सारंगी संरक्षणका अभियन्ता धनबहादुर गायकको निधन

काठमाडौं : सारंगी संरक्षणका अभियन्ता, चर्चित गायक एवं शब्द संकलक धनबहादुर गायकको निधन भएको छ । छाती र फोक्सोमा समस्या देखिएपछि मनिपाल मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पताल भर्ना भएका ५९ वर्षीय गायकको आज विहान निधन भएको हो ।

पोखरा १६ निवासी कलाकार गायक स्वास्थ्यमा समस्या आएपछि शनिबार अस्पताल भर्ना भएका थिए । उनको आइसियुमा उपचार भइरहेको थियो ।

उनका यो दाजुको मिर्मिरे आँखा, बेली र चमेली, फूल माया नभुल लगायतका गीतहरु चर्चित छन् । उनी पछिल्लो समय युवापुस्तालाई सारंगी सिकाउने अभियानमा जुटेका थिए ।

उनले चलाएको सारंगी पाठशालाले बालबालिकालाई निशुल्क रुपमा सारंगी र मादल लगायत वाद्यवादन सामग्री बजाउन सिकाउदै आएको छ ।

कविताः गरिबको गरिबी

-के पी शर्मा प्रसाईं 

संसार गरिबको श्रमबाट बनेको छ
र, उनीहरूको परिश्रमले चलेको छ
देशको अर्थव्यवस्था !
जहाँ सबै मुनाफाको लागि बेचिन्छ ।

बेचिन्छ महिला शरीर
मानव मृगौला
शुद्ध पिउने पानी
पोषणको लागि अन्न
सास फेर्न शुद्ध हावा
क्यारियरको लागि शिक्षा
सबै कुरा बजारमा उपलब्ध छ
तर, जहाँ गरिबीको परिश्रम र
सहानुभूतिलाई कुनै सम्मान छैन।

गरिबको दुःखले भरिएका छन्
अखबारका पृष्ठहरू..!
ओतप्रोत छ नेताहरूका भाषणमा..!

गरिबको दुःख..!
सन्तहरूका प्रवचनमा सामेल छ
सन्तुष्टि र भक्तिको सन्देश लिएर..!
तर हुँदैन त्यसमा मुक्तिको आकांक्षा
केवल हुन्छ छ्ल र कपट
जादुमय भाषणको शब्दहरुमा।

गरिबको पीडाले फल्दैफुल्दैछ
देशको राजनीति..!
प्रत्येक पाँच वर्षमा
गरिबका लागि दुःखका गीत बज्दछन्
राजनीतिक सत्ताका गोरेटोहरुमा
जनप्रतिनिधिहरु हकदार हुन्छन्
महँगो गाडी चड्न र महलमा बस्नमा
फेरि शाही भोजहरूमा रमाइलो हुन्छ
पूँजीपति र ब्राह्मणवादी मानिसहरूमा ।

अतीत पनि गरिबको दुःख देखेर
शोकले रोइरहेको छ
सबैले शोक मनाउँछन्
तर गरिबको दुःख बाँड्न चाँहदैनन्
सत्ताको आनन्द सबैले चाँहन्छन्
तर पीडाको भाग छोडिन्छ गरिबहरूमा ।

देशको संसद् गरिबको परिश्रमले चल्छ
सेनाले तलब पाउँछ,
पुलिसले भत्ता खान्छ
त्यसो भए किन..?
गरिबको पिठ्युँमा लठ्ठी चल्छ
किन सेनाको बुट्ले कुल्चिइन्छ
गरिबको ज्युँदो अस्तित्वलाई ?
किन लत्याइन्छ..
गरिबको भावाना र मायाको साधनालाई ?

संसद्ले गर्छ पुँजीपति वर्गको दलाली
गरिँदैन कुनै अदालतमा गरिबको सिफारिस
किन..? आखिर किन..??

गरिबको मेहनतले उब्जन्छ अनाज
चम्चमाउँछ सडकहरू
सुदूर हिमालयसम्म
बनाइन्छ नयाँ(नयाँ
आवासीय कोलोनीहरु
तर पाउँदैनन् गरिबले
शिर लुकाउने ठाँउसम्म
किन..? आखिर किन..??

गरिबलाई ठूलो दुःख छ
गरिबीको पक्षमा उभिनु..!
गरिबको अस्तित्वलाई समानता दिँनु
जसले पनि आवाज उठायो
र परिश्रमी श्रमजीवीको माग गर्‍यो
कहलायो त्यो विद्रोहीझ 

दलित भनी प्रतिनिधित्वको माग गर्‍यो
त्यसलाई जातिवाद भनियो
आदिवासीहरूले आफ्नो लागि
जंगल र भूमिको अधिकार मागे
उनीहरुलाई नक्सली भनियो ।

यो कस्तो समय आयो ?
हामी न खुलेर हाँस्न सक्छौँ
न गुनासो गर्न सक्छौँ
राजनीतिक सत्ताविरुद्ध !

‘साथी हो !
अहिले पनि समय छ,
यो जंगलराजबाट बाहिर आउनुहोस्
र खोजौँ एउटा नयाँ बाटो
नयाँ बिहानीको लागि’ ।

कथाः छोरीलाई अन्तिम चिट्ठी

-तेजश शर्मा 

‘अग्रउन्मुख कुनै पनि तत्त्वलाई रोक्न सकिदैन’ 

बिहानदेखि मानशपटलमा विचरित यस्ता तर्कनाले मनलाई उद्वेलित बनाएको छ । बिस्तारै(बिस्तारै संयमबाहिर गैरहेको छु म, शारीरिक रुपले । यद्यपि, प्रतिरोध गर्न असमर्थ, मेरो दिमागमा भने बल पुगिरहेको छ । विचारभित्रै अन्तरंगहरु दारा किट्न थालेका छन् । स्नायुकोशिकाहरू हाहाकार मच्चाउन थालेका छन् । परिणाम, रक्त संचारमा कोकोहोलो छाएको छ अनि मुटु, भट्याक–भट्याक गर्दै चित्कार गर्न आतुर । देहभित्रको यो भयानक संग्रामपछि, निस्सार प्राण लिएर पुनः मेरो आगमन, उही अस्पतालको शैय्यामाथि आइपुग्छ । हो, डर एवं त्रासले घनिभूत उही अस्पतालको सय्यामाथि ।

पिपिईको पारदर्शी गाउन एवं भाइजर मास्क लगाएर एक हुल स्वास्थ्यकर्मीहरु, मेरो शैय्या देखिन एक मिटर दूरीमा आएर उभिन्छन् । उनीहरु बीचको बातचित म सुन्दिनँ । त्यसपछि परिचारिकाहरु अगाडि बढ्छन् । नजिक आएर मेरो हातको क्यानुला मिलाउँछन् । दिइरहेको अक्सिजनको मापन गर्छन् । स्लाइन चढाउँछन् अनि पुनः रगतको रिपोर्ट लिएर दुरीमा गई उभिन्छन् । म रहेको यस आइसोलेसन वार्डभित्र दोस्रो बिरामी मैले देखेको छैन ।

मभित्र सोध्ने प्रश्नहरु अब सक्किसकेका छन् । मैले आफूलाई लागेको र मनभित्रबाट उठेको सबै प्रश्नको उत्तर पाइसकेको छु । केही प्रश्नहरुको उत्तर, यद्यपि ती स्वास्थ्यकर्मीहरुले बताउन सकेका छैनन् । मैले, अन्तस्करणबाट आफैँ तिनको पनि उत्तर पाइसकेको छु । बस्, मलाई अब थाहा छ( योभन्दा उता, मेरी आमाजस्तै म पनि मास छर्न पुग्नेछु । शून्यतामा । र, यहाँ लडिरहेको मेरो निस्सार शरीर, दुःखको पुट यसकारण उठिरहेको छ कि, मेरो निर्जीव शरीरको हकदार, ती मेरा परिवारले समेत मृत मेरो शरीरलाई पाउने छैनन् । यही यो रोगको वास्तविकता थियो, कोभिड १९ को ।

विश्वविद्यालयमा छँदा पढेको ‘अल्बर्ट कामु’को किताब ‘द प्लेग’ को याद आउँछ, अनायासै । वास्तविकताको निकै नजिक रहेर लेखिएको उक्त किताबले प्रकृति र प्रकोपउपर मानव समाजको असहायता एवं लाचारीलाई दर्दनाक तरिकाले देखाइएको छ । पढेपछि मभित्र हुण्डरी चलेको थियोस के उसो भए मानव जातिका निम्ति यो ग्रह निर्दयी बन्दै गइरहेको छ ? अथवा, मानव समाज नै यसको दोषी छ ? वास्तवमै, पीडा र मृत्यु नै अन्ततः मानव समाज घुमाइराखेको हुने रहेछ । हामी सबै साँच्चै, निराधार र असहाय छैन । यतिखेर, मलाई सबै ती विचारहरु सत्य लाग्न थालेको छ तर पनि हामीले, विरलै केही सिक्यौँ ?

जब नियति मृत्युको ताण्डव नाच्न थाल्छ, त्यसपछि सिंगो सहर मात्र होइन, सिंगो देश यसले निल्न थाल्छ । धर्तिउपर लासबाहेक रहने छैन । दुर्गन्धले माटोसमेत कुहिने छ । जल, थल मात्र होइन हावासमेत विषाक्त बोकेर उड्नेछन् । विगतका महामारी हामीले बिर्सिसक्यौँ र ? आज म, अस्पतालको एकांकी शैय्याउपर, अधमरो श्वास खिँचिरहँदा मेरो आँखाअघि युरोपका ती दृश्यहरु चलचित्रसम्मान देखिन थालेका छन् । जहाँ, सहरैपिच्छे प्लेगले निलेको मान्छेका लाशहरु मात्र देखिन आउँछन् । न चिहान खन्ने हातहरु देखिन्थे, न त लाश जलाउने हातहरु ।

स्वास्थ्यकर्मीहरु छिनछिनमा आइराखेका छन्, निगरानीहेतु । लाग्छ, मेरै मृत्यु पर्खिबसेका छन् यिनीहरु । छिटो(छरितो रिपोर्टपछि उनीहरु तत्काल फर्कन्छन् । म पुनः गहिरो रिक्ततामा डुब्न पुग्छु । यदि यिनीहरुमध्ये कोही ‘सर वल्डेमर मोर्देचाई वोल्फ्पÞm’ जस्ता जीवविज्ञ भैदिएको भए’, हुनसक्छ म बाँच्न सक्छु । र, अरु पनि धेरै मजस्ता बाँच्ने छन् । धन्यवाद छ, तिनीजस्ता क्रान्तिकारी जीवविज्ञलाई ।

यदि पीडाको सत्यता कसैले सुन्न सक्छन् भने म बताउँछु । श्वासप्रश्वासमा निरन्तर भैरहने घिटी(घिटी नै यस्को अन्तिम लक्षण हो । त्यसपछि लाग्न थाल्छ, नशामा रगत बग्न ढिलो हुन थालेको छ । बिस्तारै फोक्सो अस्थिर भएजस्तो अनि रगतको ढिलासुस्तीसँगै, मधुरो हुँदै गइरहेको मुटुको धड्कन ।’ हो, मैले पक्का ठानिसकेको छु, मेरो गतिहीन हुँदै गैरहेका अवयवहरुले पनि त यो लुकाएका छैनन् । मलाई बारम्बार मेरो सानो छोरीको सम्झनाले सताउन थालेको छ । एक अन्तिम दृष्टिले उसलाई नियाल्ने मेरो प्रयास, यहाँ असम्भव प्रायः छ । मलाई थाहा छ । आँशुको सिर्का बग्दै सिरानीसम्म पुग्छन्, बस ममताको मेरो संसार, सीमित बन्दछ ।

सानो नानीको आमा भएर पनि मैले कत्ति लापरवाही गरेँ ? जबकि विश्वको सतर्कताको निमित्त दिनानुदिन, रेडियो, टेलिभिजन, पत्रपत्रिका एवं सामाजिक सञ्जालहरुबाट जोगिन आग्रह गरिरहेको थियो । मलाई अहिले इटलीको एयरपोर्टबाट चीनको वुहानमा भइरहेको मानव क्षतिको समाचार हेरिरहँदा पनि एक असल, चेतनशील मानव स्वभावको प्रयोग गर्न नसकेकोमा ठूलो ग्लानि लाग्छ । दोमन गर्दैगर्दै मैले किन भेनिस शहरको त्यो भिडमा गएर मानवजात्रा हेर्न पुगेँ ? ट्रान्जिटको केही घण्टा मात्र बाँकीको त्यो समय मैले किन आफ्नो सुरक्षाहेतु सोच्न सकिनँ ? स्पेन फर्किसक्दा पनि त मैले स्वास्थ्यकर्मीकहाँ गएर आफूलाई सन्तोष राख्न चाहिनँ ।

हो, त्यो चेतनाको अभाव पक्कै थिएन । लाग्छ, त्यो फगत चेतनाको उम्लाई थियो । जसको अघि, सर्वोपरि फिक्का लाग्दछ । मैले सडकमा नाचिरहेका इटालियनहरुको जस्तै व्यंग्य रोष प्रकट गरेँ । वुहानमा भैरहेको त्यो मानव क्षतिलाई अभिमानपूर्वक नजरअन्दाज गरेँ । र, त्यही नै मेरो भद्दा मुर्ख्याइँ ठहरियो ।

टेक्नोलोजी तथा आधुनिक विकासको उच्चताले संसारलाई विश्वग्राम बनाइसकेको हामीले देखिरहेछौँ । जति(जति हाम्रो समाज विकसित हुँदैछ, त्यति(त्यति अवरोधका साँघुरा पर्खालहरु भत्किरहेका छन् । विश्वबन्धुत्वको कुरा हामी गर्छौं, भाइचाराको कुरा गर्छौं । रुढीवाद र संस्कारको धज्जी उडाउँदै, पुँजीपति बन्ने होडमा दौडिरहेका हामीले अन्ततः ब्रम्हाण्डलाईसमेत चुनौती दिन कुनै कसुर छाडेनौँ । अवस्य पनि, विज्ञानले समयलाई यसरी फेरिदियो, हामीले आफ्नो समुदायभन्दा संसारमा, अर्को चिजलाई उँचो ठान्नै सकेनौँ । परिणाम, प्रकृतिले हामीलाई आफ्नो औकातमा झारिदिसकेको छ, नराम्रोसँग ।

मेरो शैय्याअघि टेलिभिजन सेटमा, इटालीको दुर्दान्त हालतको चित्रण गरिँदैछ । मेरा आँखा एक तमासले नियालिरहन्छन् । क्षणभरमै यसको चपेटामा परेर ज्यान गुमाउनेको संख्या मात्र वृद्धि भैरहेको छैन त्यहाँ, लडिरहेका लाश उठाउने हातहरुको पनि अभाव परिरहेको देखिन्छ । नियतिको योभन्दा क्रुर श्राप के हुन सक्ला ? के अझै पनि हाम्रो चेत खुल्न सक्दैन ? घरभित्र आफूलाई थुनी, झ्यालमा बसी तिनले गाइरहेको गीत सुन्दा लाग्छ, त्यो उनीहरुको अन्तिम गीत हो । त्यसपछि तिनीहरु फर्कनेछन् उही नियतिको बाटोमा । धन सम्पत्ति सबै फ्याँकिदिएर संसारलाई, दुःख र मृत्युको उपदेश दिँदै ।

मलाई अनायासै, मेरो सानी छोरीको निम्ति केही छोडेर जान मन लाग्छ, केही लेखेर जान मन लाग्छ । उत्तिनैखेर, मेरो आँखाअघि मलाई लाग्दछ–मेरो प्यारी, निर्दोष परी झुल्किएकी छे । ओठमा उही मुस्कान, आँखामा उही चमक लिएर । म भित्रको ममता जुर्मुराउँछ यद्यपि लाशजस्तै भैसकेको मेरो शरीर, शैय्यामाथि मुर्दा परेको छ ।

प्यारी छोरी तिमीलाई,
जन्म जान्मान्तरको असिम माया
अनि शुभकामना

तिमी अब आउने जुलाईमा पाँच वर्ष पुग्नेछौ । मबाहेक तिम्रो त्यो जन्मउत्सब मनाउन घरमा सबै उपस्थित होऊन् । मेरो चाहना छ ।

छोरी, मेरो अनुपस्थितिमा पनि तिमीले कहिल्यै मायाको कमी महसुस गर्नुपर्ने छैन, यदि मेरा आफन्तहरुले सन् ५४१ मा संसारभर फैलिएको प्लेगबाट तिनका पुर्खाहरुले आफूलाई बचाएर आएजस्तै आफूलाई बचाउन सके भने अथवा सन् १९१८ को स्पेनिस फ्लुबाट बची(बचाउ गरेर आएजस्तै तिनले फेरि पनि आफूलाई बचाए भने ।

छोरी, पुर्खाले आर्जेको सम्पत्तिको हकदार तिमी एक्ली छौ । संसारमा सम्पत्तिले भ्याउने हरेक सम्भावना तिम्रो पाउ तल आइपुग्न सक्छ । तर तिम्रो यो दुःखी आमाको कामना छ, जब प्रत्येकपल्ट तिमीले वस्तुको अघिल्लो पाटो नियाल्दा त्यसको पछिल्लो पाटोलाई पनि छाम्ने गर्नु ।

यदि तिमीले थोरैमा पनि सन्तुष्टि देखायौ भने म आशा गर्छु तिमीले जीवनलाई सार्थक बनाउनेछौ । नारीसुलभ प्रेम त तिमीमा हुने नै छ । जीवनको कुनै मोड, तिमीलाई निर्णय वहन गर्न भारी पर्यो भने सम्झनू त्यतिखेर, छामी आएको पछिल्लो पाटोलाई, खुद गई हेर्नु आवश्यक भैसकेको छ ।

अन्त्यमा, प्रिय छोरी यो कहिल्यै नभुल्नू, हरेक प्राणीमा जन्मसँगै अन्त हुने अपरिहार्यता छ । हरेक प्रश्नसँगै उत्तर आउने गर्दछ । आफ्नो अध्याय पूरा गरी फर्कनू । यही नै चेतनशील जगतको नियति (कर्म अथवा धर्म ) हो ।

तिमीलाई सधैँ सम्झिरहने
तिम्री आमा.।

कथाः विराट मन

-प्रकाशकुमार शर्मा

भाग्यलक्ष्मीलाई आज हतारो थियो । उसको कथा संग्र्रह ‘विराट मन’ले यस वर्षको साहित्यतर्फको देशकै लब्ध प्रतिष्ठित पुरस्कार पाएको थियो र आज उक्त पुरस्कार एक भव्य कार्यक्रमकाबीच भाग्यलक्ष्मीलाई प्रदान गरिँदैथियो । आफ्नो सवारी चालकलाई ऊ हतारो लगाइरहेकी थिई तर शहरको विरक्ति लाग्दो ट्राफिक जामले कार्यक्रम स्थलसम्म पुग्न विलम्ब गराइरहेको थियो । तर सौभाग्य नै भन्नुपर्ला भाग्यलक्ष्मी निर्धारित समयमै कार्यक्रममा सरिक हुन पुगी । उसको पुरस्कृत कृति ‘विराट मन’बारे साहित्य क्षेत्रका दिग्गज व्यक्तित्वहरूबाट समीक्षा र समालोचना भइरहँदा ऊ भने एउटा गहिरो पूर्व दिप्तिमा डुबेकी थिई । 

उद्घोषकले पुरस्कार थाप्न र मन्तव्य व्यक्त गरिदिन ड्यासमा बोलाउँदासम्म पनि ऊ विगतको गर्तभित्र कतै हराइरहेकी थिई,  सँगै बसेका समकालीन साहित्यकारले झक्झक्याउँदा मात्रै ऊ वर्तमानमा फर्किई र मुख मण्डललाई सामान्य बनाउने चेष्टा गर्दै पुरस्कार राशिको अंक् उल्लेख भएको बडेमानको चेक थापी र धन्यवादको भाषण दिन पोडियममा उक्ली । हातमा बोकेको बुके र मोबाइल पोडियममा राख्नु मात्रै के थियो त्यसमा भ्यारभ्यार गरेर भाइब्रेट भयो ।

‘आमा, म तिम्रो उपलब्धिलाई सुदूर मुलुक आइसल्याण्डबाट फेसबुकमा लाइभ हेरिरहेको छु । मलाई तिम्रो छोरा हुन पाएकोमा गौरव छ । तिम्रो जीवन संघर्षको म सधैंको सहयात्री हुँ आमा ।’ छोरा दीक्षान्तको म्यासेज हेरेर उसका आँखा रसाए । तर पनि सम्हालिएरै उसले मन्तव्य जारी राखी ।

फेरि मोबाइलले भाइब्रेट ग¥यो । के फेरि दीक्षान्तले म्यासेज गरेको थियो त ?

‘तिम्रा पूर्व श्रीमान् अर्थात् जगतनारायण बिते । मलामी घाटतर्फ हिँडिसकेका छन् । के तिमी आउँदिनौ,  भाग्यलक्ष्मी ?’ पूर्वलोग्नेकी दिदी अर्थात् पूर्व ामाजूले गरेको मोबाइल म्यासेजले भाग्यलक्ष्मी अवाक् भई । एकछिन त उसलाई भनन रिंगटा लागेजस्तो भयो र ढल्छु कि जस्तो लागेर दुवै हातले पोडियमलाई समाई ।

‘सम्माननीय व्यक्तित्वहरू, जुन कथा संग्र्रहका लागि मैले यो प्रतिष्ठित पुरस्कार जितेँ, त्यसका सूत्रधार आज अनन्त यात्रामा हिँडेका छन् । यस क्षण यहाँ उभिएर आफ्नो भाषण जारी राख्नुभन्दा म उनको बिदाइमा सरिक हुनु श्रेयष्कर छ । मलाई माफ गर्नुहोला ।’ यति भनेर भाग्यलक्ष्मी सभाहलबाट बाहिरिई ।

असभ्य गीत

–सीमा आभास 

नहोलान्
सुनका हाडहरु,
हिराका नङहरु,
र चाँदीका दाँत पनि
नहोलान् ।

हाम्रो भोक बालेर खाएपछि
अघाउनुहुन्छ कि भोकाउनुहुन्छ ?
यी हाडको मूल्यवान् ओछ्यानमा
आराम लिनुहुन्छ कि बेचैन बन्नुहुन्छ ?

तपाईंको पर्फ्युम हाम्रो पसिना पो हो कि ?
त्यो बैठक कोठाको उज्यालो

यी औँलाका कापबाट छिरेको पो हो कि ?
तपाईंको सभ्य लवज
यी जिब्रो छेडेर निस्किएको पो हो कि ?

मूलको पानीसँगै उम्रिएको हाम्रो रगत
धरतीमा रगडिएरै बलिया भएका हाम्रा हाड
ताराका आँसु पिउँदापिउँदै चम्किएका हाम्रा आँखा
तपाईंको जुहारातजस्तै मूल्यवान् छैनन् र ?

हेक्का छ छैन ?
इन्द्रेणी बेरेर लगाइरहेछौँ लुगा
पढिरहेछौँ जून छुँदै बादलमा हिँड्ने देउताका सन्देश
पृथ्वीको मुटु छोएर पुकारी रहेछौँ अलिखित पूर्खाहरुलाई
नाचिरहेछौँ बतासले नचाउने पातहरुसँग
गाइरहेछौँ पहरामा ठोक्किएर जाने नदीसँगै
अनवरत हाँसिरहेछौँ
रोइरहेछौँ पतंग र चरासँगै ।

घाँसेफूल भई उम्रन्छौँ
फुल्छौँ, फल्छौँ र झर्छौँ आफैमाथि
हामी त सिंगै बाँचिरहेछौँ जन्मैदेखि
तपाईंले सबै पाएर पनि कसरी रित्तो हुनु भयो ?

जीवनको पल्लो कुनामा पुगेर
आखिर
हामीले नै झैँ माग्नु हुनेछ
एकमुठी माटोभित्र आफ्नै अनुहारको राग
धिक्कार्नु हुनेछ आफ्ना हातका नङ्ग्राहरुलाई
गाउनुहुनेछ केवल एक अञ्जुली पानीको निम्ति
हामीले जीवनभर गाएको ‘असभ्य गीत’ ।

कथाः एक भ्रम यस्तो पनि

-उषा रश्मि पाण्डेय

धेरै पहिलेको कुरा हो । एउटा रमणीय ठाउँ थियो । त्यहाँ कुनै मानव बस्ती थिएन । त्यसैले टाढा टाढासम्म घर खेत केही पनि देखिँदैन्थे । देखिन्थे त मात्र जंगल, रूख, तलाउ र जंगली फूलका विरूवाहरू । त्यहाँ भएको सानो तलाउ नजिकै एउटा बूढो भइसकेको ठूलो रूख थियो । रूखको छेउमा एउटा सानो जंगली फूलको विरूवा थियो । त्यो विरूवा कलिलो थियो । कोमल थियो । स्निग्ध थियो । त्यही भएर नै होला लोभलाग्दो गरी सुन्दर थियो ।

जाडो यामको बेला थियो । बिहानैदेखि हुस्सु लागेको थियो । ठूलो रूखका पात अनि हाँगाहरूबाट रातभरि जम्मा भएका शितका थोपाहरू चुहिरहेकाथे । केही थोपाहरू त्यो विरूवामाथि पनि झरिरहेका थिए तप्प तप्प । शितका थोपाहरुका स्पर्शले त्यो सानो विरूवालाई जाडो लाग्न थालेको थियो । उसमाथि निरन्तर झरिरहेका शितका थोपाहरूका कारणले ऊ धेरै नै नरमाइलो महसुस गरिरहेको थियो । उसलाई त्यो रूखसँग साह्रै नै रिस उठिरहेको थियो ।

‘म यसको फेदमै त छैन नि ! यसलाई किन यति सारो ठूलो हुनु परेको भन्या ! यसका परपरसम्म फैलिएका पातबाट झरेका थोपाहरूले मलाई भिजाउनसम्म भिजाइसके !’ ऊ मुर्मुरिँदै थियो । उसलाई अँध्यारो, हुस्सुले भरिएको त्यो चिसो न चिसो मौसम अलिकति पनि मन परिरहेको थिएन ।

विषादले उसलाईे घेर्न थालेको थियो । बिस्तारै हुस्सु फाट्दै गयो । शित झर्न बन्द भयो । आकाश सफा भयो । वातावरणमा न्यानोपनको महसुस हुन थाल्यो । विरूवाको कठ्यांग्रिएको शरीरमा जीवनको सञ्चार हुन थाल्यो । उसले आनन्दित हुँदै आकाशतिर हेर्यो । कस्तो अचम्म ! सुनौलो, कलिलो र ऊ जस्तै मृदुल सूर्य पनि उसलाई नै हेरिरहेको रहेछ । सूर्यको स्नेहिल दृष्टि पाएर ऊ अलिकति पुलकित भयो । अलिकति लजायो पनि । ऊ मनमनै गीत गुन्गुनाउन थाल्यो । हर्षित हुनथाल्यो । ती जाडो महिनाका दिनहरूमा सूर्य अलि ढिलो झुल्कन्थ्यो । मृदुल सूर्य प्रचण्ड नभैकनै गइहाल्थ्यो । सूर्य जाने बेला उदास देखिएझैँ लाग्दथ्यो त्यो विरूवालाई ।

‘मेरो प्रेममा परेको यो सूर्य जान त चाहन्न, तर प्रकृतिको नियमको अघि कसको के नै पो लाग्छ र !’ यही सोच्दै त्यो विरूवाले चित्त बुझाउने प्रयास गर्दथ्यो । तर पनि मनभरि छाएको उदासीले उसलाई छोड्दैनथ्यो । अनायासै उसका आँखाबाट आँशु झर्न थाल्दथे । सूर्यविहीन त्यो आकाशतिर उसलाई हेर्नै मन लाग्दैन्थ्यो । ऊ रातभरि घोसेमुण्टो लगाएर निहुरिरहन्थ्यो ।

बिहानै जब छेउको रूखबाट उसको शरीरमाथि शितका थोपा झर्न थाल्दथे, ऊ फेरि अवसादग्रस्त हुन पुग्दथ्यो । प्रत्येक बिहान सूर्यका कलिला किरणहरूले उसलाई स्पर्श गर्दा ऊ त्यति नै आनन्दित र हर्षित हुन्थ्यो, जति भर्खरै प्रेममा परेकी युवती आफ्नो प्रेमिको सानिध्य पाउँदा हुन्छिन् । सूर्यबाट पाएको प्रेमले ऊ पुष्ट, बलिष्ठ हुँदै हुर्कंदै जान थाल्यो । मध्याह्नतिर त्यो छेऊमा भएको रूखको छाया उसमाथि पर्दथ्यो । त्यो छाया पर्दा उसलाई उठनसम्म रिस उठ्दथ्यो । आफू र आफ्नो प्रेमीबीच कोही बाधा पुर्याउन आएझैँ उसलाई भान हुन्थ्यो ।

सानो विरूवाको सूर्यप्रतिको स्वामित्वको भावना बढ्दै गइरहेको थियो । उसलाई लाग्दथ्यो, सूर्य आकाशमा उसकै लागि झुल्कन्छ । उसलाई देखेर मुस्कुराँउछ र पो धर्तिमा उज्यालो झुल्कन्छ ! जब अन्य विरूवा र वृक्षहरू सूर्यलाई देखेर हर्षित हुन्थे, उसमा साह्रै नै ईर्ष्या जाग्दथ्यो । उसले सूर्यतर्फ हेर्दै भन्थ्यो, ‘तिमी कति सोझो हो क्या ! हेर न मबाहेक अरू तिम्रो प्रेमको लायक को नै पो छ र ? म तिमीजस्तै कोमल, स्निग्ध र मृदुल छु । घाँसपात पनि तिमीलाई आफूतिर आकर्षित पार्न खोज्दछन् । तिमी तिनीहरूपट्टि ध्यान नदेऊ है ।’

बिस्तारै त्यो विरूवा पनि हुर्कंदै गयो । त्यसमा कोपिला लाग्न थाले । कोपिलाबाट प्रष्फुटित भएर फूल फुल्न थाले । उसलाई यी सबै कुराले ज्यादै नै हर्ष दिइरहको थियो । ऊ त्यति नै खुशी थियो, जति एउटी युवती आफ्नो सन्तानलाई आफ्नो काखमा बोक्न पाउँदा हुन्छिन् । ऊ आकाशमा टल्केको सूर्यले आफूलाई हेरिरहेको पाँउदा र आफ्ना फूलहरूको स्पर्श महसुस गर्दा औधी आनन्दित हुन्थ्यो । आफ्नो परिवार नै भरिपूर्ण भएझैँ लाग्दथ्यो उसलाई ।

जाडो याम सिद्धिएर वसन्त ऋतु पनि आधाउधिजसो सकिन थालेको थियो । विरूवाको छेउमा भएको बडेमानको रूखलाई भने के भएछ कुन्नी वसन्तको कुनै संकेत नै देखा परेन । पुराना पातहरू झरेका थिए तर नयाँ पालुवा भने आउन नै बिर्सेजस्तो भएको थियो । सूर्यप्रतिको आशक्ति र आफ्नै परिवारको रमझममा मस्त भएको त्यो जंगली फूलको विरूवाले कहिल्यै त्यो ठूलो वृक्षलाई तिमीलाई के भयो ? तिमी यति धेरै किन दुब्लाएको ? भनेर सोध्न आवश्यक नै ठानेन । बरू ऊ त त्यो रूखको पातहरू झरेकोमा खुशी नै थियो किनभने त्यो रूखको विशाल छायाँ पनि क्षीण हुँदै गइरहेको थियो । अनि उसमा भने ‘मबाट मेरो सूर्यलाई अब कसैले नि छेक्न सक्दैन’ भन्ने भाव प्रगाढ भइरहेको थियो । पतझड गएझैँ वसन्त पनि जाने नै त भयो । सबैथोक परिवर्तनशील जो छ, यो संसारमा । वसन्त पनि सकियो नै आखिर ।

गृष्मका दिन पनि शुरू भए । कलिलो सूर्य युवा भएको थियो वसन्तमा तर गृष्मयाममा त ऊ सहनै नसकिने गरी प्रचण्ड अनि रापिलो हुँदै गइरहेको थियो । उसको प्रकाश जताततै छाइरहेको थियो । यस्तो दृष्य देखेर त्यो विरूवाको मनमा चसक्क पर्न थाल्यो ।

‘मैले आफ्नो मानेको अनि यति धेरै प्रेम गरेको सूर्य त कति बेइमान रहेछ, पर परसम्म फैलिएको । मलाई मात्रै माया गर्छ भन्ने सोचेको थिए तर घाँसदेखि रूखसम्म सबैसँग मस्किँदो रहेछ, द्म्यामिदो रहेछ,’ भनेर उसलाई चित्त दुख्न थाल्दथ्यो ।

उसले आकाशमा भएको सूर्यलाई भुईंबाट नै गाली गर्न थाल्यो । गुनासो पोख्न थाल्यो । जतिजति ऊ रिसाउँथ्यो, सूर्य त्यति नै रापिलो भएर उसलाई पोल्न थालेको भान हुन्थ्यो । अस्ति अस्तिको कोमल, मृदुल र प्रेमिल सूर्यको क्रूरता यति बिघ्न बढेको थियो कि उसलाई सहनै गाह्रो हुन थाल्यो । उसका फूलहरू पनि मुर्झाउन थाले । ऊ पनि ओइलाउन थाल्यो । शरीर घामले पोलिरहेको बेला उसले छेउको रूखतिर हेर्यो । त्यो रूख त सुकेर ठिंग उभिरहेको थियो, आज ढल्छ कि भोलि ढल्छ जस्तो गरी । त्यो रूखतिर हेर्दै उसले मनमनै सोच्यो, ‘यो सूर्यको प्रचण्ड गर्मी र क्रुरताबाट मलाई यही रूखले त जोगाउन सक्दथ्यो नि आफ्नो छाया दिएर तर विचरा ऊ नै यस्तो हालतमा पुगिसकेको रहेछ ।’

सूर्यको निष्ठुरता यति बढेको थियो कि उसलाई सूर्य भएको आकाश नि हेर्न मन लाग्दैनथ्यो । त्यसैले ऊ निहुरी नै रहन्थ्यो धेरै जसो समय । त्यही बेलादेखि नै त हो रे नि त विरूवाहरू गर्मी याममा निहुरिएर बस्न थालेका !

कथा : गुमनाम मृत्यु

-आरती आचार्य 

आखिर जीवन भन्नु पनि के छ र ! एक मुठ्ठी प्राण न हो । अनि त्यही भोगाइहरुको सँगालो ! तर सोच्नुस् त, जीवनमा भोगिने हर भोगाइमा अलिकति पनि खुसी मिसिएन भने कस्तो होला ?

एउटा भनाइ छ । ‘धनीको खानपिन मीठो, गरिबको कथा मीठो ।’ हो, त्यही तीतो जीवनको मीठो कथाकी पात्र हुन् उनी । उनी अर्थात् मेरी छिमेकी । हुन त उनी मेरो बाउआमातिरका सात सात पुस्तासम्मको नाताले पनि नभेट्ने मान्छे हुन् । तर बडो अनौठो नाता छ । जस्तो कि घर जोडिएका तर मन नजोडिएका दुई छिमेकीहरु जसको पानी पँधेरो एउटै छ, तर ऊ नमर्दासम्म माया लाग्दैन ।

स्वार्थ मानव चोलाको रगतमै सवार छ क्यारे ! आज यो लेखिरहँदा यही लागिरहेछ ।

उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, ‘मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो ।’

तर किन मलाई लागिरहन्छ, दिनको दुई बजेतिर उनी अजङ्गको घाँसको भारी बोकेर आउनेछिन् । त्यो पल्तिरको बारीमा मल पुर्याउन हाम्रै घरको बाटो भएर अब एकैछिनमा आइहाल्छिन् । मानौँ म उनको बडेमानको पानीको गाग्रोसँग बानी परेको छु । आफ्नो बिस्तारामा पल्टिएर उनले आफ्नो प्रतिरक्षामा फर्काएको दुई शब्दमा न्याय खोज्न अभ्यस्त भएकी छु । धौलागिरि हिमालको साँठले ढक्क मुटु फुलाउने हिउँदमा रातको दश बजेतिर बज्ने उनले माझ्दै गरेको भाँडाको कल्याङमल्याङ आवाज मेरो लागि संगीत हो ।अझ यस्तो भनौँ, त्यो संगीतविना निद पर्न छोडेको छ अचेल ।

सिङ्गो गाउँ (जहाँ म पनि बस्छु) लाई उनको नाम थाहा छैन । पतिको पद या नामको विशेषण बनाएर पत्नीको नाम राखिदिने समाजमा उनी लगायत धेरै महिलाको नाम अलपत्र परेको छ । अनिश्चित गर्व जस्तै बेवारिसे । जिम्बाल्नी, मुखिनी, सचिवनी, तल्लाघरकी, माथ्लोघरकी, जेठी, माइली यी विशेषणहरु आफ्ना नाम हराएका समाजका उनीजस्तै अरु आइमाईका नाम हुन् । तर उनको नाम श्रीमानको पदसँग पनि जोडिएन, उनको नाम त उनी विलय हुनुभन्दा धेरै पहिले विलय भयो । नाम जोडियो त केवल उनको होचो कदसँग । उनी डल्ली, भुन्टी, स्यानी सबथोक बनिन् । केवल एक प्रिय सम्बोधन बनिनन् ।

र उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो।

‘मर्दको सयवटी हुन्छन्’ भन्ने तत्कालीन समाजमा मर्द कहलिएको उनको श्रीमानकी चौथो श्रीमती हुन् उनी । होइन होइन, उनी श्रीमती भनेर भित्र्याइएकी होइनन् । भात पकाउने बाहुनी केटी चाहिएर भित्र्याइएकी रे ! राज दरबारमा भित्र्याइने सुसारे नानीहरुजस्तै । त्यसैले त उनको हैसियत भात पकाउनेभन्दा माथि कहिल्यै उठेन यत्रो सग्लो जीवनकालमा । उनको माइतीघरमा आमाको चाँडै निधन भयो । बाले आफन्त कहाँ गोठालो बसेर हुर्काएकी छोरी आफ्नी नाताकी फुपूको श्रीमानका लागि विवाहको कठित नाम दिइएर भात पकाउन आइपुगिन् । जसको फुपू र सौता एकै व्यक्ति थिइन् । श्रीमान् र फुपाजु पनि एकै ।

र उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो ।

बिहे हुनुअघि निश्चय नै उनका इच्छाहरु सोधिएनन् । उनका बाले पनि छोरीको बिहेमा  ‘नान्दिक’ श्राद्ध गरे होलान् पितृ खुशी पार्न।उनलाई पनि सोझो अर्थमा लागेको हुँदो हो ‘श्राद्ध त मरेपछि गरिन्छ । सायद मेरा बाका निम्ति म आज मर्दै छु क्यारे !’ त्यो उमेरमा उनलाई कसले हिम्मत दिने, ‘पितृ खुसी पार्ने नान्दिक श्राद्धहरु किन छोरीकै बिहेमा गरिन्छ ? छोराको बिहेमा गर्न मिल्दैन या छोरी श्राद्ध गरेर दान दिने गाई जस्तै हुन् ? कन्यादान, आखिर छोरीहरु दानै गर्नलाई हुन् त ?’ यी प्रश्नहरु सोध्न ?

विवाहपश्चात प्रायः हरेक महिलाको इच्छा हुन्छ आमा बन्नु। गाउँका अरु पँधेर्नीहरुले जस्तै,  ‘केट्केटीले चुसेका मासुका थुप्रो न हुन् यी स्तन भन्नु पनि, केको लाज ?’ भन्दै छातीका चोली निर्लज्ज फुकाल्न उनलाई पनि मन हुँदो हो । तर उनका यी इच्छाहरु कहिल्यै पूरा भएनन् । र त छाती बनेर स्तन नबनेका आफ्ना छातीहरु छोपिरहिन्, जसरी पितृसत्ताले छोपिरह्यो उनी हुनुको अस्तित्व ।

उनलाई पनि कहाँ इच्छा थिएन होला र सन्तानको तोते बोलीमा ‘आमा’ शब्द सुन्न । नहतारिएका कहाँ होलान् र उनका श्रवण इन्द्रिय, सबभन्दा बढी कसको माया लाग्छ नानी ? भन्दा आमाको भन्ने जवाफ सुन्न । यद्यपि समाजले उनलाई बाँझीको उपमा भिराइदियो जबरजस्ती उनीलगायत उनका दुई सौताहरुलाई, जसमा उनकी नाताकी फुपू पनि परिन् । मलाई लाग्छ, दोष उनीहरुमा होइन श्रीमानमा थियो । नत्र बिहे गरेका सबै श्रीमती बाँझी कसरी हुन सक्छन् ? तर समाज पुरुषलाई नपुंसक देखाउन चाहेन र चाहेन पुरुषको कमजोरी उदाङ्गो पार्न । त्यसैले त बाँझी आइमाईको श्रीमान नपुंसक हुन पनि सक्छ भनेर प्रश्न नै उठेन, केवल शंकासम्म गर्न सकिएन ।

खैर जेहोस्, उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो।
नत्र जीवनका सबैखाले यात्राहरुमा उनका सहयात्री आँसी, बाउसो, डोको, नाम्लो, गाग्री, चुलो र पँधेराहरु मात्र बने ।

जीवनकको कालखण्डमा समाजलाई उनी कहिल्यै चाहिएन, उनलाई समाज त झन् किन चाहिन्थ्यो र ! जब जङ्गलको दाउरा काट्ने दिन आउँथ्यो, जब अप्ठ्यारो भीरमा घाँस काट्नु पर्थ्यो, जब माटो खन्ने मट्किल्नाहरु देखाउनु पर्थ्यो, जब कमेरो खन्न जानुपर्ने हुन्थ्यो, तब मात्र उनका साथीहरु बन्थे । नत्र जीवनका सबैखाले यात्राहरुमा उनका सहयात्री आँसी, बाउसो, डोको, नाम्लो, गाग्री, चुलो र पँधेराहरु मात्र बने ।

जिन्दगी भोगाइ हो भन्छन्, तर उनका भोगाइहरुमा भोक धेरै आइपुगे । विहानै उठेर ढिकीजाँतो गर्नेबेलाको भोक, दिनभरिको मेलाबाट फर्कँदा घरमा नराखिएका खानेकुराको भोक, दिउँसो काम गर्दैगर्दा पटुकीले कँसिएका भोक, कसौँडीमा भातको सितासम्म नबसेपछि भोकै सुत्नुपर्दाको भोक। महिनावारी भएर एकसरो कपडामा रात बिताउँदा त्यो सबेरै लाग्ने भोक । जीवनमा कमैले भोग्छन् यति धेरै भोकका प्रकारहरु । चोट कसैले चोटकै प्रकार सोध्छ भने उनी फ्याट्टै भनिदिन्छिन्, श्रीमानका गोर्खे लौरीहरुका चोट, उनका बलिया लात्तीहरुका चोट, पितृसत्ताको प्रतिनिधि चोट ।

श्रीमती कुटेर मर्द बन्ने समाजको एक होनहार मर्दकी श्रीमती उनी उर्फ स्यानी । सौताको हेपाहा चोट, केश लुछिएका चोट, समयमै घाँस नकाटेपछिका चोट, भाँडा धुन आनाकानी गरेपछिका चोट, बाँझी हुनुको मनोवैज्ञानिक चोट, समाजको नजरले डसेको चोट । चोट, चोट र मात्र चोट । तर यहाँ त सामान्य नागरिकका चोटसम्म बिक्दैन । बिक्री नै गर्नु परे पनि तपाईंको चोट बिक्न तपाईं कुनै ठूलो मान्छे बन्नुपर्छ । हाय चोटहरुको व्यापार ! विज्ञान देशै छोडेर अन्तरिक्षमा बसाइँ सर्न सुरसार गरेको बेला नारी समावेशिता र सशक्तिकरणले उनको घरको दैलोसम्म पनि टेक्न मानेन ।

खैर जेहोस्, उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो।
सिरु र फूलखरीहरु, बन्सो र बुकीहरु, लालुपाते र गुँरासहरु, उत्तिस र कटुसहरु, खनिउँ र कुटमिरोहरुबाहेक उनले अर्को संसारको कल्पना गर्ने समय पनि पाइनन् । यदि कसैले ‘तिमीभन्दा कयौँ वर्ष पहिलेकी महिलाले भौतिक र रसायन शास्त्रमा नोबेल पुरस्कार पाइन्, तिमीजस्तै महिला चन्द्रमा पुगिन्, तिमीजस्तै महिला विकसित देशको नेतृत्व हाँक्छिन्’ भनेर सुनाइदिएको भए उनी के सोच्थिन् होला ? कम्प्युटरका प्रोगामहरुले रकेट नियन्त्रण गर्छन्, त्यही प्रोगाम गर्ने पनि पहिलो महिला नै हुन्, विज्ञान अब चन्द्रमामा बस्ती बसाउने भन्छ भन्दै सुनाएको भए उनको प्रतिक्रिया के हुन्थ्यो होला ? उनका जिज्ञासा र प्रश्नहरु कस्तो आउँथे होला ?

खैर जेहोस्, उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो ।
अब उनी भाँडा माझ्छिन् । भोलि विहानै सबै काम गर्छिन् र मलाई उसैगरी बोलाउनेछिन्– ओए कान्छी, कहिले आइस् सहराँट ?।
संसारमा अन्तिम दिनको पाहुना रहेको दिनसम्म पनि उनी आफ्नै मृत्युको नियति बोकेर कतै जङ्गलमा घाँसको भारी बोक्ने असफल प्रयास गर्दै थिइन् । धन्न ! कसैले भेट्यो र घरसम्म ल्याइपु¥यायो नत्र एक भारी घाँस र एकमुठी सास कतै जङ्गलमा अलपत्र‘.।

उनको काजकिरियामा दशदान गरियो । मलाई भने सब बेकार लाग्छ । जसले बाँचुन्जेल गतिलो नाम पाएन, पहिचान र अस्तित्व पाएन उसलाई मरेपछि दशदानको के अर्थ ? हुन त उपचार नपाएर मरेको गरिबले नै अक्सर यहाँ पैसाको माला पाउने गर्छ । आज उनी छिनन् तर पनि लाग्छ, ‘दश बज्नै आँट्यो । अब उनी भाँडा माझ्छिन् । भोलि विहानै सबै काम गर्छिन् र मलाई उसैगरी बोलाउनेछिन्–ओए कान्छी, कहिले आइस् सहराँट ?’।

तर मलाई लाग्ने मात्र हो । अहँ, अब उनी आउँदिनन् । उनलाई न अब कसैको कुटाइ र ओठे जवाफ नै खानुपर्छ । समाजका अनुसार उनले आफ्नो दुख लुकाइन् ।

खैर जेहोस्, उनको मृत्यु मुटुको व्यथाले भयो । देख्नेहरु भन्थे, मर्नेबेला नाक र मुखबाट बगेको रगत भुइँमा ताल बनेको थियो ।
नारी अस्तित्वलाई फगत वस्तु ठान्ने समाजले उनको अस्तित्वको कुनै मूल्य देखेन । उनी महिलाहरुबाटै पनि हेपिइन् ।

पितृसत्तालाई पुरुषले मात्र बढावा दिने त होइन क्यारे ! सासू, बुहारी, आमा, छोरी ! मेरो पुस्तामा पनि छ, पितृसत्ताको दवदवा । धेरै बुहारीहरु सासुबाटै अपहेलित हुन्छन्, महिलालाई बढी हेप्ने महिला (नारी जाति नै) हो । एक समय थियो, म पनि उनलाई गाली गरिरहेको हुन्थेँ । सायद मैले समाजबाट यही सिकेँ कि दबाइएकाहरुलाई उठ्नै नसक्नेगरी पेल्नुपर्छ । आज त्यही पश्चाताप गर्दै छु‘..।

लेख्नेहरुले कुनै विख्यात व्यक्तिको जीवन लेख्छन् । उनीहरुका दुःख लेख्छन् र उनीहरुको अवसानमा दुख्छन् । तर मलाई यी गुमनाम मृत्युहरुले झन् बढी दुखाउँछन् । जसले कहिल्यै न्याय नामको शब्दको अर्थसम्म बुझेन, जसलाई समाजले मलामी दिन पनि कन्जुस्याइँ गर्छ, एक नारी जसले जन्मघरमा आफ्नो बाल्यकाल पनि नभोगी पुरुषको घरको अस्तित्व बचाइदिई, कथित इज्जत धानिदिई, आफ्नो आकाङ्क्षाहरुको तिलाञ्जली दिएर कसैको सिन्दुरको गरीमा बचाइरही, बदलामा के पाई ? यही कि गोर्खे लौरीहरुका सुम्ला, सौताको हेपाइ, आमा नबनेका भोगाइ र समाजमा तिरस्कारको सम्मान ?

थाहा छैन, यी शब्दहरुलाई कुनै पत्रिकाले छाप्न योग्य देख्छन् या देख्दैनन् !

एक सृष्टि जो चुपचाप आई र मान्छेसम्मको हैसियत नपाएर अकाल घाँसका भारीहरुमा मृत्यु बोकेर मरी । यी अलिखित कहानीहरु इतिहासको कुनै पानामा लेखिने छैनन् । पितृसत्ताका वर्चस्वमा दबाइएका आवाजहरु सुन्ने मान्छेहरु नै हुनेछैनन्। इतिहास भन्नू पनि फगत सत्ता र राजनीति गर्नेहरुका लेखिने न हुन् । नारीका त्यागहरुको इतिहास लेखिन्छन् र ? तर इतिहास लेखिँदैन भन्दैमा मलाई उनलाई मर्न दिन मन छैन । थाहा छैन, यी शब्दहरुलाई कुनै पत्रिकाले छाप्न योग्य देख्छन् या देख्दैनन् ! तर पनि उनी यी शब्दहरुको अस्तित्व बोकेर बाँचिरहने छिन् मेरा च्यात्तिएको डायरीका पानाहरुमा । मेरो प्रश्नैप्रश्नले भरिएको मानसपटलको एक कुनामा सृष्टिको बेहाल मृत्यु घुमिरहने छ उसैगरी फनफनी‘..र म प्रश्न सोधिरहने छु समाजलाई,

खोई तेरो र हाम्रो सहअस्तित्व ?

खोई तेरो नैतिकता र धर्म ?

ए समाज, हरेक पापको प्रयाश्चित शङ्खका ध्वनि र वेदका श्लोकहरु होइनन् । यो बुझ्न तँलाई कति समय लाग्छ हँ ?

अनि सुन्नुस् न, उनको नाम मती सुवेदी रहेछ । माइतीघरमा मती पौडेल । नागरिकतामा अर्कै केही छ अरे तर के फरक पर्छ ? अब नामले कुनै अर्थ राख्दैन र उनको नामले चिन्न खोज्नुभयो भने पनि उनको छिमेकीले समेत चिन्दैनन् । यी शब्दहरु पुरुषको अस्तित्व बचाउन आफ्नो अस्तित्व हराएर गुमनाम मृत्यु मरेका उनीजस्ता हरेक नारीहरुलाई समर्पित जो इतिहासको पानामा अलिकति पुछारतिर पनि अट्न सकेनन् ।

यात्रा काली (महाकाली) को तीर

–गेहेन्द्र अधिकरी

भाडाभरिका सपनाहरू
सत्यतामाथी लागेको दागहरुको बिपना
शितको आशीर्वाद सँगैको बिहानी झुल्को
पारी डाडामा डुब्न लागेको सुर्यको रातो प्रकाश
जस्ले तातोपनाको आड भन्दापनि रातका
ती अनगिन्ती सपनाहरूको संत्रास फालिरहेकोछ । 
हिजो र आज अनि भोलि सपना फरक भएपनि
ती दाग मेटाउने भावना अनिद्राको साथ भैरहेकोछ ।

खण्डखण्ड परेको दार्जुला जहाँ म
कालि(महाकाली) को पूर्वी मुहानमा बसि सुकेको आत भिजाउन चाहान्छु ।
व्यास मन्दिरमा दर्शन गरि
कालापानीको शिरमा बसि मन लाग्ने गित गुनगुनाउन चाहान्छु ।
लिपु भञ्ज्याङ् मा स्वतन्त्र भै बास्ना छरिरहेका ती अन्जान फुलहरुसङ्ग मितेरी लगाउन चाहान्छु ।
र कालिको किनारमा रहेका गुँन्जि, नाबी कुटि जस्ता रमणीय ठाउँ सम्झना गर्दै लिपियधुरामा फर्फराइरहेको सुर्य चन्द्र आडमा केही समय सुस्ताउन चाहान्छु ।
र सिमामा कसैले मेरो राष्ट्रियता माथी प्रश्न नउठाओस भन्ने चाहान्छु ।

गुलेली मट्याङ्ग्रा ढाल तरबार अनि खुकुरिको इतिहासमाथी
आज कसैले
कालिको मुहान जोडी प्रश्न उठाउँदै छ ।
स्वाधीनता र सार्बभौमसत्तामाथी हस्तक्षेप गर्दैछ ।
हो इतिहास खुकुरीको मात्र नभई पुर्खाको हार
ब्रीटिसको राज अनि उपनिवेश बनेको दार्चुलाको खण्डित भू–भागको पनि छ ।
कोरोनाको संकटमा सुगौली सन्धि हेरि कालिको मुहान सारिँदैछ ।
नेपाली भुमिमा आज फेरि उचो स्वरमा बुट बजारिँदैछ
राष्ट्र प्रेम र देशभक्तिको संयन्त्र रचिदैछ ।

बिस्तारबादी सोच जाग्दै गरेको देख्छु,
लिपियाधुराबाट बग्ने नदिलाई कुटि याङ्दी भनिरहँदा
०१८ सालको जनगणना व्रीटिससङ्ग भएका हस्ताक्षर र प्रकाशित नक्सा हेरिरहेकोछु,
नेपाली भुमिमा डोजर चलाइरहँदा र तिल्सिलाई काली
भनिरहँदा सुगौली सन्धि सम्झिरहेछु
बुट बजार्दै गर्जिने तिम्रो खोक्रो घमण्डमा पुर्खाको इतिहास पढिरहेछु, 
०२७ सालको कार्यान्वयन सम्झिरहेछु ।

लिपु भञ्ज्याङ्लाई सीमा भनिरहँदा तिल्सि बनाई काली भनिरहँदा
हामि आफ्नो प्रमाण सहित छारुङ गुन्जी कुटीदेखि लिपियाधुराबाट बग्ने नदिलाई काली नदि भनी दर्साइरहेका हुनेछौ ।
तिम्रो खोक्रो घमण्ड अघि प्रमाणहरु पल्टाइ बार्ता चलाइरहेका हुनेछौ ।
प्रतिक्षारत त्यो समर्थनको जहाँ तिम्रो विस्तारबाद सोच हटाइ
लिपुलेक कालापानी र लिपियाधुरा नेपालको भनी चिनाउनेछौ ।
तिमी कालिको रेखांकन गर्नु चन्द्र सूर्य अंकित झण्डा फहराउन मद्धत गर्नु, मिलेर द्विदेशीय सम्बन्ध प्रगाढ बनाउनेछौ ।
तब बल्ल भाडाभरिका सपनाहरुमा हलचल आउनेछ
सुकेका आत चिस्सिनेछन,
थाकेका पैताला मरोरम दृश्यका पछी पछि लाग्नेछन
र म फर्फराइरहेको चन्द्र र सुर्य आडमा राष्ट्रिय गान गाउनेछु
यात्राका अनगिन्ती यादहरु सम्झनेछु ।

“जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी”

मिता

–खेमराज पोखरेल

मैले नुर अलिको म्यासेजलाई पुरापुर बेवास्था गरेको थिएँ । तर उसले आफ्नो घर सप्तरी बताएपछि मात्र रेस्पोन्स गरेको थिएँ । म्यासेञ्जरमा तिलाठी घर बताएथ्यो नुर अलिले । ऊ नर्थ सान एन्टोनियोमा बस्दो रहेछ । म साउथमा । यो सुनेर ऊ निकै खुसी भयो । मलाई भेट्न निकै जिद्दी गर्यो । उसले यसरी जिद्दी गर्यो मानौ म कुनै मिथिला मुलुकमा आतिथ्य ग्रहण गर्दै छु । जिद्दीमा शौहार्द्धता थियो, कृत्रिमता थिएन ।

०००००

नुर अलिको निम्तो मान्न पुग्नु थियो । आइ ३५ सडकमा गाडी तुफान हाँकिरहेको थिएँ । उसको घर आइपुगेको थिएँ । सडकको भित्रपट्टि सेतो कोरोला उभिएको थियो । मेरो जिपिएसले त्यही सेतो कार भएको घरमा पुर्याएर साइड लगा भन्यो । कलबेल थिचेँ । नुर अलि देखा पर्यो ।

उसले घर घुमाइ–घुमाइ देखायो । भर्खर किनेको रहेछ । दुइटा ग्यारेज, तीन सुत्ने कोठा भएको अढाइ वटा बाथरुम भएको घर । म घरभित्र छिर्दा भण्टाको तरुवा, प्याजी पकौडा, घुँग्नी र ट्राउट माछा मधेशी स्टाइलमा फ्राइ गरेर डाइनिङ टेबुलमा राखिएको थियो । सिसाको पारदर्शी ढकनभित्र तोरीको राग हालेको माछाको लद्बदे झोलमा तेजपत्ता तैरिरहेको थियो । मिथिला महकले मेरो मुखबाट पानी आइरहेथ्यो ।

तर मैले कृत्रिमता दर्शाउँदै भनेँथेँः ‘किन पो यति धेरै मेहनत गर्नु पथ्र्यो र ?’ उसले भनेथ्योः ‘हामीले कहाँ हो र ? आमाले सप्तरीबाट पाहुना आएको भनेर पो त । यो त सप्तरीया हुनुको कारण हो नि सर ।’

सामान्य भलाकुसारीपछि उसले सिङ्गलमाल्ट झिकेथ्यो । म खाउँ कि नखाऊँ भन्ने दोमनमा पुगेँथेँ । यो छोरोजस्तो मान्छेसँग बसेर कसरी खाऊँ भनेझैँ लागेथ्यो । हुनत म पनि नखरा पार्दै थिएँ । तर पनि उसले ‘हामी त अमेरिकामा छौँ सर, जस्तो देश उस्तै भेष त गर्नु पर्यो नि’ भनेर कर गर्यो । परिवारसँग परिचय गराएको थियो । आमा, श्रीमती र छोरो । उसले खोलेथ्यो र हामी मैथिल परिकारसँग रमाएका थियौँ । कुराको सिलसिलामा ऊ जुरुक्क उठ्यो र एउटा पुरानो अल्बम लिएर आयो । त्यो अल्बममा भएको एउटा ब्ल्याक एण्ड ह्वाइट फोटो हेरेर मैले उसलाई साधेथेँः ‘यो शौकत अलि होइन ?’

उसले छोटो जवाफ फर्काएको थियोः ‘हो, उहाँ मेरो बुवा ।’

‘अनि किन त बुवाको नाम महम्मद अलि भनेको त मलाई ?’ मैले जिज्ञासा राखेथेँ ।

‘बुवाको नाम त महमद अलि नै हो समाजले चिनेको । शौकत अलि त प्रमाण पत्रमा मात्रै । खासमा उहाँले प्रमाणपत्र कहिल्यै प्रयोग गर्नै परेन । अनि प्रमाणपत्रको नामको के काम बुवालाई ?’

‘साँच्ची के छ हँ शौकतको खबर ? उसलाई त म चिन्छु नि ।’ मैले ह्विस्कीको चुस्की लिँदै सोधेको थिएँ ।

एकछिन ऊ चुप लागेथ्यो । उसको अनुहार उजाड देखिएथ्यो । उसकी श्रीमतीको अनुहार पनि एकाएक फुङ्ग उडेथ्यो । उसकी आमा त रुन थालेको देखेँ मैले । सबैको अनुहारलाई गौर गरेर हेरेँथेँ । त्यो बेला मलाई लागेथ्यो कि मैले शौकत अलिको खबर सायद सोध्नु हुँदैनथ्यो । उनीहरूको सम्वन्ध सायद बिग्रेको हुनु पर्दछ । शौकतले अर्को बिहे गरेर वा अन्य अरु कुनै कारणले धोखा दिएको हुनु पर्दछ । तर लामो श्वास फेरेपछि उसले भनेथ्योः ‘हजुरलाई थाहा छैन र ? उहाँ त शहीद हुनु भयो नि ।’

०००००

मेरो दिमाग त्यही अन्धकार र कोलाहल रातमा पुगिरहेथ्यो । जुन रात मैले शौकतलाई चिनेको थिएँ । त्यो मेरो गाउँको रात थियो । गाउँमा शतप्रतिशत घरहरू फुुसका थिए । अलिकति कोही हुनेखानेका घर फुसका टाँडे थिए । हाम्रो परिवार गाउँको टाँडे घरवाला थियो । मेरो गाउँमा धेरै जातका मानिसहरू बस्थे । पहाडबाट धानको भात खाने लालसा बोकेर बसाइँ सरेर आएका पहाडे पनि थिए । त्यहाँका अलि पुराना रैथाने भनिने आदिवासी पनि थिए । भारतबाट बसाइँ सरेर आएको पहिलो, दोस्रो वा केही पुस्ते मधिसे पनि थिए । गाउँको बीचमा राधाकृष्णको मन्दिर थियो । त्यसकै अलि परतिर एउटा मस्जिद पनि थियो । चुरौटे मुसलमान र कुज्रा मुसलमान पनि थिए । हिन्दूका दशै तिहारमा मुुसलमान खुसी हुन्थे । बक्र ईदमा हिन्दू रमाउँथे । दाहा धाममा मान्छे कुँडुलो परेर आउँथे । मिल्ती थियो ।

म अहिले सम्झन्छु कि त्यो मेरो गाउँ सहरीया महिलाको पर्सनल पर्स व्याग जस्तो थियो । लिपिस्टिकदेखि चिपिस्टिकसम्म, गहनादेखि लहनासम्म, शिरपोसदेखि पाउपोसम्म, ट्वाइलेट पेपरदेखि लिएर वेट टिस्युसम्म थियो । कसैलाई कसैको बदख्वाइँ वा असैह्यता थिएन । यति मिलेर बसेका थिए कि गरी खाएका थिए । अनुपातिक वा समानुपातिक केही पनि थिएन ।

अहिले सम्झँदै गर्दा सायद कृष्ण अष्टमीको रात हुुनु पर्छ त्यो । गड्याङ गुडुङ गर्दै मुसलधारे पानी परिरहेको थियो । मान्छे भन्थेः ‘यस्तो पानीले त हप्ता हान्छ ।’ त्यो रात बुवा, आमा, हजुरवा, हजुरआमा टाँडको बरण्डामा बसेर ‘राम राम के उल्का हुन आँट्यो होला, कत्रो पानी परेको ?’ भन्दै हुनुहुन्थ्यो । लगातारको पानीपछि सुन्दरी खोलाले उग्ररूप लिएछ र यमानको बाढी गाउँ पसेछ । झुप्रे घरभित्र पानी पसेर सबै बगाएछ । घर आहाल भएछ । मान्छे ज्यान जोगाउन यताउति गर्दै थिए होला सायद । लालाबाला बोकेर बिजुली चम्केर चट्याङ हानेको उज्यालोमा गाउँलेहरू यताउति गरिरहेका थिए । गाउँमा रुवाबासी थियो । कोही टौवामा पुगेथे । हाम्रो टाँडे घरमा ओतीन आउनेमा शौकत पनि एउटा थियो । उसले गाउँका दुई जना वृद्धलाई हतेरेको थियो । ढाडमा पोकापोकी थिए । ऊ अजनवी थियो । ऊ तिलाठीको रहेछ र त्यो दिन आफन्त भेट्न हाम्रो गाउँ आएको रहेछ । हामी एउटै उमेरका भएकाले दोस्ती त्यसै कहाली लाग्दो रातले गरिदिएको थियो । दोस्ती नै त के भनूँ ? चिनजान चाहिँ गराएथ्यो ।

०००००

नुर अलिले मलाई झकझक्याएको थियो । म झल्याँस्स भएको थिएँ । त्यसपछि मैले खान पनि सकिनँ । पिउन पनि सकिनँ । आँखामा शौकत आइरह्यो । दिल दुःखिरह्यो । र मैले आत्तिएर सोधेँथेँः ‘हँ कस्ले शहीद बनायो शौकतलाई ?’

०००००

त्यसपछि नुर अलि आफ्ना मारिएका पिताको बारेमा क्रमैले भन्दै थियो । म द्रवीभूत भएर एकोहोरो सुन्दै थिएँ ।‘बाबाले सेकेण्ड डिभिजनमा एस.एल.सी. पास गर्नु भएथ्यो । त्यो बेला सेकेन्ड डिभिजनमा पास गर्नेले काठमाडौँमा गएर इञ्जिनिएर पढेका थिए रे भन्नु हुन्थ्यो बाबाले । तर उहाँले मास्तिर पढ्न पाउनु भएन रे । बिहे, सन्तान र बाउआमाको स्याहार सुसारमा दिन बिताउन थाल्नुभयो रे । पैत्रिक तरकारी खेती थियो । पैकारीले बारीमै आएर तरकारी लान्थे रे । बिकेन भने बुवा खटारा साइकल चलाएर राजविराजको गुद्री बजारमा पनि पुग्नु हुन्थ्यो रे । भारतको कुनौली बजार पनि पुग्नु हुन्थ्यो रे ।’

‘परिवार राम्ररी चलेको थियो । उहाँ दानी हुनुहुन्थ्यो । समाजसेवी हुनुहुन्थ्यो । मातृपितृ भक्त हुनुहुन्थ्यो । गाउँलेहरूले उहाँलाई ‘श्रवण कुमार’ उपनाम दिएका थिए । मेरी आमाका लागि मसिहा हुनुहुन्थ्यो ।’

उसले यसो भनिरहँदा उसकी आमाका आँखा पग्लिरहेका थिए । सारीको खुट चिस्सिरहेको थियो ।

०००००

म भने शौकतलाई सम्झिरहेको थिएँ । एस.एल.सी. दिँदा राजविराजमा एउटै सेन्टर थियो । नेता चौकको दर्पीको घुम्तीमा पान खाएका थियौँ । पान खाने क्रममा उसले मलाई भनेको थियोः ‘म त फेल भए पनि पास भए पनि केही फरक पर्दैन । बाबुको तरकारी खेती गर्ने हो । सोर्स छैन । हामी गरीबले पढे पनि जागिर पाइन्न क्यारे । फेरि छोरो भएर जन्मेपछि बाउआमालाई पनि त हेर्नु पर्यो । बुवाआमा बूढ्यौली उन्मुख हुनुहुन्छ । कुल धर्म निर्वाह गर्नु पर्यो नि । नत्र त जन्मेको के सार भयो र ? पढेलेखेकाले बाबुआमालाई दिएको दुःख सम्झेर मेरो हृदय विदीर्ण हुन्छ ।’

ऊ त्यो अल्लारे बेलैमा केही कुछ विचार राख्थ्यो । मैले एकनास भावले उसलाई हेरेको थिएँ त्यो बेला । अनि यसै क्रममा उसले भनेथ्योः ‘तपाईँहरूमा पढाइको चेत छ । तपाईँले पढ्नुहुन्छ । ठुलो जागिर खानुहुन्छ । ठुलो मान्छे बन्नुहुन्छ । अहिले हामी बराबर छौँ । दुवै एस.एल.सी. दिने । हामी मित लाऔँ । पछि मलाई भन्न हुन्छ कि त्यो ठुलो मान्छे मेरो मिता हो ।’

र राज सिनेमा हलमा ‘दोस्ती’ फिल्म हेरेर हामीले मित लाएका थियौँ । मिता भएका थियौँ । मैले एस.एल.सी. पास गरेर राजविराज क्याम्पसमा पढिरहेको बेला त्रिभूवन चौकको घुम्तीमा शौकतसँग जम्का भेट भएथ्यो । उसले भनेथ्योः ‘अहो मिता, जाऊँ चिया खान ।’ उसले गुद्रीको छेदीलालको चिया दोकानमा पुर्याएथ्यो । हाल खबर आदान प्रदान भएथे । यस क्रममा उसले भनेथ्योः ‘बाबुलाई रोग लाग्यो । बित्नुभयो । दरभङ्गा लहरियासराय पनि पुर्याएँ । मेरो केही लागेनँ । आमा हुनुहुन्छ । बुढी भै सक्नुभएको छ । बाबु हुँदै बिहे गरेँ । छोरो जन्मेको छ । मैले पढ्न नपाए पनि छोरालाई खुव पढाउँछु । उसलाई ठुलो मान्छे बनाउँछु ।’

०००००

म सोफामै एकतमासको भएको देखेर नुर अलिले मलाई फेरि झक्झक्यायो । र ऊ आफ्ना पिताका बारेमा फेरि भन्दै गयोः ‘बुवा एकदम मिहिनेती हुनुहुन्थ्यो । सामाजिक जीवन बाँच्नु हुन्थ्यो । गाउँघरमा चाहे त्यो हिन्दूको घर होस् चाहे मुसलमानको मरुपरु पर्दा पुगिहाल्नु हुन्थ्यो । विवाह, व्रतमन्न जस्ता सामाजिक काममा उहाँको रासोबासो नै उतै हुन्थ्यो । पालको व्यवस्था गर्ने, खानपीनको व्यवस्था, खर्चवर्चको व्यवस्था गर्ने जिम्मा बुवाकै हुन्थ्यो । गाउँमा उहाँ मियो हुनुहुन्थ्यो ।’

म शौकतको बारेमा सुनिरहेको थिएँ । बीचबीचमा प्रश्न पनि गर्थेँ ।

नुर अलिले आफ्नो बुवाको प्रसङ्गमा आफ्नो कुरा पनि सुनायोः ‘आखिर बुवाले यति धेरै दुःख गर्नुभयो कि मलाई इञ्जिनिएर बनाई छाड्नुभयो । दरभङ्गामा पढेको भए नजिक पनि हुन्थ्यो, खर्च पनि कम लाग्थ्यो । तर बुवाले मान्दै मान्नु भएन । बढी लागे लागोस्, तर आफ्नै देशमा पढ्नु पर्छ भन्नु हुन्थ्यो । आफ्नै देशको सेवा गर्नु पर्छ भन्नुहुन्थ्यो । देश भनेको आमा हो भन्नु हुन्थ्यो । मातृसेवा सबभन्दा ठुलो धर्म हो भन्नु हुन्थ्यो । र मैले यसरी काठमाडौँमा पढेर इञ्जिनिएर हुने शौभाग्य पाएँ । म काठमाडौँमा इञ्जिनियरको अन्तिम सेमेस्टरमा थिएँ ।’

र आफ्नी श्रीमतीलाई देखाउँदै फेरि भन्न थालेथ्यो नुर अलिः ‘यिनी र म त्यसैताक मायामा बाँधिएका थियौँ । सँगै मर्ने बाँच्ने बाचा गरेका थियौँ । यिनी ब्राह्मण परिवारकी हुन् । कट्टेल थरकी हुन् । हाम्रो बिहे सजिलो थिएन । उनले आफूलाई इस्लाम कबुल गर्नुपथ्र्यो । मैले हिन्दू हुन पाउने त कुनै प्रावधान नै थिएन । मैले यो कुरा बुवालाई भनेँ । बुवाले उनलाई बिना इस्लाम घर भित्र्याउन तयार हुनु भयो । अहिले उनी हिन्दू हुन् । म र आमा मुसलमान हौँ । एउटा छोरो छ ऊ सायद क्रिस्चियन हो । ऊ बिफ पनि खान्छ । पोर्क पनि खान्छ । उसको परिवेश नै त्यस्तै छ । बुवाले भन्नु हुन्थ्यो कि आखिर यो धर्म भनेको पनि मान्छेले बाँधेको बाँध न हो । चलन न हो ।’

मेरो दिमागभरि शौकतको अग्लो चौडा छाती र उच्च विचार आइरहेथ्यो । नुर अलिले फेरि भन्न थालेको थियोः ‘बुवा आमा तिलाठीमै बस्नु हुन्थ्यो । म र मेरी श्रीमती काठमाडौँमा काम गथ्र्यो । मधेश आन्दोलन भएको थियो । बुवा राजनीतिमा हुनुहुन्थेन । मधेश आन्दोलनको ‘पहडिया भगाऊ’ नाराको विरोध गर्नु हुन्थ्यो । यसले गर्दा राजविराजबाट पहाडेहरू विस्थापित हुन थालेका थिए । मधेशी पनि आफूलाई पायक पर्ने सुनसरी, मोरङ्गतिर बसाइँ सर्न थालेका थिए । सङ्कीर्ण राजनीति गर्नेहरूको रैँदालो भएको थियो जिल्ला । उहाँले एकदिन मलाई भन्नु भएथ्योः ‘बबुआ, न काठमाडौँले हामीलाई चिन्यो, न हामीले काठमाडौँलाई । सिमानामा हुने अतिक्रमणको बेथा त काठमाडौँलाईभन्दा हामीलाई धेरै थाहा छ नि ।’

ऊ एकछिन रोकिएको थियो । बोतलबाट अलिकति पानी खायो अनि फेरि भन्न थाल्योः ‘बेस्सरी पानी परिरहेको थियो । खाँडो खोला बढेर उर्लेको थियो । नेपाल भारत सिमानामा भारतले बाँध बाँधेर पानीको बहाव रोकेको थियो । लालापट्टीदेखि तिलाठीसम्मका गाउँहरू पुरै डुवानमा परेका थिए । मान्छेको चिहिलबिहील भएको थियो । त्यो बेला बाबाले मेरी आमालाई भन्नु भएथ्यो रे ‘रे बबुवाके म्या, चलत । पुरे गाँव डुब गेले । चाहे जे कुछ हेते बाँध फोड पर्ले ।’

अनि नेपालको चन्द्र सूर्य अङ्कित रातो झण्डा मेरी आमालाई बोक्न लगाएर एउटा ठुलो कोदालो बोकेर बाँधतिर बढ्नुभयो रे । त्यो बेला राजतन्त्रवादीहरू, मधेशवादीहरू, गणतन्त्रवादीहरू हातमा दही जमाएर राम–राम मात्र भन्दै तमासा हेर्दै थिए रे । सरकारको कहीँ कतै नामोनिसान थिएन रे । पानी झमझम परिरहेकै थियो रे । बुवा अगाडि बढ्नु भएछ । आमा पछिपछि नेपालको झण्डा बोकेर लाग्नु भएछ । र बुवाले नेपाल–भारत सीमाको जङ्गे पिलरको वारीपट्टि बसेर पानी टिलपिल भएको बाँधको थाप्लामा कोदालोले हान्नु भएछ, एकपटक, दुईपटक, तीनपटक । पानी ह्वालल बग्न थाल्यो रे । यसैबेला पारिबाट एउटा गोली आएर उहाँको छातीमा लागेछ । मुखबाट एक भुल्का रगत निकाल्नुभयो रे बुवाले, र त्यही जङ्गे पिलरमा अडेस लागेर ‘जय नेपाल’ भन्दै आमाको काखमा प्राण त्याग गर्नु भएछ । तर पानीले आफ्नो गोहो बनाई हाले छ ।

यसरी तिलाठीदेखि लालापट्टिसम्मका डुवान क्षेत्र बिस्तारै ओभाए । मान्छे आफ्ना–आफ्ना घर फर्के रे । बुवाको लास भारतीय प्रहरीले तीन दिनपछि मात्र बुझायो । आमालाई पनि भारतीय प्रहरीले कैद गरेको थियो । बुवाको लाुससँगै आमाको अर्धलास पनि बुझायो रे । आफ्नो छोरो मारिएको सुन्नासाथ हजुरआमा फेन्ट हुनुभयो रे । अनि कहिल्यै उठ्नु भएन । लास आएपछि गाउँका नेताहरू कोही चारतारे, कोही हँसिया हथौडा र कोही पञ्जा छाप झण्डा लिएर लासमाथि ओढाउन आए रे । हामीले त्यही नेपालको झण्डा ओढायौँ बाबाको लासमा ।’

यति भनिसकेर ऊ ग्वाँग्वाँ रोयो । र भन्योः ‘सर, मैले हजुरआमा र बाबुको क्रिया एकैपल्ट गरेको थिएँ । बज्र पर्यो हाम्रो भाग्यमा । सरकारले पाँचलाख दियो, तर सम्मान दिएन । खेत सबै खाँडो खोलाको बगर भएको थियो कतै पाँकले भसौट भएको थियो । जागिरको जोगाडमा लाग्दा लाग्दा पाएको प्रताडनाले म मुढो भएँ र हानिएँ यतातिर । बाबुको इच्छा विपरित म विदेशिएँ । मसँग उपाय थिएन । यो कुराले मलाई अँझै पीडा दिइरहेको छ ।’

म पनि रोइरहेको रहेँछु । मैले एउटा कल्पना गरेँ कि मिताको रगतले रङ्गिएको त्यो रातो टाटा भने जङ्गे पिलरमा राताम्मे देखिरहेको होला र जन्मजन्मान्तर त्यो पिलरले मितालाई सम्झिरहने छ । अनि मैले अनायासै भनेँछुः ‘नुर अलि, तिमी मेरो छोरा हौ, मित छोरा । म तिम्रो पिताको मिता । हामीले दोस्ती सिनेमा हेरेर मित लाएका थियौँ । म गौरव गरिरहेको छु कि शौकत जस्तो सक्कली शहीदको मिता हुन पाएकोमा । म कराएर भन्ने छु कि युगमा एकपल्ट जन्मने योद्धा, मेरो मिता हो । शौकत मेरो मिता हो । सलाम छ । सलाम छ । सलाम छ । अलबिदा मिता ।’

आज महाकवि देवकोटाको ११२ औं जन्मजयन्ती मनाइँदै

काठमाडौं : नेपाली साहित्यका विराट् प्रतिभा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको १ सय १२ औँ जन्मजयन्ती आज स्वदेश तथा विदेशमा विभिन्न कार्यक्रमको आयोजना गरी मनाइँदैछ । महाकवि देवकोटाको जन्म बिक्रम १९६६ मा कार्तिक कृष्ण औँसी अर्थात् लक्ष्मीपूजाका दिन काठमाडौँको डिल्लीबजारमा भएको थियो ।

दश वर्षका उमेरमा कविता लेख्न शुरु गरेका देवकोटाका थुप्रै महाकाव्य, खण्डकाव्य, निबन्ध, कथा, नाटक, उपन्यास, गीत, समालोचना र फुटकर कविता प्रकाशित छन् ।

देवकोटाको ‘मुनामदन’ खण्डकाव्य नेपाली भाषामा प्रकाशित हालसम्म सबैभन्दा बढी बिक्री भएको पुस्तक हो । तीन महिनामा ‘शाकुन्तल’ महाकाव्य, दशदिनमै ‘सुलोचना’ महाकाव्य र एकै दिनमा ‘कुञ्जिनी’ खण्डकाव्य लेखेका देवकोटामा तुरुन्त कविता लेख्नसक्ने क्षमता थियो ।