–टंककला तिमिल्सेना
महिलाको हक, अधिकार र सार्वजनिक पदमा महिला सहभागिताको बहस सधैँ सतहमा रहेको मुद्दा हो । अन्तर्राष्ट्रिय जगतमै सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक क्षेत्रमा महिलाको अवस्था र उनीहरूको नेतृत्वदायी सहभागिताको खोजी हुने गर्छ र यो पछिल्ला वर्षहरूमा थप गहनताका साथ हेरिएको पनि छ । राजनीतिक दलहरूले त झन् महिला सहभागिताको मुद्दालाई भोट बटुल्ने एक बलियो अस्त्रकै रूपमा प्रयोग गरिरहेका हुन्छन् । अझ सार्वजनिक पद वा नेतृत्वमा महिला सहभागितालाई ३३ प्रतिशत होइन अब ५० प्रतिशत बनाइनु पर्छ भनी अभियान पनि चलिरहेकै छन् । विश्वका प्रायः देशमा महिलाको जनसंख्याको अनुपातलाई हिसाब गर्ने हो भने यो स्वभाविक र सान्दर्भिक पनि छ । नेपालको हकमा कुरा गर्नुपर्दा, जनसंख्याको अनुपातका दृष्टिले महिला सहभागिता ५० प्रतिशत खोजिनु न्यायिक छ । तर, वर्तमान अवस्था हेर्दा ३३ प्रतिशत सहभागिता नै अपुग छ । यद्यपि, सार्वजनिक पदमा होस् वा नेतृत्व हाँक्ने भूमिकामा महिला सहभागिता बढ्दो क्रममा छ । सुधारको आवश्यकता अझै धेरै भए पनि बढ्दो सहभागिताको ग्राफले सुखद् पक्ष छ भन्न सकिन्छ । राजनीतिक, आर्थिक एवम् सशक्तीकरणका थुप्रै पक्ष रहेका छन् । तर, यहाँ विशेषगरी परराष्ट्र सेवामा महिला सहभागिताको बामेसर्दो अवस्था र यसले जगाएको आशा अनि अवसरका ढोकाहरूको सामान्य विश्लेषणलाई उजागर गर्न कोसिस गरिने छ ।
परराष्ट्र सेवा आफैमा एक चुनौतिपूर्ण कार्यभार हो । राष्ट्र–राष्ट्रबीचको सम्बन्धलाई कूटनीतिकरूपले सन्तुलनमा कायम गर्दै राष्ट्रको स्वार्थसिद्धि गर्नुपर्ने जिम्मेवारीका कारण पनि परराष्ट्र सेवा चुनौतिपूर्ण अनि संवेदनशील छ भन्ने कुराको पुष्टि गर्छ । कूटनीतिक चातुर्यता र अरू राष्ट्रलाई आफ्ना चाहनाअनुसार काम गराउन सक्ने क्षमता परराष्ट्र सेवाका क्रममा चाहिने आधारभूत तत्व हो । परराष्ट्र सेवामा रहेका जोकोहीले यी क्षमतामा दख्खल राख्नै पर्छ । अति संवेदनशील मानिने परराष्ट्र सेवाअन्तर्गतका प्रशासनिक एवम् रणनीतिक कदममा नेपालका महिलाको सहभागिता कस्तो छ त ? यो महत्वपूर्ण विषय भए पनि वर्तमान अवस्थामा यस उपर सूक्ष्म अध्ययन र गहन विश्लेषण भने कमै हुने गरेको छ ।
सहभागिताको अवस्था
परराष्ट्र सेवामा महिला सहभागिताको वर्तमान अवस्था नियाल्दा सन्तोषजनक अवस्था छैन । यद्यपि, क्रमिक सुधारका रेखाहरू भने देखिन थालेका छन् । नेपालको पछिल्लो तथ्यांकीय अवस्था नियाल्दा परराष्ट्र सेवामा महिला सहभागिता करिब २१ प्रतिशत छ । अहिले नेपालमा करिब तीन सय जना परराष्ट्र कर्मचारी छन् । एक सचिव, १० उपसचिव, दुई दर्जन अधिकृत र दुई दर्जन नायब सुब्बा तहका कर्मचारी महिला छन् । त्यसो त, केही मिसनमा राजदूतको रिक्तताको अवस्थामा अहिले पनि कार्यवाहक हुने महिला कर्मचारीको संख्या पनि छ ।
इतिहास
परराष्ट्र सेवामा नेपाली महिलाको चर्चा गर्दा विन्देश्वरी शाहको नाम प्रथम चर्चामा आउने गर्छ । उनी राजदूतका रूपमा जिम्मेवारी वहन गर्ने पहिलो नेपाली महिला हुन् । त्यसैले पनि शाह नेपालको कूटनीतिक इतिहासकी खास ऐतिहासिक व्यक्तित्व हुन् । उनी नेपालको परराष्ट्र इतिहासमा महिला सहभागिताकी बलियो धरोहर हुन् भने नेपाली महिलाका लागि प्रेरणाकी पात्र समेत हुन् । उनले विदेशमा रहेका नेपालका ३३ कूटनीतिक नियोगमा कूटनीतिक सेवा गरेको इतिहास छ । हुनत, नेपालले विसं १९९० यता राजनीतिक नियुक्ति गरी डेढ सय जनाभन्दा बढीलाई राजदूतको जिम्मेवारी दिएको छ । त्यसमध्येमा राजदूतका रूपमा जिम्मेवारी सम्हालेकी शाहको कूटनीतिक दक्षताको अहिले पनि प्रशंसा हुने गर्छ ।
विश्वको नेतृत्व गरिरहेको मुलुक संयुक्त राज्य अमेरिकासमेत उनको चर्चाको बलियो स्थान छ । अमेरिकाको चर्चित कोलम्बिया युनिभर्सिटीअन्तर्गतको बर्नार्ड कलेजको वेबसाइटमा सन् २०१८ मा ‘लिगेसी अफ लभ’ शीर्षकमा एउटा लेख प्रकाशित थियो । यो लेख सोही कलेजमा अध्ययन गरेकी नेपाली महिला आर्या शाहले लेखेकी हुन् । असाधारण प्रकृतिका महिलाहरू उत्पादन गर्ने विश्वमै चर्चित कलेज हो बर्नार्ड । सन् १९५६ देखि यसै कलेजमा पढ्नु भएको हो विन्देश्वरी शाहले । उनले यही कलेजबाट स्नातक उत्तीर्ण गरिन् । सन् १९५६ मा विन्देश्वरीको नाम थियो, बिन्दा मल्ल । उनले नेपाली जगतका प्रख्यात राजनीतिज्ञ एवम् कूटनीतिज्ञ ऋषिकेश शाहका भाइ डा. नारायणकेशरी शाहसँग बिहे गरिन् । त्यसपछि उनी विन्देश्वरी शाहका नामले चिनिन थालिन् ।
उनी नेपालको परराष्ट्र मन्त्रालयको सदस्य अर्थात् अधिकृतका रूपमा अमेरिकास्थित नेपाली राजदूतावासमा सरुवा भइन् । बङ्गलादेशले स्वतन्त्रता प्राप्त गरेपछि त्यहाँ नेपालको पहिलो राजदूतावास स्थापना समेत उनकै सक्रियतामा भएको थियो । उनले राजदूतका रूपमा पहिलो पटक काम गरेको भने भारतबाट हो । भारतमा राजदूत नियुक्तिसँगै उनी राजदूतका रूपमा काम गर्ने पहिलो नेपाली महिला बनिन् ।
प्रेरणादायी कीर्तिमानी
विन्देश्वरी शाहले ‘लाइब्रेरी साइन्स’ अध्ययन गरेर पहिलो महिला लाइब्रेरियनको रेकर्ड बनाएकी थिइन् । त्यसपछि परराष्ट्र सेवामा प्रवेश गरेदेखि उनको अन्य कीर्तिमानी रहेका छन् । उनले परराष्ट्र सेवामा प्रवेशपछि परराष्ट्र मन्त्रालयकी पहिलो महिला अधिकृतमा उत्तीर्ण हुने रेकर्ड समेत दर्ज गरिन् ।
राजनीतिक इतिहाससँग परराष्ट्रको इतिहास जोडिएर आउँछ । त्यसैले उनका अन्य रेकर्ड राजनीतिक उतारचढावका बीचमा रहे । उनी परराष्ट्र सेवामा प्रवेश गरेको केही समयपछि २०१७ सालमा वीपी कोइराला नेतृत्वको पहिलो जननिर्वाचित सरकार तत्कालीन राजा महेन्द्र वीर विक्रम शाहले अपदस्थ गरे । प्रधानमन्त्री भएका वीपीलाई अपदस्थ गरी वीपीकै दाजु मातृकाप्रसाद कोइरालालाई राजा महेन्द्रले नेपालका लागि अमेरिकी राजदूतका रूपमा जिम्मेवारी दिए । त्यसको केही दिनमै सेकेन्ड सेक्रेटरीका रूपमा विन्देश्वरीको सरूवा वासिङ्टनस्थित नेपाली राजदूतावासमा गरियो । मातृकाप्रसाद दुई वर्षपछि राजीनामा दिई नेपाल फर्किए । त्यसपछि जनरल पदमबहादुर खत्रीलाई राजदूत बनाइयो । यसैबीचमा विन्देश्वरीले परराष्ट्र सेवामा अर्को कीर्तिमानी बनाइन् । मातृकाप्रसादको फिर्ती र जनरल पदमबहादुरले जिम्मेवारी सम्हाल्न अमेरिका पुग्नुअघि कार्यवाहक राजदूतको जिम्मेवारी विन्देश्वरीले जिम्मेवारी सम्हालेकी थिइन् । द्वितीय सचिवका रूपमा अमेरिका पोस्टिङ गरिनु भएकी विन्देश्वरी शाहलाई त्यहीँ रहँदै प्रथम सचिवमा बढुवा गरिएको थियो ।
विन्देश्वरीले परराष्ट्र मन्त्रालयको अधिकृत रहँदा पाएको अर्को जिम्मेवारी हो, ‘नेसनल कमिसन अन दि स्टाटस अफ वुमन’ को सदस्य सचिवको जिम्मेवारी । संयुक्त राष्ट्रसंघको निर्णयअनुसार नेपालले आयोग गठन गरेको थियो । परराष्ट्रका ज्ञाताहरूले यस आयोगलाई नेपालको पहिलो महिला आयोगका रूपमा अर्थ्याउने गर्छन् । यो आयोगको संरक्षक तत्कालीन बडामहारानी रत्न थिइन् । साथै, अध्यक्ष परराष्ट्रमन्त्री समेत रहेकी मन्त्रिपरिषद्का उपाध्यक्ष कीर्तिनिधि विष्ट थिए । बडामहारानी र मन्त्रिपरिषद्का उपाध्यक्ष रहेको आयोगमा विन्देश्वरी सदस्य सचिवको जिम्मेवारीमा रहेकी थिइन् । यो नेपाली महिलाका लागि परराष्ट्र सेवामा प्रेरणाको गर्विलो इतिहास हो ।
अर्को कीर्तिमानी, विन्देश्वरी अमेरिकाबाट नेपाल फर्केको करिब पाँच वर्ष भएको थियो । त्यस समय पूर्वी पाकिस्तान (बंगलादेश) ले पाकिस्तानबाट स्वतन्त्रता प्राप्त ग¥यो । यो स्वतन्त्रताअघि ढाका–बंगलादेश) मा नेपालको महावाणिज्यदूतावास थियो । स्वतन्त्रतापछि नेपालले बंगलादेशमा राजदूतावास स्थापना गर्ने तयारी ग¥यो । यो जिम्मेवारी विन्देश्वरीले पाइन् । उनले त्यहाँ कार्यवाहक राजदूतका रूपमा चार वर्षे काम गरिन् । बंगलादेशमा कार्यवाहक राजदूतको जिम्मेवारीमा रहँदा उनको परराष्ट्र मन्त्रालयको उपसचिवमा बढुवा भइसकेको थियो । त्यसपछि केही समय नेपालमै मन्त्रालयको जिम्मेवारीमा रहिन् । त्यसपछि परराष्ट्र मन्त्रालयको सहसचिवमा बढुवा भइन् ।
राजदूतका रूपमा पहिलो महिलातर्फको यात्रा
विन्देश्वरी शाहले परराष्ट्र मन्त्रालयको उपसचिव र सहसचिवका रूपमा करिब १२ वर्ष काम गरिन् । अनि, २०४४ साल चैत्र महिना नेपाली महिलाका लागि एक इतिहास रचिन् । नेपाल सरकारले उनलाई नेपालका लागि भारतीय राजदूत बनाउने निर्णय २०४४ साल कार्तिक (१६ देखि १८ गते) मा काठमाडौंमा सम्पन्न तेस्रो सार्क सम्मेलनअघि नै गरेको थियो । तर, सार्क सम्मेलनको तयारीमा उनको भूमिका महत्वपूर्ण रहेकाले उनी काठमाडौँमै रहिन् । त्यसपछि २०४४ चैतमा उनले भारतका लागि नेपाली राजदूतको कार्यभार सम्हालिन् । विन्देश्वरीले राजदूतको कार्यभार सम्हालेको केही महिना मात्रै भएको थियो । त्यसबेला नेपाल–भारतको सम्बन्धमा चिसोपन आयो । नेपाल–भारत सम्बन्धमा तिक्तता आएको त्यस समय भारतले तिक्ततालाई कूटनीतिक अस्त्रको प्रयोग गरी नेपालमाथि रिसिवी साँध्यो । नेपाल–भारतबीचको पारवहन सन्धिको अवधि सकिएको विषयलाई आधार बनाउँदै भारतले नेपालमाथि नाकाबन्दी नै ग¥यो । यसै समय पञ्चायत सरकारविरूद्ध नेपालमा नेपाली कांग्रेस र संयुक्त वाममोर्चाले संयुक्त रूपमा संघर्ष थाले । फलस्वरूप पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य भयो, बहुदलीय प्रजातन्त्र व्यवस्था पुनःस्थापित भयो । आन्तरिक राजनीतिक उथलपुथलकै कारण विन्देश्वरीको राजदूतका रूपमा चार वर्षे कार्यकालले पूर्णता पाएन र उनलाई फिर्ता बोलाइएको थियो ।
राजदूत बन्न जाँदा उनी परराष्ट्र मन्त्रालयको सहसचिव थिइन् । त्यही रहँदा उनको बढुवा भएर उनी परराष्ट्र मन्त्रालयकी अतिरिक्त सचिव बनिसकेकी थिइन् । राजदूतबाट फिर्ता भएपछि उनी मन्त्रालयमै अतिरिक्त सचिवका रूपमा करिब एक वर्ष रहिन् । २०४८ वैशाख २९ गते आम निर्वाचन भयो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाको नेतृत्वमा नेपाली कांग्रेसको सरकार बन्यो । नयाँ सरकार गठन भएलगत्तै त्यस सरकारले ३० वर्षे उमेर हदसम्बन्धी व्यवस्था लागू ग¥यो । सोही व्यवस्थाका कारण विन्देश्वरी शाहले परराष्ट्र मन्त्रालयको अतिरिक्त सचिवबाट नै अवकाश पाइन् । यदि ३० वर्षे उमेर हद लागू हुँदैनथ्यो भने विन्देश्वरी शाहले परराष्ट्र मन्त्रालयमा सचिवको जिम्मेवारी सम्हाल्ने पहिलो महिलाको रूपमा पनि कीर्तिमानी बनाउने सम्भावना थियो भनी अहिले पनि समीक्षा गर्ने गरिन्छ ।
परराष्ट्र सचिवमा पहिलो महिला सेवा लम्साल
२०४८ सालमा कूटनीतिज्ञ विन्देश्वरी शाहले रच्न चुकेको परराष्ट्र सचिवका रूपमा पहिलो नेपाली महिलाको कीर्तिमानी २०८० साल मंसिरमा सेवा लम्सालले रचेकी छिन् । भोजपुर स्थायी ठेगाना रहेकी सेवा लम्साल नेपालको २५औँ परराष्ट्रसचिव हुन् । त्यसअघि उनी पाकिस्तानका लागि नेपाली राजदूत थिइन् । २०६७ मा परराष्ट्रको उपसचिवमा नाम निकालेकी उनले नर्वेजियन युनिभर्सिटी अफ साइन्स एन्ड टेक्नोलोजीबाट एमफिल तथा त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट एमपिए गरेकी छिन् । उपसचिव भएको एक वर्षमा उनी सहसचिव भएकी थिइन् । २०८० मंसिर २८ गते उनी सचिव बन्न सफल भइन् ।
परराष्ट्र सेवामा अम्बिका लुइँटेलको नाम
२०७१ सालमा अम्बिका लुइँटेल फ्रान्सका लागि नेपाली राजदूतको जिम्मेवारीमा नियुक्त भइन् । २०४३ सालमा परराष्ट्रमा अधिकृतका रूपमा प्रवेश गरेकी उनले सेवा प्रवेशको करिब २८ वर्षपछि राजदूत बन्ने अवसर पाइन् । स्मरण गर्नुपर्ने कुरा के छ भने राजदूत बन्ने पहिलो नेपाली महिला बनेकी विन्देश्वरी शाहले २०१६ सालमा खुल्ला प्रतिस्पर्धाबाट शाखा अधिकृतका रूपमा परराष्ट्र प्रवेश गरेकी थिइन् । उनलाई राजदूत बन्न समेत करिब २८ वर्ष लागेको थियो । इजरायलमाथि हमास समूहको आक्रमणका समय नेपालका लागि इजरायली राजदूत रहेकी कान्ता रिजाल पनि नेपाली महिलाका लागि प्रेरणाकी पात्र हुन् ।
परराष्ट्रमा महिला : २०६७ साल स्वर्णिम वर्ष
समग्रमा परराष्ट्र सेवामा महिला सहभागिताको ग्राफ २०६७ सालदेखि बढ्दो गतिमा देखिन्छ । २०६७ सालमा परराष्ट्र सेवामा २८ जना प्रवेश गरेका थिए, जहाँ १४ जना महिला थिए । तिनै महिला अहिले सचिव र उपसचिवका रूपमा कार्यरत छन् । यस्तै, कोही सहसचिवको लाइनमा देखिन्छन् । यसमध्ये अधिकांशले मिसन प्रमुखका रूपमा कार्यवाहक जिम्मेवारी निर्वाह गरिसकेका छन् । निजामती सेवामा २०६४ सालमा ४५ प्रतिशत आरक्षणको व्यवस्था गरियो । यस व्यवस्थाले निजामती सेवामा महिलाको प्रवेश बढ्न थालेको देखिन्छ । यद्यपि, त्यस समय महिलालाई परराष्ट्रमा प्रवेश हुन तीन वर्ष लागेको थियो । सोही कारण तीन वर्षपछि एकैचोटि परराष्ट्र सेवामा १४ जना महिला अधिकृतको प्रवेश भयो ।
सेवासुविधा र सामाजिक अस्तित्वका दृष्टिले पनि परराष्ट्रमा महिला सहभागिता निकै राम्रो क्षेत्र मानिन्छ । आरक्षणका कारण पनि यसमा महिलालाई राम्रो अवसर छ । यद्यपि, लिङ्गका आधारमा पाइने सहुलियत मात्रै नभई यो संवेदशील क्षेत्र भएकाले महिलाले क्षमता विकासमा विशेष ध्यान भने दिनैपर्छ ।
–लेखराज रेग्मी
नेपाली क्रान्तिकारी आन्दोलनमा एउटा वर्ग सधैँ अग्रमोर्चामा रहने गरेको छ । सोही वर्गको एउटा हिस्सा पक्षधरतामा त देखिन्छ तर, सधैँ सर्वनाशको मनोभ्रान्तिबाट पीडित पनि रहन्छ । यो दोस्रो हिस्सा नेकपा गठनपछि अत्यन्त बेगवान ढंगले संगठित भयो र प्रतिबन्धसँगै किनारामा बसेर सिट्टी बजाउने उक्साउने तर, आफू भने संगठित आन्दोलनमा प्रवेश नगर्ने ठाउँमा रह्यो । महाधिवेशनहरूमा पुष्पलाल श्रेष्ठलाई कमजोर पार्ने पक्षमा यसको ठूलो योगदान छ । यसै वर्गको अर्को एउटा हिस्सा सधैँ पुष्पलालको पक्षमा रह्यो ।
जीविका जुटाउने समस्याका कारण एकाध व्यक्तिहरू बाहेक नेतृत्व तहसम्म नपुगे पनि २००८/००९ सालतिर चलेका किसान आन्दोलनमा आधारभूत वर्गसम्म पहुँच बनाउन ठूलो योगदान ग¥यो । यो वर्ग शहरिया बुद्धिजीबी तथा ग्रामिण मध्यम किसानको तप्का नै हो । यसको एउटा हिस्सा सधैँ शान्त वातावरणमा क्रान्तिकारी बन्ने र उथलपुथल हुँदा सर्वनाश देख्ने रोगलाई आलोचनात्मक चेत बुझ्ने गर्छ ।
अर्को हिस्सा शान्त वातावरणमा प्रायः मौन रहन्छ र आफ्नो इलमपातमा बढी केन्द्रित हुन्छ तर, जब आन्दोलनको आँधिबेरी आउन थाल्छ, अप्रत्यासित ढंगले आन्दोलनमा कुद्छ, कतिपय स्थितिमा अराजक पनि बनिदिन्छ । यिनै एउटै वर्गका दुई हिस्सा चरित्र र भूमिकामा नेपाली आन्दोलनको उतार–चढाव भरपर्ने गरेको छ । यही वर्ग नै नेपाली राजनीतिको चुनावी वा सडक संघर्षमा परिणाम प्रभावित गर्ने हैसियत राख्छ । माओले यसलाई निम्नपुँजीपति वर्ग भनेर परिभाषित गरेका छन् । नरोदवादीहरूबारे आफ्नो उग्रवादी कम्युनिज्म एक बाल व्याधीमा लेनिनले पनि यही वर्ग खासगरी शहरी निम्नपुँजीपति वर्गको चर्चा गरेका छन् ।
रूस र चीनलगायत युरोपेली देशहरूमा मजदुरहरूको संगठनको रूपमा कम्युनिष्ट पार्टीलाई लिइएको छ । तर, दक्षिण एसियामा खासगरी नेपालमा कम्युनिष्ट पार्टीको आधारभूत वर्गमा शहरिया निम्नपुँजीवादी बुद्धिजीवि वर्ग र कार्यकर्ता स्रोत रहने गरेको छ । वर्ग संघर्षको अभ्यास ग्रामिण मध्यम किसानको संलग्नता र एकहदसम्म स्थानीय नेतृत्वमा चल्ने गरेको छ । तर, हामी यो तथ्यलाई नजर अन्दाज गर्छौं र नेपाली क्रान्तिको स्वरूप या त कृषि क्रान्ति नै हो भन्ने मान्यतालाई जब्बर पक्रन्छौं वा निम्नपुँजीपति वर्गलाई नै सर्वहारा अग्रदस्ताको ट्याग लगाइदिन्छौ । धेरै गोलमालको कारण यहीँबाट सुरू हुन्छ र यहीँ आएर समापन हुने गर्छ ।
सर्वहारा अग्रदस्ताको रूपमा औद्योगिक मजदुरसँगै, असंगठित क्षेत्रका मजदुर शहरी बेरोजगार कृषि श्रमिकहरूको पार्टी बन्नु आवश्यक छ । एउटा भनाई छ– मजदुर वर्गमा चेतना बाहिरबाट पुग्छ । योसँगै जोडिएर आउने अर्को कुरा पनि छ– सर्वहारा वर्ग चरित्रमा रूपान्तरणको अभावमा सचेत अग्रदस्ता पनि कम्युनिष्ट पार्टी बन्न बनाउन असक्षम हुने गर्छ । सर्वहारा वर्ग र कम्युनिष्ट चेतनाको योगमा मात्र रूपान्तरणकारी आन्दोलनहरू सम्भव हुन्छन् ।
नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको अनुभव चेतना, जनमत र उर्जाको आधारमा अग्रणी स्थितिमा रहनुका बावजुद निर्णायक बन्न नसक्नुको चुरो कारण यता पनि खोज्ने कि ? सायद यसपछि मात्रै दिशा नीति र संश्रय तथा संयोजन पनि बन्ने बढ्ने होला कि ?
–डा. दिबाकर बशिष्ठ
सहुलियतपूर्ण कर्जा भनेको कृषि तथा पशुपन्छीजन्य क्षेत्रको व्यवसाय प्रवद्र्धन गरी उत्पादन एवम् रोजगारी अभिवृद्धि गर्न दिइने कर्जा हो । विदेशबाट फर्केका युवा र शिक्षित बेरोजगार युवालाई मुलुकभित्र रोजगार दिनको लागि, विदेशबाट फर्केका युवाले विदेशमा आर्जन गरेको सीप र व्यवसायिक क्षमता र दक्षतालाई उपयोग गर्न प्रोत्साहन दिई उनीहरूमा उद्यमशीलताको विकास गर्न, आर्थिकरूपमा विपन्न सीमान्तकृत समुदाय तथा लक्षितवर्गका विद्यार्थीहरूलाई उच्च व्यवसायिक तथा प्राविधिक शिक्षा अध्ययनका लागि र भूकम्प पीडितहरूको निजी आवास निर्माणका लागि बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले प्रवाह गर्ने कर्जामा नेपाल सरकारबाट व्याज अनुदान सुविधा उपलब्ध हुने गरी प्रवाह हुने कर्जालाई सहुलियतपूर्ण कर्जा भन्ने गरिन्छ । विदेशमा प्राप्त गरेको युवाहरूको सीप र ज्ञानलाई कृषि क्षेत्र, औद्यौगिक क्षेत्र, साना तथा घरेलु उद्योगको विकासमा लगाउने हो भने रोजगारीको सिर्जना पनि अवश्य हुने कुरामा कसैको विमति नहोला । सरकारले बैंक तथा वित्तीय संस्थालाई सहुलियत कर्जा वापतको व्याज अनुदान विगत १८ महिनादेखि रु १३ अर्ब दिएको छैन भन्ने समाचार बाहिर आउनु गरिबी निवारण र गरीब किसानको लागि दुःखद खबरको साथै यो कर्जा पर्नु सरह हो ।
उत्पादन अभिवृद्धि, आन्तरिक रोजगारी, उद्यमशीलता जस्ता क्षेत्रमा जाने कर्जा व्याज अनुदानको सोध भर्ना नभएको कारण देखाउँदै रोकिएको जनाएका छन् । व्याज अनुदान नपाएपछि ब्याजदर पनि ग्राहकले बढी तिर्नु पर्दा पछिल्लो समय किसान र साना उद्यमी थप मारमा परेको देखिन्छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाले सरकारले लागु गरेको कार्यक्रम कार्यान्वयन गर्ने सन्दर्भमा सरकारकै निर्देशनमा व्याज अनुदानसहितको कर्जा प्रवाह गरेका हुन् । यसको भुक्तानीमा ढिलाई हुँदा वा रोकिँदा भोलिका दिनमा सरकार र बैंकिङ क्षेत्रप्रति जनसाधारणको विश्वासमा कमी आउने देखिन्छ । स्मरण रहोस् उत्पादन अभिवृद्धि, आन्तरिक रोजगार प्रवद्र्धन र उद्यमशीलताको विकासको लागि भन्दै सरकारले २०७५ साल कार्तिक २० देखि व्याज अनुदानसहितको सहुलियत पूर्ण कार्यक्रम सुरु गरेको थियो । यो स्वेच्छिक नभइ बैंकले अनिवार्य लगानी गर्नु पर्ने कार्यक्रम हो । कृषि तथा पशुपंक्षी, शिक्षित युवा स्वरोजगार, विदेशबाट फर्केका युवा परियोजना, महिला उद्यमशील, दलित समुदाय व्यवसाय, प्राविधिक तथा व्यवसायिक शिक्षा, भूकम्प पीडितको आवास निर्माण परियोजनालगायत कर्जामा सरकारले व्याज अनुदान दिँदै आएको थियो ।
सहुलियतपूर्ण कर्जातर्फ हेर्दा नेपाल राष्ट्र बैंकको तथ्यांकअनुसार २०८० माघ मसान्तमा एक लाख ३२ हजार सात सय छ ऋणीलाई प्रवाह भएको रु. १५४ अर्ब ४३ करोड सहुलियतपूर्ण कर्जा बक्यौता रहेको छ । यसमध्ये कृषि तथा पशुपंक्षी व्यवसाय कर्जाअन्तर्गत ५२ हजार पाँच सय ७४ ऋणीलाई प्रवाह भएको रु. १०४ अर्ब ६० करोड कर्जा बक्यौता रहेको छ भने महिला उद्यमशील कर्जाअन्तर्गत ७७ हजार छ सय दुई महिला उद्यमीलाई प्रवाह भएको रु. ४७ अर्ब ७३ करोड कर्जा बक्यौता रहेको छ । सहुलियतपूर्ण कर्जाका अन्य शीर्षकअन्तर्गत दुई हजार पाँच सय ३० ऋणीको रु. दुई अर्ब १० करोड कर्जा रहेको हुँदा यो किन लक्षित वर्गमा उपयोग हुन सकेन र समयमा असुल हुन सकेन भन्नेतर्फ आवश्यक अनुसन्धान हुन जरुरी छ ।
एक त हाल अन्तराष्ट्रिय एवम् राष्ट्रिय आर्थिक मन्दीलगायत कोभिड १९ समेतको असरले भाखा नाघेको कर्जा दिनहुँ बढिरहेको छ । यस्तो अवस्थामा बक्यौता थपिँदै जाँदा बैंकिङ क्षेत्रमा कर्जा असुलीको चुनौति भने यथावत देखिन्छ । कर्जा असुलीमा अनुगमन र सुपरिवेक्षणलाई प्रभावकारीरूपमा अगाडि बढाउनु पर्ने देखिन्छ । नेपाली अर्थतन्त्रको विशेषताभित्र पर्ने आमगरिबी, कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र, उच्च बेरोजगारीलगायतका समस्या समाधान गर्न शिक्षित बेरोजगार र विदेशबाट फर्केका युवाहरूलाई सहुलियतपूर्ण कर्जामार्फत रोजगारीमूलक कार्यमा अभिप्रेरित गर्नको लागि यो कर्जा कोसेढुंगा सावित भएको छ ।
२०७९/०८० को आर्थिक सर्वेक्षणअनुसार गरिबीको रेखामुनि रहेको जनसंख्या १५.१ प्रतिशत उल्लेख गरिएता पनि वास्तविक रूपमा करिब १९ देखि २० प्रतिशत जनता अझै पनि गरिबीको रेखामुनि रहेका छन् । कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा प्राथमिक क्षेत्रको योगदान २४.६ प्रतिशत रहेको देखिन्छ । सहुलियतपूर्ण कर्जाको लक्ष्य पनि प्राथमिक क्षेत्रमा पर्ने साना तथा मझौला उद्योग, कृषि, मत्स्यपालनलगायत पर्दछन् । आर्थिक वर्ष २०८०/०८१ को बजेटअनुसार आर्थिक वृद्धिको लक्ष्य छ प्रतिशत रहेता पनि दुई दशमलब १६ प्रतिशतमा चित्त बुझाउन परेको घटना ताजै छ । विगत ३० वर्षअघि कुल जनाको ९० प्रतिशत जनता कृषिमा आधारित थिए भने हाल यो संख्या घटेर ५०.०४ प्रतिशत रहेको हुँदा समग्र कृषि क्षेत्रको विकासमा समेत यो कर्जाले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने छ ।
प्रधानमन्त्री कृषि आधुनिकीकरण योजना र एक गाउँ, एक उत्पादन कार्यक्रमलाई समेत सहुलियतपूर्ण कर्जाले ठूलो योगदान पुर्याएको देखिन्छ । व्याज अनुदान पाउने सहुलियतपूर्ण कर्जा बाहेक पनि देशमा रोजगारीको र कृषि क्षेत्रको विकासको लागि विपन्न वर्गमा वार्षिक कुल कर्जाको पाँच प्रतिशत लगानी गर्नुपर्ने, कृषि कर्जामा १० देखि १५ प्रतिशतसम्म क्रमिकरूपमा लगानी गर्नुपर्ने, हाइड्रो र पर्यटन मा पाँच दशमलव पाँच प्रतिशत गरी निर्देशित कर्जामा कुल कर्जा लगानीको २५ प्रतिशत प्रवाह गर्नुपर्ने अन्यथा तोकिएको लक्ष्य पु¥याउन सकेन भने नेपाल राष्ट्र बैंकलाई पेनाल्टी तिर्नुपर्ने प्रावधान यथावत छ ।
स्वदेशमा रोजगारको अभावले आज विदेशमा कामको खोजीमा जानेहरूको लर्को लागेको छ । त्यस्तै वैदेशिक रोजगारमा गएका मानिस अलपत्र पर्ने, काम नपाउने, सम्झौता बमोजिमको काम नपाउनु, श्रमशोषणमा पर्ने, यौनदुव्र्यवहार, आर्थिक शोषण, रोजगारीको क्रममा ज्यान गुमाउने आदि पछिल्लो समय बढ्दै गएको देखिन्छ । तसर्थ, रोजगारीको वैकल्पिक उपाय खोज्न ढिला भइसकेको छ । वैकल्पिक उपायको रूपमा सहुलियतपूर्ण कर्जाको सदुपयोग हुन सकेमा मात्र पनि मुलुकको आर्थिक विकासमा टेवा पुग्ने देखिन्छ । यसको लागि सहुलियतपूर्ण कर्जाको माध्यमबाट सीपयुक्त जनशक्तिको विकास गर्ने, औद्योगिक, कृषि, पर्यटन र जलस्रोतको विकास गरी स्वदेशमा नै रोजगारी सिर्जना गर्ने, उद्यमशीलताको विकास गर्ने, अन्तराष्ट्रिय बजार सुहाउँदो श्रम शक्तिको विकास गर्ने, व्यवसायिक तालिमलाई जोड दिने, सीमान्तकृत वर्गको राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रमा पहुँच बढाउने, महिलालाई आत्मनिर्भर बनाउन बैंकहरूले निकासीजन्य उद्योग र कृषि क्षेत्रमा लगानी वृद्धि गर्ने, आन्तरिक उत्पादन बढाई निर्यात बढाउने, भौगोलिक बनावटअनुरूपको विकास नीति बनाई स्वदेशमा नै योग्यता र दक्षताको आधारमा रोजगारी दिलाइ युवा पलायनलगायत ब्रेन ड्रेनको समस्या हल गर्नुपर्दछ भन्नेहरूको मत बलियो हुँदै गएको छ । त्यस्तै, नेपालको उत्पादकत्व घट्दै गएको, विदेशी संस्कृतिको प्रभाव बढ्दै गएको, स्वदेशमा रहेका आश्रित परिवारको काम गर्ने जाँगर र जोसमा ह्रास देखिएको, पारिवारिक सम्बन्ध विच्छेद र कलह बढ्दै गएको, घडेरी कारोबारमा वृद्धि भई सहर केन्द्रित हुँदा ग्रामीण अर्थतन्त्र कमजोर भएको, सोधानान्तर स्थितिमा बाह्य प्रभाव बढेको लगायतका कारण सबैको मानसपटलमा नेपालको समग्र अर्थव्यवस्था कमजोर भएको हुँदा सहुलियतपूर्ण कर्जा गरिबी निवारणको कोसेढुंगा भएको बन्न सक्छ ।
सहुलियतपूर्ण कर्जा प्राप्त गर्नको लागि नेपाल राष्ट्र बैंकबाट इजाजत प्राप्त वाणिज्य बैंक, विकास बैंक, वित्त कम्पनी तथा लघुवित्त वित्तीय संस्थामा निवेदन दिनु पर्दछ । यस कर्जा सम्बन्धी एकीकृत कार्यविधि, २०७५ समेत कार्यान्वयनमा आएको यस कार्यविधिको अनुसूची १ अनुसारको व्यवसायको लागि यो सहुलियत उपलब्ध हुने व्यवस्था छ । जसमा व्यवसायिक कृषि तथा पशुपंक्षी कर्जा, शिक्षित युवा स्वरोजगार कर्जा, वैदेशिक रोजगारबाट फर्केका युवा स्वरोजगार कर्जा, महिला उद्यमशीलता कर्जा, कृषि व्यवसाय, उद्योग व्यवसाय कर्जा, सेवा व्यवसायिक कर्जा र उद्योग व्यवसाय कर्जाअन्तर्गत विभिन्न शीर्षक तथा उपशीर्षकमा कर्जा पाउने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । व्यवसायिक कृषि तथा पशुपंक्षी कर्जामा ऋण स्वरूप पाँच करोड प्राप्त गर्न सकिने, शिक्षित युवा स्वरोजगार कर्जा सात लाख पाउन सकिने, विदेशबाट फर्केका युवा स्वरोजगार कर्जा १० लाखसम्म, महिला उद्यमशीलता कर्जा १५ लाखसम्म, दलित समुदाय व्यवसायिक कर्जा १० लाखसम्म, उच्च र प्राविधिक तथा व्यवसायिक शिक्षा कर्जा पाँच लाख र भूकम्प पीडितहरूको निजी आवास कर्जा तीन लाखसम्मको व्यवस्था रहेको छ ।
सहुलियतपूर्ण कर्जा प्राप्त गर्न विभिन्न शर्तहरू तोकिएको छ, जुन पूरा गर्न हम्मे–हम्मे देखिन्छ । यो कर्जा एक वैकल्पिक उपाय हो, जसले अर्थतन्त्र धराशायी नभई दीर्घकालीनरूपमा दिगो आर्थिक विकास हुने देखिन्छ । सहुलियतपूर्ण कर्जाले अर्थव्यवस्थाका सबै क्षेत्र र समुदाय समेटेको र ब्याजदर पनि सस्तो, सामूहिक जमानीमा पनि सीमित ऋण पाइने, शैक्षिक प्रमाणपत्रको समेत प्रयोगमा ऋण पाइने जस्ता महत्वपूर्ण प्रावधान भएको हुँदा रोजगारी बढाउन उत्साहजनक भूमिका खेल्ने हुँदा यसको सोधभर्नामा ढिला गर्नु हुँदैन भन्ने कुरामा कसैको दुई मत नहोला ।
(लेखक बैंक तथा वित्तीय संस्थाका विज्ञ हुन् ।)
–सुरेश भट्ट आश्रिन
आजभोलि विश्व राजनीतिमा लोकप्रियतावादको (पपुलिजम)को चर्चा परिचर्चाले ठूलो हिस्सा ओगटेको छ । इतिहासकार माइकल केजिनको ‘दि पपुलिष्ट मोमेन्ट : अ सर्ट हिस्ट्री अफ दि अग्रेरियन रिभोल्ट इन अमेरिका’मा उद्र्धत गरिएअनुसार लोकप्रियतावाद उन्नाइसौं शताब्दीमा संयुक्त राज्य अमेरिकाबाट उदाएको हो भन्ने कुरा स्थापित छ । तर, पश्चिम युरोपमा भने सन् १९७० को दशकमा मात्रै यसले ठाउँ पायो । २००८–०९ को बृहत् मन्दीपछि युरोप र अमेरिकामा दक्षिणपन्थी, मध्यमार्गी र वामपन्थी सबै खाले राजनीतिमा लोकप्रियतावादको उदय भएको ‘दि पपुलिष्ट एक्सप्लोजन’ पुस्तकमा लेखिएको छ ।
जसमा लेखिएको छ– स्रोत साधन परिचालनको उचित क्षमता नहुँदै, विचारधाराबिना राजनीतिक (कु)तर्कका आधारमा जब केही ताल न तुकका एजेन्डाहरू कार्यान्वयन गर्ने नाममा सार्वजनिक भइरहन्छन्, तिनलाई ‘क्षणिक, सस्तो लोकप्रियताका लागि’ भन्ने गरिन्छ । त्यसलाई इतिहासकार केजिनले आफ्नो पुस्तकमा भनेका छन्– साँघुरो घेराभित्र नबाँधिएका सर्वसाधारणलाई कामकाजी शासकविरुद्ध भड्काउन सत्तामा र विपक्षीमा रहेकाले अपनाउने हतकण्डा वा तिकडमका रूपमा बुझिन्छ । यसको एकमात्र उद्देश्य सत्ता हत्याउनुमात्र हो । जुन अहिले नेपाली राजनीतिमा हुने गरेको छ । तर, संसारभर भएका साना–ठूला विद्रोह र क्रान्तिहरू सत्ता हत्याउने निहित उद्देश्यपूर्तिका लागि मात्रै भएका थिएनन् । सहज सहकार्यको वातावरण बनाउने, एकअर्काप्रति हरेक अप्ठ्यारा विषयहरू र गाह्रा–साँघुरा संघर्षहरूमा ऐक्यबद्धता जनाउने पवित्र उद्देश्य तिनमा निहित देखिन्थ्यो । समानता तिनको लक्ष्य हुने गरेको थियो ।
नेपालमा वि.सं. २०५१ सालमा एमाले सरकारले अगाडि सारेको लोककल्याणकारी कार्यक्रमसहितको बजेटलाई तत्कालीन विपक्षी नेपाली कांग्रेसले ‘पपुलिष्ट’ भन्ने शब्द पहिलो पटक संसदमा प्रयोग गरेको थियो । नेपालमा पपुलिजम् शब्दको प्रयोग हुने प्रयास अनुचित प्रकारले प्रकट भएर लोकरिझ्याइँ गर्ने कार्य लोक चाहनाको दोहन गर्ने प्रयत्न हो । त्यसरी लोक चाहनाको दोहन गरिसकेपछि स्वयम् लोक चाहनामाथि फासिस्ट शासन चलाउन कुनै शक्ति निर्माण हुन्छ भने त्यो जनतामा हुने पपुलिस्ट सोचाइका कारणले हुने गर्दछ ।
लोकप्रिय मतबाट निर्वाचित सार्वभौम जनताका प्रतिनिधि सांसदहरू ‘भाइरल’ हुने लोभमा तत्काल कार्यान्वयन गर्न असम्भव, तथ्यका दृष्टिले अपुष्ट र शैलीगतरूपमा पनि उत्तेजक र अस्वाभाविक भाषा प्रयोग गरिरहेका छन् । हाम्रो संसद्मा फस्टाएको लोकप्रियतावादको हावाबाट सबैभन्दा बढी मध्यमवर्गीय चरित्र प्रभावित हुने गर्दछ । स्वार्थी, महत्वाकांक्षीहरू मात्र होइन, राजनीतिमा न्यून चेतनास्तर भएका मानिसहरूको ठूलो भीड पपुलिजमको कित्तामा जाने सम्भावना रहन्छ । उनीहरूले बनाएको त्यो चक्रव्यूहमा सबैभन्दा पहिले जनताको स्वतन्त्रतालाई फाँसीमा चढाउन थालिन्छ ।
उदाहरणको लागि सकारात्मक परिवर्तनका लागि आफ्नो अभिव्यक्ति व्यक्त गर्ने माइतीघर मण्डला आजभोलि अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको कुरा गर्ने सम्माननीय गृहमन्त्री रवि लामिछानेबाट निषेधित छ । यसरी जनताले आफूले प्राप्त गरेका उपलब्धिलाई समाप्त गर्नेहरू नै लोकप्रियताको लहर वा लोकप्रियतावादबाट उत्पन्न भएको जनमतका कारणले पनि चुनावमा भारी विजय प्राप्त गर्ने गरेका उदाहरणहरू थुप्रै पाइन्छन् । लोकप्रियतावादको लहरको अर्थ हुन्छ, कुनै सिद्धान्त, नीति, कार्यक्रम वा जनहितैषी कार्यक्रमका आधारमा होइन, एक वा अर्को प्रकारका गलत भावनालाई उभारेर लोकप्रिय हुने गरेका कारण खराब तत्वहरू शक्तिसम्पन्न हुने गर्दछन् ।
हामीले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका एउटा उदाहरण मात्र पनि हेर्यौं भनेपनि हिटलरको ‘नाजीवाद’लाई लिन सकिन्छ । हिटलरले जातिवादको, यहुदीको विरोध र जर्मन जातिको श्रेष्ठताका जातीय व्याख्याका आधारमा व्यापक जनमत जुटाएका थिए र चुनावमा सफलता पनि प्राप्त गरे । जर्मनका इतिहासकारहरूले यो मत प्रकट गरेका छन् कि तत्कालीन समय महिलाहरूका व्यापक समर्थन र भारी मतका कारणले नै हिटलरले विजय प्राप्त गरेका थिए । यद्यपि, जर्मनका महिलाहरूको अत्यधिक मतले हिटलरलाई विजय बनायो तर, पछि हिटलरले चलाएको आतंक र अत्याचारका कारणले ठूलो संख्यामा उनीहरूका पति, पिता, छोरा आदि वा स्वयम् महिलाहरूलाई पनि हिटलरद्वारा यातना दिने वा हत्या गर्ने काम गरिएको हुनाले जर्मनी मात्र हैन, संसारभरि नै महिलाहरूमा ठूलो रुवाबासी भएको थियो ।
नेपाली राजनीतिमा पनि यस्तै खाले पात्र र प्रवृत्ति हावी हुन् थालेको छ । आफू शक्ति र सत्तामा नहुँदा रगत उमाल्ने ठूल्ठूला नारा दिने र सत्तामा पुगेपछि ती लोककल्याणकारी कार्यक्रमलाई नारामा सीमित राख्नेहरूबाट जनमुखी र जीवनोपयोगी काम हुँदैन भन्ने कुरा पुष्टि हुँदै आएको छ । लोकप्रियतावादको दार्शनिक र सैद्धान्तिक आधार त हुँदैन नै, त्यसका साथै संघर्षको कुनै पृष्ठभूमि पनि हुँदैन । लोकप्रियतावाद, जसलाई पपुलिजम भनेर बढी उच्चारण गरिन्छ । उग्रवामपन्थी विचारधाराको खण्डन गर्दा नेपालमा पहिले मोहनविक्रम सिंहले पपुलिस्ट सोचाइको आलोचना गरेका थिए । त्यस यता लामो समयपश्चात् लोकप्रियतावाद अर्थात् पपुलिजमबारे नेपालमा चर्चा हुन थालेको छ र यसप्रति मानिसहरूको ध्यान जान थालेको छ । यो स्वागतयोग्य कुरा हो ।
संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको मूल्य र मान्यता स्थापित भएको नेपालमा लोकप्रियतावाद हाबी हुनु लोकतान्त्रिक विधि र व्यवस्था नै खतरामा पर्ने अर्को संकेत हुन्छ । किनभने लोकप्रियतावादले कुनै पनि रूपमा खासै राजनीतिक लक्ष्य प्राप्त गर्ने उत्कट चाहना राख्दैन । आर्थिक संरक्षणवादीहरूले चुनावमा खासै भाग लिदैनन् । हामी आप्रवासबाट चिन्तित मतदाताहरूले समेत आफ्नो छनोटको आधार मताधिकार, आर्थिक र कल्याणकारी राज्यको विषयलाई मुद्दा बनाए पनि आजको राजनीति रवि, राजेन्द्र र प्रचण्डले बेग्लै प्रकारको राजनीतितर्फ अगाडि बढाइरहेका छन् । यहाँनेर लोकतन्त्रमा पार्टीको विकल्प पार्टी नै हुने विधि लत्याएर रवि, राजेन्द्र र प्रचण्ड व्यक्ति नै पार्टी र पार्टी नै व्यक्ति हुने मार्गबाट नेपाली समाजको कदापि भलो हुँदैन । यसले व्यक्तिगत महत्वकांक्षालाई नै पार्टीको मुद्दाको रूपमा स्थापित गर्छ र पार्टीलाई एकाधिकार, एकाङ्की प्रणालीअनुसार चल्नुपर्ने मान्यता स्थापित गर्छ । जुन मान्यताले जुनसुकै समय जे पनि राजनीतिक घटना पर्खिरहेको हुन्छ ।
-रोयल आचार्य
पछिल्लो दशक मुलुकमा थुप्रै आर्थिक सामाजिक परिवर्तनहरु भए । लैंगिक तथा सामाजिक विभेदहरु हट्दै गए । राष्ट्रपतिका रुपमा विद्यादेवी भण्डारीले मुलुकको नेतृत्व गरिन् । शुसीला कार्की प्रधानन्यायाधीश बनिन् । न्यायालयदेखि संसदसम्म महिला नेतृत्वमा पुगेका छन् । वित्तीय क्षेत्रको सर्वोच्च पद अर्थात बैंक तथा वित्तीय संस्थाको नियामक निकाय नेपाल राष्ट्र बैंकमा पनि महिलाले नेतृत्व गर्ने अवसर जुर्यो । अर्थात, वित्तीय क्षेत्रको सबैभन्दा ठूलो पदमा पुग्ने महिला बन्न सफल भएकी छिन् नेपाल राष्ट्र बैंककी वरिष्ठ डेपुटी गभर्नर निलम ढुंगाना तिमल्सिना । निलम २९ फागुन २०७७ मा केन्द्रीय बैंकको डेपुटी गभर्नर बन्न सफल भएकी हुन् । निलम अघि कुनै पनि महिला यो पदमा पुग्न सकेका थिएनन् । डेपुटी गभर्नरमात्रै होइन, गभर्नर महाप्रसाद अधिकारी विदेशमा जाँदा निलमले नै कार्यबाहक गभर्नरको रुपमा केन्द्रीय बैंकको नेतृत्व पटक–पटक गरेकी छिन् । त्यतिमात्रै होइन तत्कालीन प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको सरकारले गभर्नर महाप्रसाद अधिकारीलाई पदबाट निलम्बन गर्ने निर्णय गरेपछि निमित्त गभर्नरको रुपमा समेत निलमले केन्द्रीय बैंकको नेतृत्व गरेकी थिइन् । महिलाका रुपमा वित्तीय क्षेत्रको इतिहासमा नै सबैभन्दा ठूलो पदमा पुग्ने निलम संघर्षले नै यहाँसम्म पुगेकी हुन् । उनको लगनशीलता र मिहिनेतले नै यो पदसम्म उनलाई पुर्याएको हो ।
को हुन् निलम ?
२४ मंसिर २०२५ मा जन्मेकी निलमका बुबा माध्यमिक विद्यालय निरीक्षक (माविनि) र आमा शिक्षिका हुन् । माविनि बुबाको जहाँ–जहाँ सरुवा हुन्थ्यो, निलम पनि त्यही क्षेत्रको स्कुल पढ्न जान्थिन् । प्राथमिक तहको अध्ययन पूरा गर्न धेरै स्कुल चाहारेकी उनले झापा दमकको हिमालय माविबाट २०४१ सालमा एसएलसी उत्तीर्ण गरेकी छिन् । उनले दमक क्याम्पसबाट जिल्लाकै उत्कृष्ट नतिजासहित आईकम उत्तीर्ण गरिन् । त्यसपछि स्नातक तहको अध्ययनका लागि उनी विराटनगरको महेन्द्र मोरङ क्याम्पस पुगिन् । स्नातक तह प्रथम वर्ष अध्ययन गर्दागर्दै विराटनगरमै निलमको विवाह भयो । श्रीमान शिक्षण पेशामै थिए ।
पहिलो सन्तानको रुपमा छोरी जन्मिइन् । पारिवारिक जिम्मेवारी पनि उनकै काँधमा थियो । उनको करियरमा भने असर नपरोस् भनेर श्रीमानले पढाइलाई निरन्तरता दिन लगाए । निलम सानै हुँदा माविनि बुबालाई भेट्न उनको घरमा मानिसहरुको आउजाउ हुन्थ्यो । आउनेमध्ये अधिकांशले जागिर मिलाइदिन अनुरोध गर्थे । यो सब देखेर हुर्केकी निलमलाई लाग्यो, बुबाले पक्कै मलाई पनि जागिर मिलाइदिनुहुन्छ । एसएलसीपछि बुबालाई भनेर जागिर खाने सोच मनमनै बनाएकी थिइन् । क्याम्पस पढाउँदाको आम्दानी नराम्रो थिएन । लेखाशास्त्रको ट्युसन पढ्ने विद्यार्थी पनि धेरै हुन्थे ।
२०५२ सालको कुरा हो । निलमका श्रीमानले पढाउने विद्यार्थीहरूले राष्ट्र बैंकमा जागिर खुलेको सूचना देखाए । सडकपेटीको पुस्तकको थुप्रोमा राष्ट्र बैंक प्रवेशका लागि तयारी गर्न सहयोग गर्ने एउटा ‘गाइड’ पनि थियो । सडकपेटीमा किनेको त्यही ‘गाइड’ आफ्नो जीवनको ‘गाइड’ बनेको उनले बताउने गरेकी छिन् ।
सडकपेटीको पुस्तकको थुप्रोमा राष्ट्र बैंक प्रवेशका लागि तयारी गर्न सहयोग गर्ने एउटा ‘गाइड’ पनि थियो । २०५४ सालमा खुलेको सहायक निर्देशकको परीक्षा उनले पहिलो पटकमै उत्तीर्ण गरिन् । सहायक निर्देशकको जिम्मेवारी विदेशी विनिमय विभागबाट शुरु गरिन् । त्यहाँ एक वर्ष काम गरिन् । त्यसपछि उनको विराटनगर सरुवा भयो । विराटनगरबाट फेरि काठमाडौं सरुवा भयो । त्यसपछि सपरिवार काठमाडौं आइन् । केही वर्ष बैंक सुपरिवेक्षण विभागमा काम गरिन् ।
२०५९ सालमा राष्ट्र बैंकबाटै अध्ययनका लागि अष्ट्रेलिया जाने अवसर जुर्यो । अध्ययन पूरा गरेर आएपछि उपनिर्देशकमा बढुवा खुल्यो । उनले नाम निकालिन् । चार वर्ष अनुसन्धान विभागमा काम गरेकी निलमको २०६६ सालमा निर्देशकमा बढुवा भयो । निर्देशक भएपछि पनि उनले बैंक सुपरिवेक्षण विभाग र अनुसन्धान विभागमा काम गरिन् ।
२०७१ सालमा राष्ट्र बैंक उच्च व्यवस्थापनमा राष्ट्र बैंकको पोखरा निर्देशकमा महिलालाई पठाउने कुरा उठ्यो । कसलाई पठाउने भन्ने विषय टुंगो लागेकै थिएन । उनले आफैंले रोजेर पोखरा पुगिन् । निलम क्षेत्रीय कार्यालयको नेतृत्व गर्ने पहिलो व्यवस्थापक महिलासमेत हुन् ।
१४ महिना पोखरा कार्यालयमा काम गर्दा धेरै कुरा सिकेको उनको अनुभव छ । राष्ट्र बैंक प्रवेश गरेको २० वर्षपछि अर्थात २०७४ सालमा उनलाई राष्ट्र बैंकले कायममुकायम कार्यकारी निर्देशकको जिम्मेवारी दियो । त्यही वर्ष उनी कार्यकारी निर्देशक भइन् । आन्तरिक लेखा परीक्षण विभाग, राष्ट्र ऋण व्यवस्थापन विभागमा रहेर उनले लामै समय काम गरिन् । राष्ट्र ऋण व्यवस्थापन विभागको कार्यकारी निर्देशक रहेकै बेला उनी प्रथम डेपुटी गभर्नर महिला बनेर इतिहास रच्न सफल भएकी हुन् ।
-सुजाता लामिछाने
ब्रह्मयोगको अनुसन्धान कर्ता माता अन्तर्वीणा ब्रह्मज्ञानको साधिका हुन् । विक्रम संवत २०३० मा भारतको बिहार प्रान्तमा अन्तर्वीणा जन्मेकी हुन् ।
सानैदेखि ब्रह्मयोगमा साधनामा लागेकी अन्तर्वीणाले गहीरोसँग साधना गरेकी छिन् । नेपालको ललितपुरमा बस्ने अन्तर्वीणाले विगत दस वर्ष देखि त्यस ज्ञानलाई जनमानस सम्म पु¥याउन पनि उनी प्रयासरत छिन् । उनको प्रयासले भारत र नेपालको ज्ञानबाट हजारौं व्यक्ति लाभान्वित भइसकेका छन् ।
अन्तर्बीणाकाअनुसार ब्रह्मयोग एक प्रकारको ध्यान साधना हो । उनी आफना बुझाइलाई साधिका अन्तर्बीणा यसरी ब्याख्या गर्छिन्, ‘बह्मयोग अभ्यास ब्रह्म मूूर्हुतमा गर्नुपर्छ । ब्रह्मको अर्थ ईश्वर र मुर्हूतको मतलब समय हुन्छ । यो ईश्वरको समय हो । यस सम मा साधकहरुलाई, ध्यानसाधना गर्न लाभकारी हुन्छ । मंदिरको ढोका पनि त्यसै समयमा खुल्छ । त्यस समय सकारात्मक उर्जाको सञ्चार हुन्छ । ब्रह्म मूूर्हुतको समय ३ देखि ६ हो । तर, प्रतिदिन १०–१५ मिनटको हराहारीमा यता–उता हुन्छ ।’
माता अन्तर्वीणाको अनुसार मानिसले मानिसले सबैभन्दा पहिले मृत्युको बोध गर्नुपर्छ । किनकि काम,क्रोध, लोभ, मोह, ईष्र्या र द्वेष जुन हाम्रो सबैभन्दा ठूलो शत्रु हो ।
दोश्रो क्षमाको भाव हुनुपर्छ । जबसम्म हामी क्षमा गर्न सक्दैन । जीवन सुखी हुन सक्दैन । सामान्य रुपमा हामीलाई जीवनको सानो–सानो कुराहरु धेरै दुःखी र अपमानित गरिरहन्छ । एक पटक हैन पटक–पटक गरिरहन्छ । क्षमा गरेपछि आन्तरिक शान्ति प्राप्त हुन्छ ।
तेश्रो हो करुणाको भाव हो । सबैप्रति करुणाको भाव राख्नु पर्छ । करुणाको भाव आत्मविकासको लागि धेरै सहायक हुन्छ । चौथो हो परोपकार । सकेसम्म अर्काको सहयोग गर्ने र कसैलाई मन–कर्म र वचनबाट दुःख न दिने हो । पाँचौ हो इमानदारी गलत तरीकाबाट कहिले पनि लाभ लिन हुदैन । यो पाप हो । इमानदारिताको गुणबाट नै हाम्रो कल्याण हुनेछ ।
उनी भन्छिन्, ‘कति दिन सम्म हामी यस पृथ्वी ग्रहमा रहन्छौं थाहा छैन । तर, एक दिन हामी रहदैन यो कुरा हामी सबैलाई थाह छ । जन्म र मृत्युको बीचको यही समयलाई जीवन भन्छ ।’
जीवनलाई क्षणभंगुर पनि भनिन्छ । किनकि हेर्दाहेर्दै जीवनको अन्तिम समय आउँछ । कसरी आउँछ हामीलाई थाहा हुँदैन । अर्काको कमी कमजोरी निकाल्दा निकाल्दै आफनो जीवन नै सकिन्छ । यसकारण हामी सबैलाई सधै याद राख्नु पर्छ कि यस पृथ्वी ग्रहमा हामी सबै प्रवासी हौं । यसैलाई ब्रहमयोगको सिद्धान्त भनिन्छ ।
हामी को हौं ? कहाँबाट आएको हौं । कहाँ जान्छौं ? यस सबै प्रश्नको उत्तर मर्नुभन्दा पहिला नै खोज्नुपर्छ । जीवन पनि एउटा किताब नै हो । मनोचिकित्सकहरू पनि भन्छन्, ‘मान्छेहरु को जीवन जीउने जुन तरीका छ त्यसलाई दुःखबाट मुक्त गर्न गाह्रो छ ।’
भगवान बुद्ध पनि भन्नु हुन्थ्यो । जीवन दुःख छ । दुःखको कारण छ, कारणको निवारण छ । आर्य अष्टांगिक मार्ग दुःख मुक्तिको उपाय छ । त्यस्तै ब्रह्मयोगको सिद्धान्त पनि भन्छ कि ‘संसार दुःख हो तर यस दुःखबाट मुक्तिको उपाय आध्यात्मिक साधना हो ।’
-कमला अवस्थी
दुई दशकअघिसम्म नेपाली समाजमा महिलाको पर्याय चुलोचौको नै थियो । समाजले महिलालाई बच्चा जन्माउने र घर धान्ने ‘जात’का रुपमा हेर्थे भने पुरुषले आम्दानी गर्न बाहिर जानुपथ्र्यो । अहिले समय फेरिएको छ । महिलाहरू पनि पढाइ, रोजगारीका सिलसिलामा घर छाडेर शहर र देश छोडेर संसार पुग्न थालिसकेका छन् ।
चालु आर्थिक वर्षको आठ महिनाको अवधिमा २९ हजार ७३६ जना महिला रोजगारीका सिलसिलामा विदेश गएका छन् । यी मध्ये अधिकांश महिला खाडी मुलुक कतार, साउदी अरब, मलेसिया साइप्रस ओमान लगायत पुगेका छन् । रोजगारीका सिलसिलामा विदेश पुगेका यी तथ्यले पछिल्लो समय महिलाहरू आत्मनिर्भर बन्दै आर्थिक रुपान्तरणको दिशामा लम्केको स्पष्ट हुन्छ ।
महिलाहरू रोजगारका लागि मात्रै होइन, पर्यटन, अध्ययन, स्थायी÷अस्थायी बसोबास, सेमिनार, स्वास्थ्य उपचार, ब्यापार, भ्रमण, खेलकुद लगायत अन्य १६ वटा शीर्षकमा देश विभिन्न देश गएको तथ्याङ्कले देखाउँछ । अध्यागमन विभागले सन् २०२३ मा सार्वजनिक गरेको तथ्यांअनुसार एक वर्षभित्र १६ लाख मानिस बाहिरिदा महिलाको संख्या ४ लाख ३२ हजार ५८४ छ ।
संसारका विभिन्न देशमा पुगेका महिलाहरूले समाज र आर्थिक रुपान्तरणमा महत्वपूर्ण भुमिका खेलिरहेका छन् । नेपालको अर्थतन्त्रमा विदेशमा काम गरेर नेपाल पठाएको रेमिट्यान्सको योगदान उच्च छ । यसरी नेपाल भित्रने कुल रेमिट्यान्समा मध्ये करिब ११ प्रतिशत महिलाको योगदान रहेको तथ्यांकले देखाउँछ । पुरुषसँगै महिलाहरूले पनि विदेशमा कमाएको रकमबाट परिवारको शिक्षा, स्वास्थ्य तथा आर्थिक स्तर बृद्धिमा समेत योगदान पुगेको छ । घरेलु उद्योग खोलेर आफ्नो परिवार तथा समाजमा केही योगदान दिने काममा समेत महिलाको वैदेशिक रोजगारीले सघाएको छ ।
सीप सिक्नमा जोड !
वैदेशिक रोजगारीका सिलसिलामा जाने क्रम बढे पनि सीप सिकेर जानेहरू भने अत्यन्तै कम देखिएका छन् । पछिल्लो तथ्यांकअनुसार रोजगारीका लागि विभिन्न देश जाने महिला कूल महिला श्रमिक मध्ये ५८ दशमलव ८४ प्रतिशत त कुनै सीप विनै विदेश गएका छन् ।
उच्च दक्षता भएका महिलाको संख्या ०.०६ प्रतिशत मात्र रहेको तथ्यांकले देखाउँछ । यसरी महिला श्रमिक तालिम प्राप्त, अनुभवी र सीपयुक्त नहुँदा एउटा कामका लागि स्वीकृति लिएर अर्कै कामका लागि अर्को कुनै देशमा जानुपर्ने अवस्थामा पनि रहेका छ । जसका कारण महिलाहरू बढी हिंसामा पर्ने गरेको पनि देखिन्छ ।
महिलाहरू वैदेशिक रोजगारीमा जाँदा प्रायः घरेलु कामदारका रूपमा त्यहाँ जाने गरेको पाइन्छ । त्यसरी गएका महिलाहरूमध्ये कतियपयले घरेलु हिंसा र यौनहिंसाको सिकार हुनुपरेको पनि विभिन्न तथ्यांकले देखाउँछ । यति मात्रै होइन, वैदेशिक रोजगारीमा जाने महिला कामदारलाई मालिकहरूले मानसिक र शारीरिक यातना दिने गरिएकाविषय पनि बेलाबेला सार्वजनिक भइरहन्छन् । उनीहरूले रातदिन काम गरेर पनि उनीहरूले तलब पनि सकेका छैनन् ।
वैदेशिक रोजगारमा जानुपूर्व विभिन्न तयारी गरेर जाने गर्दा वा सम्बन्धित म्यानपावरबाट सबै कुरा बुझेर जाने हो भने पनि केही हदसम्म महिला श्रमिकले पाउने दुःख कम हुने जानकारहरू बताउँछन् । लामो समयदेखि अप्ठेरोमा परेका महिलाहरूको उद्दार गर्दै आएकी अभियन्ता सुनिता दनुवार भन्छिन्, ‘महिलाले तालिम, भाषा लगायत अनिवार्य विषयमा दक्षता प्राप्त गनैपर्छ । नत्र विदेशमा गएर पनि महिलाहरूले पाउने दुःखका कथाहरू दोहोरिरहन्छन् ।’
दलालहरूको प्रलोभन परी गैह्र कानूुनी बाटोबाट विदेश भासिने महिलाहरूको संख्या पनि उस्तै छ । त्यस्ता बाटाहरू पनि रोक्नका लागिराज्य नै लाग्नुपर्ने अभियन्ता दनुवारको बुझाइ छ ।
-दिवाकर अधिकारी
होचो कद र सानो जिउडाल, तर खेल प्रदर्शन गतिशील र फिनिसिङ पनि उत्कृष्ट । नेपाली राष्ट्रिय महिला फुटबल टीमकी सदस्य प्रिती राईको खासियत नै यही हो । २०६१ साल मंसिरमा काठमाडौंमै जन्मिएकी प्रितीको स्थायी घर भने सोलुखुम्बुको महाकुलुङ गाउँपालिका ४ गुदेल तुमाउ हो ।
सानै उमेरदेखि फुटबल खेलमा लगाव राख्ने प्रितीलाई फुटबल खेल्न घरपरिवारबाट पनि पूर्ण समर्थन थियो । त्यसैले त आज उनले फुटबल खेललाई व्यावसायिकरुपमा अगाडि बढाएकी छन् ।
आठ वर्षकै उमेरबाट प्रितीले फुटबल खेल्न शुरु गरेकी हुन् । बुबाले कराँते सिक्न पठाउँदा प्रितीले कराँतेको लुगासँग फुटबल बुट साटेर ल्याएकी थिइन् । त्यहाँबाट पनि फुटबलप्रति प्रितीको लगाव प्रष्ट बुझ्न सकिन्छ । गाउँमा साथीहरुसँग फुटबल खेल्दाखेल्दै प्रितीले नेपाल युथ प्रोग्राममा प्रशिक्षण गर्ने मौका पाएकी थिइन् । जहाँबाट उनले आफ्नो व्यावसायिक फुटबल यात्रा प्रारम्भ गरेकी थिइन् ।
उमेर समूहमा नेपाली टिमको कप्तानी गरेकी प्रिती सानै उमेरमा नेपाल एपीएफ क्लबमा आबद्ध भएकी थिइन् । उमेर समूहमा उत्कृष्ट प्रदर्शन गरेको भएरै एपीएफले प्रितीलाई क्लबमा अनुबन्ध गरेको थियो । जसबाट उनलाई राष्ट्रिय टिममा प्रवेश गर्न ढोका खुल्यो ।
२०७८ भदौमा १६ वर्षकै उमेरमा बंगलादेशविरुद्धको मैत्रीपूर्ण खेलबाट राष्ट्रिय टिममा डेब्यू गरेकी प्रिती अहिले १९ वर्षकी भइन् । डेब्यू खेलमै बंगलादेशविरुद्ध गोल गर्दै उत्कृष्ट प्रदर्शन गरेकी प्रिती सबैको ध्यान आफूतिर खिच्न सफल भइन् ।
प्रितीलाई नेपाली महिला टिमको भविष्यको रुपमा हेरिएको छ । उनको खेलले नै यसलाई प्रमाणित गरिसकेको छ । मिडफिल्डर र फरवार्ड जुनसुकै पोजिसनमा खेल्न सक्ने प्रितीले अफ्नो खेललाई निरन्तर निखार्दै लगेकी छन् ।
प्रितीले भारतीय महिला आई–लिगबाट पनि व्यावसायिक फुटबल खेल खेल्दै आएकी छन् । उनी भारतीय आई–लिगमा किक स्टार्समा अनुबन्धित छिन् । तर साउदी अरबमा भएको वाफ वुमेन्स च्याम्पियनसिपमा घाइते भएपछि प्रितीको स्थानमा नेपाली राष्ट्रिय फुटबल टिमकी अर्की सदस्य अनिता केसीले आई–लिगमा आवद्ध भइन् । राष्ट्रिय टिममा गरेको उत्कृष्ट प्रदर्शन गरेकै कारण प्रितीलाई भारतीय आई–लिग खेल्न प्रस्ताव आएको थियो ।
यस सिजन आई–लिगमा ६ नेपाली खेलाडीले खेलेका छन् । प्रितीसँगै दीपा शाही, राष्ट्रिय महिला टिमकी कप्तान एञ्जिला तुम्बाप्पो सुब्बा, गीता राना, रश्मिकुमारी घिसिङ र अमृता जैसीले आई–लिग खेलेका छन् ।
साउदीमा भएको वाफ वुमेन्स च्याम्पियनसिपबाट प्रितीको लोकप्रियता झनै आकाशिएको छ । उपाधि जित्न नसके पनि नेपाललाई फाइनलसम्म पुर्याउन प्रितीले उत्कृष्ट प्रदर्शन गरिन् । सेमिफाइनल खेलमा इन्ज्युरी समयमा प्रितीले गरेको गोलबाटै नेपाल विजयी हुँदै फाइनलमा पुगेको थियो । डी–बक्स बाहिरबाट लङ सट हान्दै प्रितीले गरेको त्यो गोलको निकै चर्चा भएको थियो । वाफ च्याम्पियनसिपमा गरेको उत्कृष्ट प्रदर्शनस्वरुप प्रितीलाई विभिन्न व्यक्ति तथा संघसंस्थाले नगदसहित सम्मान पनि गरेका छन् ।
शुरुमा नेपाली टिममा वैकल्पिक खेलाडीको रुपमा मैदान प्रवेश गर्ने प्रिती अहिले पहिलो रोजाइको महत्वपूर्ण खेलाडी बनिसकेकी छन् । १९ वर्षको कलिलो उमेरमै राष्ट्रका लागि ठूलो जिम्मेवारी काँधमा बोकेर मैदानमा उत्रिएकी प्रितीलाई चुनौतीपूर्ण सफलताका खुड्किला अझै पार गर्न बाँकी नै छ ।
नेपालमा पुरुष फुटबल टिमकै घरेलु प्रतियोगिता कमैमात्र हुने गरेको छ । यस्तोमा महिला फुटबलका गतिविधि नगन्य मात्रामा हुन्छन् । सेवा सुविधादेखि खेल पूर्वाधारको अभावमै फुटबल खेलिरहेका नेपाली खेलाडीहरुलाई विदेशी खेलाडी सरह हुन त निकै समय लाग्ला ।
तर सेवा सुविधा र खेल पूर्वाधारको आधारमा हेर्दा नेपाली खेलाडीको प्रदर्शन निकै राम्रो देखिन्छ । घरेलु महिला फुटबलका गतिविधिमा बृद्धि गरेर खेलाडी उत्पादनमा राज्यले ध्यान दिने हो भने प्रितीजस्ता उम्दा खेलाडीले विश्वभर आफूसँगै देशलाई चिनाउने थिए ।
-भानु चन्द
कालिकोट जिल्ला रास्कोटको दुर्गम भेग, मेलापात गरी खाने बराल परिवारमा २०२५ सालमा जन्मिइन् लिला । बसन्त ऋतुको आगमनसँगै डाँडाकाँडा हरियाली हुँदा धर्ती टेकेकी लिलाको आगमनमा कयौं गाउँलेले जिब्रो टोके । लिलाकी आमालाई पनि सन्तान पाएकोमा खुशी लागेन । बरू आफ्नो सन्तानको रूपमा जन्मेकी लिलाको भविष्य सम्झेर उनी दुःखी भइन् ।
लिला जन्मिएपछि आमाले सुत्केरी स्याहारको सुविधा कहाँ पाउनु र ? छोरी पाएको भोलीपल्टैदेखि उनले मेला पात गरिरहिन् । खान लाउन अत्यन्तै दुःख थियो । बिहान खाए बेलुका खान नसक्ने अवस्था थियो । बनिबुतो गरेर अन्य पाँच सन्तानसँगै बराल दम्पत्तिले लिला पनि हुर्काए ।
लिला १५ वर्षकी हुँदा घरबाट ४ घण्टा टाढा पैदल दुरीमा रहेको रास्कोटको पाटडिलबाट बिहेको कुरा आयो । बराल दम्पत्तिले हुर्केकी छोरी लिलालाई सजिलै पराइको जिम्मा लगाए । लिला सुवेदी परिवारमा बुहारी भएर भित्रिइन् ।
खानलाउन दुःखै भएपनि आमाबुवाको लाड प्यारमा हुर्किएकी लिलाका लागि नयाँ घर असहज बन्यो । तर, २५ वर्षका लक्का जवान श्रीमानले भने उनलाई माया गरे । श्रीमानको मायाले लिलालाई ‘घर खान’ सजिलो भयो । श्रीमानले खेती किसानी गर्थे । उनी श्रीमानसँगै खेती किसानी र मेलापात गर्थिन् ।
विवाह गरेको तीन वर्षमा उनले पहिलो सन्तान जन्माइन् । १८ बर्षको उमेरमा छोरा जन्माएपछि परिवारमा खुशियाली छायो । छोरा नै जन्माएपछि श्रीमानको माया पनि बढ्यो ।
उनले डेढ/डेढ वर्षको फरकमा ७ सन्तान जन्माइन् । ‘सन्तान जन्माउँदा खेपेका पिडा महशुस गर्ने त्यो समय नै थिएन । अहिलेको जस्तो ख्याल कहाँ हुन्थ्यो र ? आइमाइको कामै बच्चा पाउने त थियो ।’ उनले त्यो समय सम्झिइन् । उनले पिडा खेपेर जन्माएका २ सन्तानले साथ छोडेर गए । अहिले पाँच सन्तानमा मात्रै उनको काखमा छन् । कमजोर आर्थिक अवस्थाका बाबजुद दुखजिलो गरेर छोराछोरी स्कूल पठाइन् लिलाले ।
आफ्नो जीवनकालमा कयौं दुःखका जंघार पार गरेकी लिला देशमा आएका कयौं राजनीतिक परिवर्तनकी पनि साक्षी हुन् । उनी जन्मेपछि नै पञ्चायती व्यवस्था, बहुदलीय ब्यवस्था हुँदै माओवादीको गृहयुद्ध चल्यो । सबैभन्दा बढी प्रभाव रहेको कर्णालीमा उनका छोराहरू पनि माओवादीका नारामा साथ दिन थाले । जताततै युद्ध र मृत्यु सामान्य बनिरहेको थियो । आफ्ना हुर्केका छोराहरूलाई पनि केही हुने हो कि भन्ने त्रासमा रहन्थे, लिला र उनका श्रीमान । ‘भाग्यले जितेको भनौं वा के भनौं । मेरा सन्तान चाहिँ सकुशल रहे ।’ लिला खुशी हुन्छिन् ।
माओवादी जनयुद्ध ताका नै लिलाका श्रीमानमा दमको रोग देखियो । उनलाई उकालो ओह्रालो गर्न असहज हुँदै गयो । गाउँघरमा गरिने उपचार लिलाले सकेजति गरिन् । अन्ततः उनी हारिन् । उनको सिँउदो पुछियो । २०६३ सालमा लिलाका श्रीमानले एक्लै छाडेर गए । ३५ वर्षको कलिलो उमेरमा पाँच सन्तानको जिम्मेवारी लिलाकै काँधमा आइपर्यो ।
एकल भएकी लिला हेर्दा राम्री थिइन् । बैशालु उमेरमै एक्ली भएकी लिलामाथि गाउँलेहरूकै गिद्दे नजर पर्न थाल्यो । त्यो बेला उनी एकदमै डराउथिन् । त्यो समय सम्झिदै लिला भन्छिन्, ‘म एक्ली हुँदा छोराछोरी हुर्काउन धेरै गाह्रो भयो । त्यो बेला खान लाउन त त्यति गाह्रो भएन । तर, दुनियाँले गिद्दे नजरले हेर्ने गर्थे । प्रतिवाद गर्दा कतिपयले गाउँ निकाला नै गर्नुपर्छ भन्थे । म धेरै डराउँथेँ ।’
अहिले लिलाका चार छोराले विवाह गरिसकेका छन् । दुइ नाती र चार नातीनी उनको काखमा लुटुपुटु खेल्दा उनी हर्षविभोर हुन्छिन् । दुःख गरी हुर्काएका सन्तानको खुशी देख्दा उनी आनन्द मान्छिन् । विवाह गर्न एक छोरी बाँकी छिन् । छोरीलाई भने धेरै पढाएर आफ्नो खुट्टामा उभिन सक्ने बनाउन मन छ लिलालाई ।
हजारौं हण्डर ठक्कर खाएकी लिलालाई अहिलेको समय निकै फरक लाग्छ । उनमा अहिले राजनीतिक चेत पनि बढ्न थालेको छ । अहिले उनी नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी एकीकृत समाजवादीकी क्रियाशील सदस्य छिन् ।
जीवनमा धैर्यता नै सबैभन्दा ठूलो रहेको उनको बुझाइ छ । भन्छिन्, ‘धैर्यता नै ठूलो रहेछ । मलाई गाउँलेले गाउँ निकाला गर्न खोज्दा पनि म हारिन । छोराछोरीका लागि मर्न तयार भएँ ।’
-डा. उद्धव पुरी
सिद्धार्थ गौतमले बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि लामो समयसम्म भिक्षुणी बनाउने र भिक्षुणी संघको व्यवस्थाको परम्परा थिएन । पुरुषहरू नै बुद्धका अनुयायी भएका थिए । बुद्धका दाजुभाइलगायत उनको शिक्षाबाट अनुग्रहित सबै भिक्षु भएका थिए र आफ्नो गृहस्थ जीवन त्यागेर अनागरिक भइ भिक्षु संघमा सामेल भइ बिहारमा बस्न थालेका थिए । तत्कालीन सामाजिक परिवेश र महिलाहरु पुरुषप्रति आत्मनिर्भर हुने प्रचलनले पनि स्त्रीजातिलाई भिक्षुणी हुन नदिन भूमिका निर्वाह गरेको हुन सक्छ । तर यी सबै परिबन्ध र व्यवधानलाई पार गर्दै ठूलो त्याग गरी गौतमी पहिलो भिक्षुणी बनिन् । उनी हालको नेपालको देवदहमा जन्मेकी राजकुमारी थिइन् । उनको विवाह हालको नेपालको कपिलवस्तुका राजा शुद्धोदनसँग भएको थियो । उनी शुद्धोदनकी कान्छी/दोस्रो श्रीमती थिइन् । प्रचलित भाषामा उनी बुद्धको सानीआमा पनि थिइन् । उनै प्रजापति गौतमी बुद्ध शासनमा पहिलो भिक्षुणी बनिन् ।
गौतम सिद्धार्थको जन्म आजभन्दा भण्डै २६ सय वर्षअगाडि लुम्बिनीमा भएको थियो । कपिलवस्तु गणराज्यको राजकुमार सिद्धार्थ राजधानी तिलौराकोटमा हुर्केका थिए । विवाह र पुत्र लाभपछि दरबार र आलशी जीवन त्यागेर उनले हालको भारतको बोधगयामा पुगेर बुद्धत्व प्राप्त गरेका थिए । विभिन्न कारणले उनी पटक-पटक कपिलवस्तु आवतजावत गरेको पुष्टि पनि भएको छ । जुन समयमा उनका पिता, माता, श्रीमतीलगायतले भिक्षु जीवन त्यागेर राजकाज सम्हाल्न अनुरोध गरेका छन् । तर बुद्धले ती कुराहरु अस्वीकार गर्दै आएका थिए । गौतम बुद्धकी आमा मायादेवी, गौतम बुद्ध जन्मेको सातौं दिनमा परलोक भएकाले उनको लालनपालनको सम्पूर्ण दायित्व तिनै सानीआमा प्रजापति गौतमीले गेरेकी थिइन् । उनका लागि बुद्ध नै पहिलो/जेष्ठ पुत्र थिए । बुद्ध र सानीआमाबीचको सम्बन्ध आफ्नै आमा छोराको जस्तो थियो । हरेक पटकको बुद्धसँगको भेटमा प्रजापति र बुद्धकी श्रीमती यशोधराले बुद्धलाई राजकाजमा फर्काउन धेरै प्रयास पनि गरेका थिए भने राजकाजमा नफर्किने भए आफूहरुलाई पनि भिक्षुणी बनाएर लैजान अनुरोध गरेका थिए । तर त्यो सम्भव भइरहेको थिएन । महिलाहरुलाई भिक्षुणी बन्ने अनुमति बुद्धले दिएका थिएनन् । जब शुद्धोदनको कपिलवस्तुमा देहावसन भयो त्यसपछि प्रजापति गौतमी एक्लो बनिन् । तत्कालीन सामाजिक परिवेशमा महिलाहरु पतिको मृत्युपछि साहराविहीन हुन्थ्ये । छोरा, छोरी र धन सम्पत्ति उनीहरुका लागि अर्थहीन मानिन्थ्यो । उनले पनि त्यही ठानिन् र बुद्धकै शरणमा बाँकी जीवन बिताउने सोच बनाइन् । तर त्यस अघि नै बुद्धले उनको अनुरोध तीन पटकसम्म अस्वीकार गरिसकेका थिए । जुन सम्भव बनाउनु उनका लागि कठिन विषय थियो ।
पति वियोग हुँदा प्रजापति गौतमीको उमेर ८० वर्षको थियो । उनमा बुद्धकै शरणमा जाने तीव्र इच्छा भएपछि उनले बुद्धसँग अन्तिम याचना गर्ने सोच बनाइन् । गौतम बुद्ध त्यस समयमा वैशालीमा थिए । कपिलवस्तुमा भएकी प्रजापति आफैंले केश छेवर गराइन् र कषाय—वस्त्र धारण गरिन् । जुन बुद्धको आदेश विपरीत थियो । तर वैशाली जाने र बुद्धको शरणमा पर्ने निधो गरिन् । उनको यो ढिपीका पछाडि कसैको केही लागेन । तत्कालीन दरबारले उनलाई रोक्न सकेन । मुमा महारानीको पछि कपिलवस्तुका अरु पाँच सयजति महिलाहरु पनि घर र परिवार छोडी उनकै पछि लागे । दरबारले पालकीसहित बाटोमा खानपान र सुरक्षाका लागि तयारी बन्दोबस्त गरिदियो । तर उनले ती कुनै सुविधाको उपभोग र उपयोग नगरी खाली खुट्टा बाटो लागिन् । अरु पनि उनकै पछि लागे । लामो वा धेरै दिनको यात्रापछि उनी वैशालीको बुद्ध बसेको बिहारमा पुगिन् । जहाँ पुग्दा उनको खुट्टा सुन्निएको थियो । उनका साथमा अरु पाँच सयजति महिलाहरु पनि पुगे । दृढ चाहनाले उनले बुढी भएर ८० वर्षको उमेरमा पनि धेरै दिन हिँडेर यात्रा पूरा गरेकी थिइन् । त्यतिखेरको नाप प्रणाली योेजनमा थियो । कपिलवस्तुबाट वैशाली ५१ योजन थियो । बुद्धको ढोका अगाडि पुग्दा उनको आँखा रसाइरहेका थिए । उनमा अर्को एउटा ठूलो डर पनि थियो । किनकि उनले तथागत बुद्धको स्वीकृति बिना नै कषाय—वस्त्र धारण गरेकी थिइन् । जुन कुरा सारा जम्बुद्वीपभर फैलिसकेको थियो । जब बुद्धले उनको अनुनयविनय सुनेन भने उनको समाजमा मुख देखाउन लायक हुने थिएन ।
गौतम बुद्धलाई भेट्न उभिएकी गौतमीको पहिलो भेट भिक्षु आनन्दसँग भयो । आफ्नी ठूलीआमा समेत पर्ने प्रजापतिको यो हालत देखेर आनन्द आश्चार्यमा पर्दै दुःखी भए । आनन्द र प्रजापतिबीच लामो संवाद भयो । प्रजापतिले आफूले नारी जातिको निमित्त पनि प्रव्रज्याको अनुमति मागेको अनुरोध गरिन् । जुन बुद्धले तीन पटकसम्म अस्वीकार गरिसकेका थिए । अन्तमा आनन्दले बुद्धसँग स्त्रीजातिका लागि पनि प्रव्रज्याको अनुमति माग्ने वचन दिए । तर पटक-पटक आनन्दले अनुरोध गर्दा पनि बुद्धले अनुमति दिएनन् । बुद्ध शास्त्रहरुले आनन्दले तीन पटकसम्म स्त्रीजातिलाई तथागतको धर्म विनयमा घर छोडी अनागरिक भइ प्रव्रजित हुने अनुमति दिए वेश हुने थियो भनेका थिए । स्वीकृति नपाएपछि आनन्दले बुद्ध शिक्षा र स्त्रीजातिलगायतको प्रसंगमा बुद्धसँग संवाद गर्न थाले । लामो संवादपछि बुद्धले प्रजापतिले आठ—गुरु—धर्म स्वीकार गर्छिन् भने अनुमति दिने बताए । बुद्ध शिक्षामा भिक्षुहरुका जस्तै तर केही फरक आठ वटा विनयका विषयहरु छन् । सोही कुरा आनन्दले प्रजापतिलाई सुनाए र त्यसलाई स्वीकारे उपसम्पदा हुने बताए । प्रजापतिले बुद्धका वचन स्वीकार गरिन् र आनन्दले बुद्धलाई सोको जानकारी गराएपछि बुद्धको अनुमतिमा उनी अनागरिक भइ प्रव्रजित भइ भिक्षुणी बनिन् । उनको साथमा आएका अरुले पनि त्यसै गरे । तिनै प्रजापति त्यसपछि ४० वर्षसम्म भिक्षुणी बनिन् र एक सय २० वर्षको उमेरमा आफैंले परिनिर्वाण हुने घोषणा गरिन् । बुद्धको अनुमतिमा उनी परिनिर्वाण भइन् । उनको शवयात्रामा छोरा बुद्ध आफैं पनि सामेल भए । यो शवयात्रा बुद्धको महापरिनिर्वाण पछिको सबैभन्दा ठूलो संख्यामा सहभागी भएको शवयात्रा थियो भनि बुद्धगाथाहरुमा उल्लेख छन् ।
यहाँ प्रजापति कसरी प्रथम भिक्षुणी भइन् भन्ने कुरा पनि उठ्न सक्छ । किनभने उनकै साथमा अरु पाँच सय महिला पनि कपिलवस्तुबाट गएका थिए भने उता भारतीय राज्यका विभिन्न स्थानका महिलाहरु पनि बुद्धको अनुयायी बनिरहेका थिए । तर बुद्धले भिक्षुणी बन्ने अनुमति नदिएको हुँदा उनीहरु भिक्षुहरुले झैं चिवर लगाउन पाउँदैन थिए । घर परिवार त्यागेर विहारमा बस्न पाउँदैन थिए । उनीहरु अनागरिक बन्न सकेका थिएनन् । स्त्रीजातिलाई भिक्षुणी बन्ने र बनाउने शुरुवात कर्ता प्रजापति थिइन् । स्त्रीहरुका लागि बुद्धले प्रतिपादन गरेको आष्ठ गुरु धर्म पालना गर्ने पहिलो महिला उनै थिइन् । उनीपछि नै अरुले अनुमति पाएका हुन् । यहाँ प्रजापति बुद्धलाई पालन पोषण गर्ने र दुध चुसाउने आमा भएका कारण होइन । किनकि बुद्धका लागि सबै प्राणि एकै थिए । बुद्ध तृष्णा र मोहविहीन थिए । सबै उनका लागि बराबर प्रिय थिए । बुद्ध आफैंले पनि श्रवस्तीमा रहँदा सबै भिक्षु भिक्षुणी र उपासक उपासिकाका सामुन्य महाप्रजापति गौतमी नै सबभन्दा पहिलो मेरी भिक्षुणी श्राविका हुन् भनेका छन् । बुद्धले उक्त सभामा महाप्रजापति गौतमीलाई रात्रज्ञाको अग्रस्थानमा राख्दै प्रथम भिक्षुणीको औपचारिक घोषणा गरेका थिए । यस विषयलाई विभिन्न मूलसुत्र र सुत्रहरुमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । यसरी प्रजापति गौतमी पहिलो भिक्षुणी हुन् र उनी नेपालको देवदहमा जन्मेकी र नेपालको कपिलवस्तु गणराज्यको महारानी थिइन् अर्थात उनी नेपाली थिइन् ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies