगानी लगाउन सकिने अवस्था छैन । भारतले निश्चित अवधिका लागि मात्र निर्यातको बाटो खोलेको छ । लगानी लगाएर मेसिन थपेर उत्पादन गर्दै गर्दा पुनः बन्द भयो भने त्यसको चोट उद्योगलाई नै पर्ने बताइन्छ ।
यस्ता उद्योग केही वर्ष अगाडि करोडौं लगानीमा सञ्चालन भएको थियो । नेपाली वस्तुका भारत निकासी अवरोध हटाइएपछि नेपाली वस्तुको निर्यातमा सहजता हुने र यसले नेपाली बजारको मूल्यमा प्रभाव पार्नेछ । भारत सरकारले गरेको यस्ता निर्णय नेपाली उद्योगपतिका लागि लाभदायक हो । यस्तो सहज परिस्थितिमा नेपाली वस्तु भारतमा निकासी गर्दै आएको थियो । भारत सरकारले नेपाली प्लाइउडमा बीआईएस प्रमाण चिन्ह अनिवार्य गरिएको जनाएको थियो । तर, सो निर्णय रद्द गरी केही वर्षका लागि म्याद थप्ने भनिएको थियो ।
(लेखक व्यापार तथा निकासी प्रबद्र्धन केन्द्रका पूर्वनायव कार्यकारी निर्देशक हुन् ।)
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies