मोदीको असफल नेपाल नीति

–निष्णु थिङ

नरेन्द्र मोदी भारतको प्रधानमन्त्री दोस्रो कार्यकालको लागि निर्वाचित भएर सत्तामा आसिन छ । उनी प्रथमपल्ट प्रधानमन्त्री सन् २०१४ मा गुजरातको मुख्यमन्त्री हुँदै देशकै कार्यकारी प्रमुख हँुदा छिमेकीलाई प्राथमिकतामा राखेर आफ्नो शपथ ग्रहण समारोहमा आसपासका देशका प्रधानमन्त्रीहरुलाई आमन्त्रण गरिएकोमा नेपालबाट तत्कालिन प्रधानमन्त्री सुशील कोइराला उक्त समारोहमा सहभागी भएका थिए । कांग्रेस विरासतको विदेश नीतिमा आकाशपातालको फेरबदल ल्याउने गाइँगुइँ थियो, त्यसको प्रारम्भ उनले छिमेकी देशका कार्यकारी प्रमुखलाई आफ्नो शपथ ग्रहण समारोहमा निम्त्याएर गरेको सन्देश दिएको थियो । छिमेक नीतिमा ‘प्याराडाइम सिफ्ट’ गर्ने उद्घोष र ‘नेहरु डक्ट्रिन’को प्रतिस्थापन गर्दै भारतको विदेशनीतिमा रुपान्तरण ल्याउने बताइएको थियो । तर उनले आफ्नो दोस्रो कार्यकालको शपथ ग्रहण समारोहमा त्यो नीतिलाई निरन्तरता दिइएन र कसैलाई आमन्त्रण गरिएन । मोदीको आगमनपछि ‘नेहरु डक्ट्रिन’ युगको अन्त्य भएको चर्चा परिचर्चा भयो । भारतको विदेशनीतिमा क्रमभङ्गता आउने त्यसबेला भारतीय जनता पार्टीले घोषणा गरेको थियो ।  भारत र नेपालको मुख्य सञ्चार माध्यमहरुले यस्तै समाचारहरु निकै प्राथमिकताका साथ मुख्य पृष्ठमा छापिएका थिए । 

नेहरु डक्ट्रिन र कांग्रेस विरासत 

भारतबाट अंग्रेज उपनिवेशको अन्त्यसँगै आधुनिक भारतको निर्माण भयो । त्यो आधुनिक भारतको जग बसाल्ने काम इतिहासले जवाहरलाल नेहरुलाई सुम्पिएकोले उनैले स्वतन्त्र र आधुनिक भारतको समग्र पूर्वाधार निर्माण गरे । भारतको विदेश नीतिको मुख्य दुईवटा पांग्राहरु हन् ः पहिलो, पञ्चशीलमा आधारित नीति र दोस्रो, असंलग्न परराष्ट्र नीति । दोस्रो विश्वयुद्धपछि अमेरिका र सोभियत संघको दुई ध्रुवीय विश्व बनेको बेला नेपाललगायत थुप्रै देशहरुको संयुक्त वाइडुङ सम्मेलन भयो । त्यो सम्मेलनले तेस्रो ध्रुवको विश्व निर्माण ग¥यो । भारतको मूलतः बाहिरी विश्वको लागि माथिका नीतिहरु रहे पनि दक्षिण एसियामा उनको साना छिमेकीहरुलाई दुःख दिने, पेल्ने, हेप्ने र चेप्ने नीति व्यवहारमा देखियो । त्यसबाट नेपाललगायत केहि छिमेकी देशहरु भुक्तभोगी रहँदै आएका छन् । नेहरुले भर्खरै जग हालेको सैद्धान्तिक विदेश नीति इन्दिरा गान्धी, राजीव गान्धीको पालामा आइपुग्दा अलि भद्धा हँुदै गयो । रअको गठन र त्यसको मिसनले छिमेकीहरुलाई झसङ्गै बनाइदियो, सिक्किम भारतमा विलय भएपश्चात् । 

मोदीको उदय र कूटनीति 

कांग्रेस विरासत र मोदीको आगमनपूर्वको नेपालको भारतसितको सम्बन्ध कर्मचारी तहमा सीमित रहन पुग्यो । सामान्यतः उपसचिव र सहसचिव तहमा खस्केको नेपाल–भारत सम्बन्ध असमान धरातलमा उभिन पुगेको थियो । मोदी सत्तासीन भएपछि र नेपालको सदनमा उनले प्रथम सम्बोधन गर्दासम्म नेपाली राजनीतिक वृत्त, कूटनीतिक तप्का र जनमानसमा प्याराडाइम शिफ्टको आशाको दियोको पूर्वाभाष भएको थियो । मोदीको उदय यस्तो संवेदनशील घडिमा हुन गयो कि नेपालमा पहिलो संविधानसभा विघटन भएर दोस्रो संविधानसभा संविधान निर्माणमा जुटिरहेको थियो । नेपालको संविधान निर्माणमा मोदीको स्वार्थ जोडिन पुगेपछि नेपाल–भारतसम्बन्धमा विस्तारै दरार आउन सुरु भयो । संविधान जारी गर्ने उद्देश्यले संविधानसभाबाट पारित गरेपछि मोदीले आफ्नो दूत पठाएर संविधान जारी नगर्न आदेश दिए र भारत सरकारको स्वार्थलाई संविधानमा सम्बोधन गर्न आग्रहसमेत गरे । सार्वभौम संविधानसभाले निर्माण गरेको संविधान जारी गर्नु अघि नै रोक्नु कुनै पनि मानेमा उचित नभएकोले तत्कालिन परिस्थितिमा दलहरुको एकताले गर्दा संविधान जारी हुन सक्यो । 

भारत सरकारको नेपालको संविधानप्रति रिजर्भेसन रहेकोले अमानवीय नाकाबन्दी लगायो । भूकम्पले जरजर भएको अवस्थामा त्यसमाथि नाकाबन्दी लगाउनु नेपाल र नेपालीमाथि मोदी सरकारको अन्याय नै थियो । नेतृत्व अवसरवादी भएपनि नेपाली जनताले नाकाबन्दीको सामना अभूतपूर्व तरिकाले गरे, काठमाडौंका नागरिक दाउरामा खाना पकाउन तयार भए तर, मोदीको नाकाबन्दीसामु नझुक्न दलहरु र नेताहरुलाई खबरदारी गरिरहे । मोदीको प्रथम र दोस्रो कार्यकालले उनको नेपाल नीति र भारतीय कांग्रेस निर्देशित छिमेक नीतिमा कुनै तात्विक भिन्नता कतै देखिँदैन । पछिल्लो चरण लिपुलेकमा बलपूर्वक नेपाली भूमि मिचेर कैलाश मानसरोवर जाने बाटो निर्माण एकलौटी गरिरहेको सन्दर्भमा नेपाल सरकारले पटक–पटक वार्ताको लागि पत्राचार गर्दा कुनै जवाफ नै दिएको छैन । बाध्य भएर नेपालको संसदले आफ्नो नयाँ लिपुलेकसहितको नक्सा जारी गर्न विवश भए । त्यसो त मोदी सरकार र ओली सरकार दुवैको सहमतिमा नेपाल–भारत सम्बन्ध पुर्नअवलोकन गर्न प्रबुद्ध व्यक्ति समूहको गठन गरेर दुवैतर्फका प्रतिनिधिहरु सम्मिलित विज्ञ समूहले आफ्नो प्रतिवेदन तयार गरेको यतिका वर्ष हुँदा पनि सो प्रतिवेदन बुझ्ने छाँटकाँट देखिँदैन । उक्त समूहका एकजना सदस्य भारततर्फको निधन भइसक्यो तर भारत सरकारले यसमा चासो राखेको छैन ।    

क्षेत्रीय शक्तिको सपना 

भारत नयाँ शक्तिको रुपमा उदाउँदो छ । उनको सपना पनि क्षेत्रीय शक्ति हुँदै विश्वशक्ति हुने छ । भारत जनसंख्या, भू–भाग, अर्थतन्त्र र सभ्यताको हिसाबले क्षेत्रीय शक्ति हुने ल्याकत राख्छ । तर दक्षिण एसियामा उनको छवि राम्रो छैन । उनले चीर प्रतिद्धन्द्धी पाकिस्तान त छँदैछ, अरु राष्ट्रहरुको समर्थन गुमाउँदै गइरहेको छ । संयुक्त राष्ट्र संघको सुरक्षा परिषदको सदस्य बन्न खोजिरहेको परिप्रेक्ष्यमा यसरी आफ्नै छिमेकीबाट टाढिदै जानुले उनको छिमेक नीतिमा केही न केही खोट छ भन्ने देखाउँछ । दक्षिण एसिया, युरेसियामा चीनियाँ प्रभाव र उपस्थिति वृद्धि हुनाले भारतको अझ चिन्ता र छटपटि बढाउँदै लगेको छ । भारत बिआरआइमा सहभागी भएको छैन । तैपनि छिमेकी देशहरु चीन प्रस्तावित बिआरआइमा सहभागी हुँदै गइरहेका छन । चीनले प्राचीन रेशम मार्ग ब्यूूँताउदै गएको छ । पाकिस्तानको ग्वादर बन्दरगाह हँुदै युरोपसम्म जाने मार्गले चीनलाई विश्वसँग पुनजर्डित गर्दैछ । पाकिस्तान, अफगानिस्तान, किर्किस्तान, कजकस्तानमा चीनियाँ प्रभाव बढिरहेको छ । युरेसियामा अमेरिकाको परम्परागत पकड कमजोर हुदै गएको जोन हप्किन्स् विश्वविद्यालयका प्राध्यापक ड्यानिएल एस.मार्केले भर्खरै प्रकाशित पुस्तक ‘चीनको पश्चिमी क्षितिज’ पुस्तकमा उल्लेख गरेको छ । उनले त्यो क्षेत्रमा अमेरिकाको पकड गुम्नुको कारण स्वयम अमेरिकाको विदेश नीतिलाई दोष दिएका छन् । 

भारतले साना छिमेकीहरुलाई प्रताडित गर्नुभन्दा उनीहरुको साथ सहयोग हासिल गर्ने तर्फ आफ्नो छिमेक नीति अख्तियार गर्नु पर्नेमा बिच्काउने नीति लिएको प्रष्ट छ । क्षेत्रीय संगठनलाई विस्तारै प्यारालाइज गर्दै लगिरहेको सन्दर्भमा अरु छिमेकीहरुले ओकल्न नसके पनि मन परेको छैन । सार्कको क्षेत्रीय सम्मेलन नभएको धेरै भयो, बेलामा सम्मेलन नहुनको कारण भारतको त्यसप्रति रहेको अरुचिलाई जनाइएको छ । सार्कमा भारतको जुन दादागिरीको नीति छ, त्यो कालान्तरमा भारतलाई प्रत्युत्पादक हुने पक्का छ । भारतले अमेरिकी लबिमा सामेल भएर चीनियाँ प्रभाव दक्षिण एसियामा निस्तेज बनाउने जुन सोंच लिएको छ, त्यो सोंच र व्यवहारको कुनै तालमेल छैन । क्वाड र हिन्द महासागर रणनीतिमा (आइपिएस) संलग्न भएर चीनियाँ प्रभावलाई रोक्न त्यति सजिलो छैन । भारतको अग्रसरतामा बिबिआइएन, बिम्स्टेकजस्ता नयाँ क्षेत्रीय संगठनहरु निर्माण गर्दै सार्कलाई विस्थापित वा निस्क्रिय बनाउने वा पाकिस्तानलाई एक्ल्याउने कार्यले उल्टै चीनलाई यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्ने ढोका खोलिदिएर सहज बनाएको छ । भारतभित्रै चीनियाँ प्रभाव वृद्धि भइरहेको परिप्रेक्ष्यमा अरु मुलुकमा त्यसलाई कमजोर बनाउन वा रोक्न खोज्नु कूटनीतिक मुर्खता हो । 

छिमेकमा आगो सल्काउने नीति 

कूटनीतिक र राजनीतिक इतिहासको जानकार बताउँछन्, भारतले सधैं छिमेकमा आगो सल्काउने नीति लिइरह्यो । श्रीलंकामा एलटिटिइलाई भारतले गुप्तरुपले सहयोग गरेको आरोप छ । पूर्वी पाकिस्तानमा घुसपैठ र आन्दोलन मच्चाएर बङ्गालीहरुलाई उपयोग गरेको र बंगालादेश निर्माणमा दिलोज्यान लगाएर लगानी गरेको पनि आक्षेप छ । नेपालमा पछिल्लो चरणमा मोदीले यहाँको संविधानलाई धरापमा पु¥याउन खोजेको टिका टिप्पणी छ । नेपालको संविधान–२०७२ जारी गर्ने समयदेखि बेखुशी मोदीले यहाँको संविधानलाई कोमामा धकेल्न हरप्रयत्न गरिरहेको छ । नेपालको संविधानमा भ्रष्ट धर्मनिरपेक्षताको परिभाषा रहे पनि त्यसलाई नरुचाएको र क्रमशः नेपाललाई हिन्दू राज्य बनाउन लागि परेको छ । स्याल कराउनु र कुखुरा हराउनुबीचको सम्बन्ध त केही पक्कै होला । भारतीय गुप्तचर रअका प्रमुखबाट सुरु भएको कानेखुसीले दुई पटकसम्म प्रतिनिधिसभा बिघटन गरेको नियति नेपाली नागरिकले व्यहोरे । गणतन्त्रमाथि क्रमशः प्रश्न उठाउने र महामारीको बेलामा पूर्व राजारानीलाई राजकीय हैसियतमा निमन्त्रणा गरेर के सन्देश दिन खोजेको हो ? नेपालमा पनि भारतले आगो सल्काउने भूमिका खेल्दै आएको आरोप छ । भारतले नेपालमा सृजना गर्न खोजेको ‘नियन्त्रित अस्थिरता’ ले भारतको बडाभाईपनको अहकांर त पूरा होला ! त्यसबाट सृजना हुने परिस्थिति र जाने सन्देशले निःसन्देह भारतको क्षेत्रीय शक्ति बन्ने सपनामा ठेस लाग्न सक्छ । भारतले के बुझ्न आवश्यक छ भने छिमेकमा आगो सल्काएर आरामले न सुत्न सकिन्छ न आरामले बस्न सकिन्छ । छिमेकीको हितमा आफ्नो हित देख्न र बनाउन सकेमा भारतको लागि त्यो वरदान साबित हुन सक्छ । 

मोदीको असफल छिमेक नीति 

कोरोना महामारीले आक्रान्त वर्तमान विश्वशक्तिहरु मानवताको लडाइमा भन्दा आफ्नो भूराजनीति र प्रभाव विस्तारका लागि मरिमेटेको छर्लङ्ग छ । यतिबेला विश्वमा खोप कूटनीति चर्चामा छ । नेपालले भारतसित २० लाख खोपको लागि भुक्तानी समेत गरिसकेको अवस्थामा मुश्किलले १० मात्रै पाउनु र बाँकी पाउन नसक्नु यताका कमजोरी पनि होलान् तर, अहिलेसम्म भारतले त्यो उपलब्ध नगराउनु मोदीको नेपाल नीतिमा असफलताको पछिल्लो कडि हो । भर्खरै दार्चुलामा जयसिंह धामीलाई तुइन तर्दै गरेको बेलामा भारतका एसएसबीले डोरी काटेर महाकाली नदीमा डुबाउने काम गरे, धामीको निधन भयो, उनी अझै वेपत्ता छ । केन्द्रीय सरकारको नेपाललाई हेप्ने नीतिको पराकाष्ठामा सो घटना एसएसबीले घटाएका हुन् । नेपालजस्ता असल र साना छिमेकीले भारतलाई अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले जस्तो हाइड्रोक्सिक्लोरोक्वाइन नपठाएमा बदला लिने धम्की त दिन सक्दैन । बढीमा चित्त दुखाएर बस्न सक्छ । ओली सरकारले सकभर अन्य मुलुकबाट र भारतबाटै खोप ल्याउन प्रयत्न गरेकै हो, तर कतैबाट केही सुनुवाइ नभएपछि अहिले विवश भएर चीनसित किन्न परेको छ । मोदीले नाकाबन्दी गरेर सबै वस्तुहरु (पेट्रोलियम पदार्थ) छेकेपछि नेपालले बाध्य भएर चीनतिर पहुँच बढाउनु परेको थियो, त्यस्तै स्थिति अहिले पुनः सृजना गरेको छ । नेपाललाई खोप दिनु भनेको भारतको सानो सहरमा खोप दिनु सरह नै हो, जनसंख्याको अनुपातमा । साना छिमेकीको समस्या र मनोविज्ञानलाई बुझ्न नसक्नु मोदीको अर्को असफलता हो । नेपालले मोदीको उदयले कर्मचारीतन्त्रमा खुम्चिएको नेपाल–भारत सम्बन्धलाई राजनीतिक तहमा उकास्ने सोचेका थिए, उनको अनिच्छाले पुनः त्यही नै सीमित हुन परेको छ । कूटनीतिमा नरम र गरम दुवै उपायहरु प्रशस्तै हुन्छन् । नरम र मीठास् बोल्ने मोदीले गरम कूटनीतिचाँहि किन अख्तियार गर्छ ? उनै जानुन् । तर परिणाममा, मोदी क्रमशः छिमेक नीतिमा (नेपाल) असफल हुदै गएको छ ।

इमेल : [email protected]

उत्तराखण्डका मुख्यमन्त्रीलाई खुला–पत्र

माननीय मुख्यमन्त्री पुस्कर सिंह धामी ज्यू

उत्तराखण्ड प्रदेश भारत

मुख्यमन्त्री ज्यू, तपाईं उत्तराखण्डको मुख्यमन्त्रीमा नियुक्त हुँदा मेरो जिल्ला दार्चुलादेखि मेचीसम्मका नेपाली नागरिकहरुले फेसबुक ट्वीटरमार्फत सामाजिक संजाल रंग्याएका थिए । नेपालबाट करोडौंको बधाईको ओइरो आएको थियो । हुन पनि तपाईँप्रति नेपालीहरुको निक्कै आशा थियो । अर्को कुरा, हामी धामी जातीहरुको त खुट्टा नै भुइँमा रहेन । तपाईँ उत्तराखण्डको मुख्यमन्त्री भए पनि हाम्रै जाती कै भएर होला कतिपयले त हाम्रै दाइ भनेर सामाजिक सन्जाल रंगाएका थिए ।

मैले धेरै जसो स्टाटस देँखे ‘दार्चुलालगायत सुदूरपश्चिममा भैरहेको सीमा विवाद सुल्झिएर अन्त्य हुनेछ, हामी ढुक्क छौँ र आशावादी छौँ’ धेरै नेपालीले यस्तै लेखेका थिए । बिड्म्बना तपाईँ मुख्यमन्त्री भएको दुई महिना नबित्दै दार्चुला जिल्ला ब्यास गाउँपालिकाका जय सिंह धामीले अकालमै महाकालीमा बिलिन हुनुप¥यो । यो घटना तपाईँले पनि सुनेको हुनुपर्छ । जे–जस्तो भए पनि भारतीय एसएसबीले तुइन काटेर महाकालीमा बिलिन भएका जय सिंह धामी पनि तपाईँ कै थरका मान्छे हुन । त्यो घटना सुन्दा अलीकती पनि तपाईंको छाती चसक्क भएन र ?

तपाईँको सीमा सुरक्षा बल एसएसबीले अमानवीय र दानबी व्यवहार गरेको सुन्दा तपाईँ मन कत्ति पनि दुखेन र ? मान्छे तुइनमा झुन्डिएको देख्दा देख्दै त्यो राक्षसी रुपी एसएसबीले तुइन काटेको सुन्दा त्यो राक्षसी रुपी एसएसबीलाई कारबाही गरिहाँलु भन्ने तपार्इँको मनले मनमा आएन र ? हामी यसलाई यसरी बुझ्छौं, ‘निर्दोष जय सिंह धामीको सुनियोजित हत्या थियो, यदि तुइन काट्नु नै थियो भने तुइनमा मान्छे नचढेको बेलामा काटे हुँदैन्थ्यो र ? के ती जय सिंह धामी आतंककारी थिए र ?’ यस्तै हाम्रो मनमा तपाईँमाथि यी प्रश्नहरु खडा भैरहने छन । हुनत हामी तपाईँको के नै गर्न सक्छौं र ? तै पनि जिज्ञासा राख्ने मन लाग्यो । हुनत हामीले अझै पनि तपाईँप्रतिको आशा भने मारेका छैनौँ । तपाईँको फैसलाको बाटो कुरेर बसेका छौँ ।

माननीय मुख्यमन्त्री ज्यू, अब त्यो बर्दीधारी दानव एसएसबीलाई तपाईँले के कारबाही गर्नु हुन्छ भनी तपाइँलाई मुख्यमन्त्री हँुदा बधाई दिने हरेक नेपालीले अहिले नियाली रहेका छन । आसा गरेका छौँ ती निर्दोष जय सिंह धामीको परिवारलाई क्षतिपुर्ती दिलाउनु हुनेछ भन्ने । हुनत म तपाईँको फेसबुकसँग जोडिएको छु । तपाईँको फेसबुक पेज हरेक समय–समयमा हेर्ने गर्छु । कतै त्यो घटना बारे लेखी हाल्नु हुन्छ कि भनेर तर, बिडम्बना त्यो घटनाको सम्बन्धमा कुनै पनि प्रतिक्रिया नदिएको देख्दा साह्रै दुःख लाग्यो ।

जय सिंह धामी बस्ने व्यास गाउँपालिका भौगोलिक हिसाबले निक्कै विकटता छ । तपाईँकै देशको बाटो भएर सदरमुकाम दार्चुला आउनुपर्छ । जय सिंह धामीको घटना त एक उदाहरण मात्र हो । सीमाना एसएसबीबाट हरेक सीमामा बस्ने नेपालीहरुले चरम यातना भोग्ने गरेका छन् । यो बारे हामीले कुन न्यायालय जाने सहेर बस्न बाहेक कुनै विकल्प नै छैन ।

जय सिंह धामीको विदेश गएर केही पैसा कमाई ती लालाबाला कोपिला हरुलाइ हुर्काएर उनको भविष्य उज्ज्वल बनाउने सपना एकै छिनमा तपाईँको त्यो दानव एसएसबीले तुइन काटेर बिलिन पारिदियो । यो गरुँला, त्यो गरुँला भन्ने जय सिंह धामीका सारा सपना क्षण भरमै महाकालीमा बिलिन भए । कारण त्यही एसएसबी थिए ।

कुरा रह्यो, अब जय सिंह धामीले तपाईँबाट के न्याय पाउने कि नपाउने ? अमानवीय व्यवहार गर्ने ती एसएसबीलाई कारबाही हुने कि नहुने ? के ती जय सिंह धामी आतंककारी थिए र ? जातीयताको नाताले यी प्रश्नहरुको समाधान गर्नु तपाईँको धर्म हुनेछ ।

तपाईँ मुख्यमन्त्री हुँदा दार्चुलाबासीको लागि खुसीको कुरा पनि थियो । किनकी तपाईँको पुर्ख्यौली घर धेरै टाढा नभई भारतको उत्तराखण्ड काणलछिना थियो । जय सिंह धामी अस्ताएको ठाउँबाट तपाईँको पुर्ख्यौली घर धेरै टाढा पर्दैन ।

मुख्यमन्त्री ज्यू, तपाईँको थर÷गोत्र र महाकालीमा बिलिन भएका जय सिंह धामीको थर÷गोत्र एउटै पर्छ । त्यसकारण पनि हामी आशावादी छौं, तपाईँले जातीय हिसाबले पनि यो मुद्दालाई नजिकबाट नियालेर हेर्नुहुनेछ भन्नेमा हामी ढुक्क छौँ । अन्त्यमा, यदि जय सिंह धामीलाई न्याय दिन सक्नु भएन भने हाम्रो पुस्ताले तपाईंलाई धिक्काने नै छ ।

गणेश सिंह धामी. शैल्यशिखर नगरपालिका–६, दार्चुला

दार्शनिक प्रणालीभित्र दार्शनिक पक्षधरताको प्रश्न

– हस्तबहादुर केसी 

दार्शनिक फाँटअन्तरगत दार्शनिक प्रणालीभित्र दार्शनिक पक्षधरताको प्रश्न एक महत्वपूर्ण प्रश्न हो । उत्पत्तिसँगै दर्शनले वर्गीय पक्षधरता कायम राख्दै आएको छ । वर्गसमाजमा दर्शनले निश्चित वर्गको पक्षधरता कायम गरेको हुन्छ । मानव समाजमा जब वर्गको जन्म तब दर्शनको पनि जन्म भएको थियोे । दर्शन कुनै ठाउँ विशेषको, दर्शन कुनै स्थान विशेषको हुँदैन । त्यो वर्ग विशेषको हुन्छ । अर्थात् दर्शन वर्गीय हुन्छ । 

यहाँ दार्शनिक प्रणालीभित्र दार्शनिक पक्षधरताको विषयलाई मुख्य विषयसँग अन्तर्सम्बन्धित रहेर यो दार्शनिक आलेख लेख्ने प्रयत्न गरिएको छ । दर्शनको जन्म कहिले भयो ? दर्शन भनेको के हो ? र दर्शनको विकास कसरी भयो ? आदि विषयबाट यो आलेख शुरु गर्ने प्रयत्न गरिएको छ ।

दर्शनको जन्म र विकास कसरी भयो ? भन्ने विषय ज्यादै महत्वपूर्ण प्रश्न हो । उत्पादन संघर्ष, वर्गसंघर्ष र वैज्ञानिक प्रयोगको बीचबाट दर्शनको जन्म भएको थियोे । मानव समाजको विकासको क्रममा मातृसत्ता समाजको विघटन र पितृसत्ता समाजको स्थापनासँगै दासमालिक समाजको विकास प्रक्रियाका बीचबाट प्राचीन युनान, भारत, नेपाल, चीनमा सँगसँगैजसो दर्शन विकसित हुँदै आएको पाइन्छ ।

यसरी दर्शनशास्त्र एक अति प्राचीन विज्ञान हो । दर्शनको शाब्दिक अर्थ कुनै पनि वस्तुलाई हेर्ने, बुझ्ने, व्याख्या गर्ने र त्यसलाई बदल्ने साधनको नाम हो । विश्वको उत्पत्ति कसरी भयो ? पृथ्वीमा जीव जन्तु र मानिसको जन्म र विकास कसरी भयो । यी आफैँ जन्मिएका हुन कि यीनलाई जन्माउने कुनै ईश्वर वा अलौकिक शक्ति छ ? प्रकृति र समाजको उत्पत्ति कसरी भयो ? भविष्यमा विश्वको स्थिति के होला ? के मान्छेले प्रकृति र समाजवारे सम्पूर्ण ज्ञान प्राप्त गर्न सक्छ ? के मानिस आफ्नो ज्ञान व्यावहारिक क्रियाकलापका आधारमा प्रकृति र समाजलाई बदल्न समर्थ छ ? मानव जीवनका उद्श्ये, आदर्श , कर्तव्य र मूल्य के हुन् ? यी र यस्तै अनेकौं प्रश्नहरुको सही जवाफ खोज्ने मान्छेको जिज्ञासाबृत्तिको उपज र अभिव्यक्ति नै दर्शन हो ।

अर्को शब्दमा दर्शन भनेको मानिसको जीवन र जगतलाई हेर्ने, बुझ्ने, व्याख्या गर्ने र बदल्ने उसको दृष्टिकोण हो । तसर्थ दर्शन भनेको मान्छेको भित्री आँखा हो ।

दर्शन भनेको प्रकृति, मानव समाज एवं चिन्तनका चालक नियमहरुको विज्ञान हो । यसले प्रकृति र मानव समाज एवं चिन्तनका ती चालक वा सामान्य नियमहरुको अध्ययन गराएर उसको विश्वदृष्टिकोणको निर्माण गर्दछ । अर्थात् दर्शन भनेको जीवन र जगतको तथा प्रकृति र मानव समाजको एवं चिन्चनका सामान्य नियमहरुको अध्ययन गर्ने एक पद्धति हो । दर्शनले जीवन र जगतको बारेमा बुझ्ने र त्यसलाई बदल्ने तथा बदलिएको बस्तुलाई कसरी संरक्षण गर्ने भन्ने कुरा सिकाउँछ  ।

दार्शनिक फाँटका क्षेत्रमा एउटा शास्त्रका रुपमा दर्शन शब्दको पहिलो प्रयोगकर्ता युनानी दार्शनिक पाइथागोरस हुन् । उनले दर्शनलाई बुझाउने फिलोसोफी शब्दको प्रयोग गरेका थिए । फिलोस (प्रेम ) र सोफिया (विवेक) जस्ता शब्दको मिलनबाट फिलोसोफी बन्न पुग्यो, जसको अर्थ विवेक प्रेम हुन्छ ।
दर्शन शब्द संस्कृत भाषाको ‘दृश्’ धातुबाट बनेको छ । दृशको अर्थ हेर्नु, जाँच्नु र बुझ्नु हुन्छ । मार्क्सवादका प्रनेता कार्ल मार्क्सका अनन्य मित्र फ्रेडरि एंगेल्सले यस प्रकारको दर्शनलाई ‘विश्वदृष्टिकोण’ भन्नुभएको छ । कार्ल मार्क्सले हरेक साँचो दर्शन आफ्नो समयको  ‘बौद्धिक सारतत्व’, संस्कृतिको जीवन्त आत्मा भन्नुभएको छ । दर्शनशास्त्रको पहिलो ग्रन्थ ‘नासदीय सूक्त’ हो ।

अब दार्शनिक प्रणालीभित्र पर्ने दार्शनिक पक्षधरताको प्रश्नका बारेमा जानकारी प्राप्त गर्न जरुरी हुन्छ । यहाँनेर हामीले जान्नै पर्ने विषय के हो भने दर्शन सामाजिक चेतनाको एउटा विशिष्ट रुप हो । यसको अर्थ वर्गसमाजमा सामाजिक चेतनाको चेतनाको रुप पनि वर्गीय हुन्छ । ठिक यसै परिणामको कारणले गर्दा दर्शनको रुप पनि वर्गीय हुन्छ । यसबाट हामी यो निष्कर्षमा पुग्दछौ कि वर्गसमाजमा हरेक वर्गले आफ्नो विचार, इच्छा, आकांक्षा, मत, संकल्प, भावना एवं आफ्ना क्रियाकलापको औचित्य पुष्टि गर्न जरुरी हुन्छ । तसर्थ दर्शनले ठिक यसै आौचित्य पुष्टि गर्ने काम गर्दछ ।

मानव समाजमा वर्गको जन्म पश्चात् वर्गसंघर्ष चल्दै आएको छ र वर्गको विलोपीकरण, राज्यको विलोपीकरण नभएसम्म वर्गसमाजमा वर्गसंघर्ष जारी रहन्छ । द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादले यसको वैज्ञानिक रुपमा निरुपण गरिसकेको छ । त्यसैले दर्शनले वर्गसंघर्षमा दृढ पक्षधरताको माग गर्दछ । यो स्वाभाविक रुपमा वैज्ञानिक नियम हो कि वर्गसमाजमा विभिन्न वर्गका स्वार्थहरु एक अर्कोमा टकराँउछन् र ती भिन्न भिन्न विचार र दृष्टिकोणका रुपमा प्रतिबिम्बित बन्न पुग्छन् । तसर्थ ती भिन्न विचारहरुको आधाशिलामा विभिन्न दृष्टिकोणको निर्माण हुन्छ ।

यो दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्नले स्पष्ट पारिसकेको विषय हो कि दर्शनशास्त्रको इतिहासमा भौतिकवाद र आदर्शवाद तथा द्वन्द्ववाद र अधिभूतवाद बीच मानव समाजमा जुन संघर्ष चल्दै आएको छ , त्यो नै यसै वर्गीय तथा वैचारिक संघर्षको प्रतिबिम्बन र परिणाम हो  ।

आजको युग साम्राज्यवाद र विश्वसर्वहारा वर्ग बीचको भीषण वर्गसंघर्षको युग हो । अर्थात् लेनिनकै शब्दमा आजको युग वैज्ञानिक समाजवादी क्रान्तिको युग हो । यसरी मानव समाजको विकासको प्रक्रिया अन्तरगत आजसम्म तमाम प्रकारका आदर्शवाद र भौतिकवाद तथा यान्त्रिक भौतिकवादका बीच जुन संघर्ष चल्दै आएको छ त्यो तमाम प्रकारका प्रतिक्रियावादी र क्रान्तिकारी जनसमुदाय, साम्राज्यवादमा गिरिसकेको पुँजीपति वर्ग तथा विश्वसर्वहारा वर्ग बीचको जीवनमरणको वर्गसंघर्षको प्रतिबिम्बन र परिणाम हो ।

दार्शनिक फाँटको क्षेत्रमा मूलतः दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्नको क्षेत्रमा बीचको धारा तेस्रो धारा पनि प्रकट हुदै आएको छ । मानव समाजमा भौतिकवाद र आदर्शवाद बीचको लडाइँमा जसले आफूलाई गैर पक्षधर, तटस्थ  वा तेस्रो धाराको हिमायती देखाउने गर्दै आएका छन् वास्तवमा ती मूलतः  प्रतिक्रियावादी वर्गको वर्ग, तिनको वर्गहित र विचारधाराकै प्रतिनिधि हुन् । यसरी दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्नको क्षेत्रमा आफूलाई तटस्थ, गैर पक्षधर वा आदर्शवाद, भौतिकवादभन्दा पनि माथि उठेको देखाउने प्रत्यक्षवादी, माखवादी, संशोधनवादी लगायत तमाम प्रवृत्तिहरु धेरै पहिलेदेखि कायम रहदै आएका छन् ।

दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्नको फाँटमा पक्षधर र गैर पक्षधरका विषयमा संश्लेषण गर्दै कमरेड माओ त्सेतुङले वर्गसंघर्ष र दर्शनमा प्राथमिक स्थान वर्गसंघर्ष हुने भन्नुभएको थियो, ‘दर्शन त्यतिबेला मात्रै जन्मन्छ जब वर्गसंघर्ष चल्छ ।’ जग वर्गसंघर्ष नै हो । त्यस पछि मात्रै दर्शनको अध्ययनको कुरा आउँछ – कसको दर्शन ? बुर्जुवा वर्गको कि सर्वहारा वर्गको ? सर्वहारा वर्गको दर्शन मार्क्सवादी दर्शन हो ।

कमरेड माओका माथिका भनाइबाट स्पष्ट हुन्छ कि वर्गसमाजमा दर्शनको चरित्र वर्गीय हुन्छ । बस्ततः वर्गीय समाजमा दर्शनको चरित्र वर्गीय हुने भएकोले हरेक दर्शनले आफ्नो वर्गहित, विचार र राजनीतिक उद्श्येको सेवा गर्दछ ।

कार्ल मार्क्स (१८१८–१८८३) र फ्रेडरिक एंगेल्ल (१८२०–१८९५) द्वारा सन १८४८ मा विश्वविख्यात कम्युनिस्ट घोषणापत्र जारी गरे पश्चात् विश्व सर्वहारा वर्गले आफ्नो मुक्तिको सिद्धान्त मार्क्सवाद प्राप्त गर्यो । मार्क्सवाद पुँजीवादको प्रारम्भिक अवस्थामा विकसित भएको हो । मार्क्सवाद सर्वहारा क्रान्तिको विज्ञान हो । द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवाद, अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त, वर्गसंघर्ष तथा इतिहासमा बल प्रयोगको भूमिका, सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व र वैज्ञानिक समाजवाद तथा साम्यवाद मार्क्सवादका आधारभूत मान्यता हुन् । मार्क्सवादका बारेमा लेनिन अगाडि भन्नू हुन्छ, ‘मार्क्सवाद भनेको मार्क्सका विचार र उनका शिक्षाको व्यवस्थित श्रृङखला हो ।’ मार्क्सवादको निर्माण दर्शन, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादका तीन संघट तत्वहरुको संश्लेषणबाट भएको छ ।

मार्क्सको आफ्नै दर्शन छ अर्थात् मार्क्सवादी दर्शन । मार्क्सको दर्शन द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवादी दर्शन हो । मार्क्सवादी दर्शनको सिद्धान्त भौतिकवाद हो । मार्क्सवादी दर्शनले प्रकृति वा सामाजिक सत्तालाई पहिलो र चेतना, विचार वा सामाजिक सत्तालाई दोस्रो स्थानमा राख्दछ । यो दर्शनशास्त्रको मौलिक प्रश्नसँग सम्बन्धित विषय हो । मार्क्सवादले चेतनालाई बस्तु जगतको आत्मिक प्रतिबिम्बन मान्दछ र विश्वलाई बोधगाम्य बताउँछ । मार्क्सवादी दर्शनको पद्धति द्वन्द्ववाद हो ।

वैज्ञानिक साम्यवादका सिद्धान्तकार कार्ल मार्क्सले ऐतिहासिक भौतिकवादमा सामाजिक सत्ता र सामाजिक चेतना, उत्पादन शक्ति र उत्पादन सम्बन्ध, आधार र उपरिसंरचना तथा उत्पीडक र उत्पीडित वर्गहरुका बीचको संघर्षको मान्यता प्रस्तुत गर्नुभएको छ । मार्क्सको राजनीतिक अर्थशास्त्र श्रमको मूल्य सिद्धान्त र अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्तमा आधारित रहेको छ । मार्क्सको वैज्ञानिक समाजवाद वर्गसंघर्ष, इतिहासमा बलप्रयोगको भूमिका, सर्वहारा वर्गको अधिनायकत्व, साम्यवादका आधारभूत  मान्यताहरुद्वारा निर्मित भएको छ ।

आज मार्क्सवादले पहिलो चरणमा मार्क्सवादको विकास गरेको छ भने मार्क्सवादको गुणात्मक विकासको दोस्रो चरणमा लेनिनवादको विकास गरेको र मार्क्सवाद–लेनिनवादको गुणात्मक विकासको तेस्रो र नयाँ चरणमा माओवादको विकास हुन पुगेको छ ।

यसरी आज अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारा वर्गको हातमा एउटा सार्वभौम सिद्धान्तको सिँगो अभेद्य ईकाइका रुपमा  मार्क्सवाद–लेनिनवाद–माओवाद नै विश्व सर्वहारा वर्गको मुक्तिको सिद्धान्त बन्न पुगेको छ ।

यसरी आज विश्व सर्वहारा वर्गले आफ्नो मुक्तिको सिद्धान्त मार्क्सवाद–लेनिनवाद–माओवाद प्राप्त गरिसके पछि दार्शनिक रुपमा, वैचारिक रुपमा, सैद्धान्तिक रुपमा समेत बलियो बन्न पुगेको छ । तसर्थ आज मार्क्सवाद अर्थात् मालेमावाद विश्व सर्वहारा वर्गको दर्शन बन्न पुगेको हो ।

यसको ठिक उल्टो आदर्शवाद, यान्त्रिक भौतिकवादलगायत दर्शनशास्त्रको फाँटमा मार्क्सवाद विरोधी धाराका रुपमा विकसित भएका विविध दार्शनिक धाराहरुले सबै खाले प्रतिक्रियावादी, साम्राज्यवादमा गिरिसकेको पुँजीपति वर्गको पक्षधरता कायम राख्दै त्यही वर्गको सेवारत रहँदै आएको छ भने मार्क्सवाद (मालेमावाद) सर्वहारा वर्गको सेवा र पक्षधरता एवं पथप्रदर्शन गर्दै आएको छ ।

(लेखक केसी अन्तर्राष्ट्रिय लेखक तथा पत्रकार केन्द्रका अध्यक्ष हुन् ।) 

अझै देखिन सक्छ घातक भाइरस

–उद्धवप्रसाद गौतम  

पवित्र सदाचारी प्राकृतिक आचरण र जीवनशैली पालना गर्ने पशुपंक्षी जनावरहरुलाई झैँ सबै मानिसहरुमा पनि जीवनमा रोगहरु लाग्ने छैनन् । जंगली पशुपंक्षी जनावर जिवहरुको झैं गर्भाधानको लागि मात्र मैथुन गर्ने र प्राकृतिक आहार बिहार लुवाई बसोबास गर्ने हरेक महिला पुरुष र तिनका सन्तान पनि निरोगी दिर्घ जीवन बाँच्ने छन् । अप्राकृतिक र रसायन सिंगारपेटार र खानपिनले पनि मानिसहरुलाई दर्जनौं रोगका किटाणु जिवाणुहरुले संक्रमण गर्नेछन् । कुनै पनि युवायुवती, महिला, पुरुषको पवित्र रगत पञ्चतत्वहरुको आधारमा गुण र ज्ञान हुन्छ । महिला पुरुषहरुको रजबिर्य सप्त धातुहरु बिउ बिजनको आधारमा सन्तान हुन्छन् । 

आफ्ना शरीरका दूषित र विषादी तत्वहहरुको अत्तोपत्तो नभएका ज्ञान थाहा नभएका यौन र धनसम्पत्ती उन्मादी पापीहरुका रोगहरु र आयू झैं सन्तान पनि रोगी भोगी, पापी, हिंसाकारी, आतंककारी उन्मादी अराजक हुन्छन् भन्ने प्राकृतिक सत्यताहरु सबै जातजाती वर्ग, वर्ण, सम्प्रदायमा र समुदायमा लागु हुन्छ । गर्भाधानको लागी मात्र मैथुन गर्ने पशुपंक्षीको प्राकृतिक आचरण पालना नगर्ने तथा १०÷१० घण्टा भन्दा छिटो/छिटो खानाहरु खाने र पानी खाने पनि रोगी हुन्छन् । बढी पानी खानेहरु र जवानी देखी वेश्यागमन, मैथुन, यौन दुराचार गर्ने युवायुवती महिला पुरुषलाई मधुमेह, प्रेसर, मुटु, टाउको दिमाग, हृदय, स्नायू, थाईराईड, डिप्रेसन, तापक्रम गडबढी, असन्तुलन, रक्तसंचार, माईग्रेन, यूरिक एसिड लगायत पालैपालो एक दर्जन बढी रोगहरुले संक्रमण गर्ने छ । यसैले पशुपंक्षी जनावर जीवनभर निरोगीसाथ बाँच्न गर्भाधानको लागी मात्र मैथुन गर्दछन् र प्राकृतिक आहार मात्र खाने गर्दछन् । यो प्राकृतिक सत्य छ । 

संसार नै धनसम्पत्ति तथा यौन उन्मादी भोगबिलासी अपराधीहरुको साम्राज्यभूमी बनेकाले हरेक मानिसको शरीरमा के–कस्ता प्रकृतिका के–के भाईरस जर्मस, व्याक्टेरियाहरु रहेका छन् भने सुक्ष्म जाँच परिक्षण र पहिचानका विधि प्रयोगशाला र प्राकृतिक नियमहरु अनुसार सत्य तथ्यताहरु पत्ता लगाउने जान्ने बुझ्ने बुझाउने सूचनाहरु प्रवाह नभएसम्म सुक्ष्म कोरोना भाईरसहरु मानिहरुमा दिर्घकालसम्म लुकीछिपी रहने देखिन्छ । यौन र धन उन्मादी भोगबिलासी मानवहरुको उन्मूलन गरी सदाचारी पवित्र तथा प्राकृतिक महिला पुरुषको विकास अभियानको अभावमा थप जटिल तथा घातक भाईरसहरु उत्पन्न हुनेछन । यौन उन्मादी वेश्यागामी धेरै जनासँग मैथुन वेश्यागमन गर्ने यूवा यूवती, महिला, पुरुषमा यौन उन्मादी पशुपंक्षी जनावर चराहरुको टाउको गिदी, आँखा, कान, जिब्रो, विषादीहरु, खुवाई उत्पादित र बिकसित घातक कोरोना भाईरसलगायत मानिसहरुलाई लाग्दै रहेका उत्पादित र संक्रमित ३ दर्जनभन्दा बढी जिर्ण घातक, दिर्घ, जटिल तथा सुक्ष्म रोगहरुका फरक–फरक प्रकृतिका सयौं प्रकारका भाईरसहरु जर्मस किटाणुहरुको खोज अनुसन्धान र पहिचान गर्ने प्राकृतिक र आधुनिक बिधि नियम, प्रविधिको बिकास गर्ने काममा विश्व स्वास्थ्य संगठन र विश्व सबै देशहरु असफल भएमा विश्वमा गर्भ जन्मदेखि बुढेशकालसम्मका सबैजसो मानिसहरु रोगी र पीडित बन्ने निश्चित छ । 

कुनै पनि रोगहरुको जिवाणु, किटाणु र कारणहरु पत्ता पहिचान नगरी जथाभावी मनपरी औषधि उपचार गर्ने चिकित्साशास्त्री, चिकित्सकहरु र विज्ञहरुलाई मानवता विरोधी घोषणा गर्ने नीति र कानुनहरु निर्माण गर्ने काममा विश्व स्वास्थ्य संगठनको पहलको पनि खाँचो महशुस भएको छ । सबै प्रकारका रोगहरुको उत्पन्न विकास र संक्रमणका कारणहरु सबै प्रकारका भाईरसहरु पत्ता लगाउने तथा पहिचान गर्ने प्रविधिहरु र प्राकृतिक नियम सिद्धान्तहरुको लागि पनि सबै देशहरुले पहल गर्ने बेला आएको छ । कोरोना  भाईरस रोगको लुकाउने छिपाउने र दवाउने औषधी उपचार ठगी चोरी र डकैती प्रबृत्ति आचररण कर्म र क्रियाकलापहरु पनि रोक्ने बेला आएको छ । यस्ता सुक्ष्म रोगहरुले विश्वमा सबै मानिसहरु रोगी र पीडित बन्ने निश्चित छ । संसारमा यौन र धन सम्पत्ति उन्मादी भोगविलासीहरु नियन्त्रण उन्मूलन नभएसम्म मानिसहरुमा ३ दर्जनभन्दा बढी जीर्ण दिर्घ जटिल र घातक रोगहरुका जिवाणु किटाणुहरुको संक्रमण रोकिने संभावना छैन ।

पुष्पलाल र कम्युनिष्ट आन्दोलन

– लोकनारायण सुवेदी

नेपालको समकालीन राजनीतिमा पुष्पलालको दृष्टिकोण, निष्ठा र समर्पण नेपाली जनताको मुक्ति र समुन्नतिका निमित्त केन्द्रित रहेको प्रष्टै देखिन्छ । उहाँले ग्रहण गरेको मार्क्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधारा आजका चालु नेताहरुको जस्तो सस्तो नेतागिरी छाँट्न, निक्कै जानेको छु भन्ने आडम्बर देखाउन र पण्डित्याई प्रदर्शन गर्नका निमित्त पटक्कै थिएन । बरु नेपाली समाजको अग्रगामी आमूल सामाजिक परिवर्तनका निमित्त थियो भन्ने कुरा उहाँको अथक संघर्षले देखाउँदछ । सिद्धान्त सिद्धान्तको निमित्त होइन, यसलाई जनता र राष्ट्रको जीवनमा परिवर्तन ल्याउने शक्तिशाली हतियारको रुपमा रुपमा पुष्पलालले ग्रहण गर्नुभएको थियो र तदनुकूल आफ्नो राजनीतिक यात्रालाई अविश्रान्त अघि बढाउनु भएको थियो ।

वास्तवमा पुष्पलालले संयुक्त जनआन्दोलनको जुन नीति अख्तियार गर्नु भएको थियो, त्यो आफुले अंगीकार गरेको मार्क्सवादी लेनिनवादी सिद्धान्तलाई व्यवहारमा उतार्ने, जनतालाई जगाउने र परिवर्तनको बाटोमा अग्रसर गराउने एउटा अमोघ अस्त्र थियो र हो । त्यो नीतिको आधार तत्कालीन वस्तुस्थितिको आधारमा वर्गीय विश्लेषणको निचोड नै थियो ।

त्यसैले उहाँले अघि सारेको संयुक्त जनआन्दोलनको नीति केवल एउटा कोरा नीति मात्र थिएन, त्यो परिवर्तनको प्रभावकारी औजार थियो । जसले समाजमा राजनीतिक, आर्थिक, समाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तन ल्याउन सबै परिवर्तनकामी शक्तिहरुलाई एक ठाउँमा खडा गर्ने रसायनको काम गर्दथ्यो । वस्तुतः उहाँले अघि सारेको यो नीति मार्क्सवाद, लेनिनवाद र माओ विचारधारालाई व्यवहारमा उतार्ने कार्यनीतिकै महत्वपूर्ण अंश र आधार थियो । जुन बाटो नहिँडीकन समाजलाई अग्र गति दिनै सकिदैनथ्यो भन्ने कुरा नेपालमा अहिलेसम्म सचेतरुपमा चलेका संयुक्त जनआन्दोलनहरुले प्रष्टसँग औंल्याएका छन् । यस प्रकार पुष्पलालको यो नीति एकैचोटी वर्गीय मोर्चा र राजनीतिक मोर्चालाई एकै दिशातिर अभिमुख गराउने र हिडाउने माध्यम पनि थियो । जुन कुराको पुष्टी नेपालको २०१७ अघि ०८ सालतिर जातिय जनतान्त्रिक मोर्चा (त्यसबेला ‘राष्ट्रिय’ शब्दलाई ‘जातिय’ भनेर अभिव्यक्त गन्थ्यिो) र ०१७ पछिका महत्वपूर्ण र ऐतिहासिक आन्दोलनहरु –२०३६ सालको संयुक्त विद्यार्थी आन्दोलन, २०४६ सालमो संयुक्त जनआन्दोलन र २०६२/६३ सालको व्यापक संयुक्त जनआन्दोलनहरुले एकपछि अर्को पुनर्पुष्टी गरिसकेका छन् र गरिरहेका छन् ।

वास्तवमा यस वस्तुगत यथार्थले कमरेड पुष्पलालको ‘नेता होइन, नीति प्रधान’ हुन्छ भन्ने कुरालाई पनि सत्य साबित गरेको छ । उहाँ व्यक्तिवादको विरुद्ध हुनुहुन्थ्यो र हमेशा पुष्पलाल भन्ने गर्नुहुन्थ्यो कि नेताहरु त मञ्चमा आउछन्, जान्छन् तर सही नीति हमेशा कायम रहन्छ । उहाँले यस्तो निचोड निकालेर नीतिको कुरा गर्दा वर्गीय नीतिको कुरा गरेको हुन्थ्यो कुनै निरपेक्ष नीतिको कुरा होइन । उदाहरण दिदै उहा भन्ने गर्नुहुन्थ्यो – बेद ब्यास छैनन् तर बेद छ । बुद्ध छैनन् तर बुद्धको बिचार छ, रुसो छैनन् तर उनको ‘सामाजिक सम्झौताको सिद्धान्त’ छ । त्यसरी नै मार्क्सवादका प्रणेता– मार्क्स र एंगेल्स छैनन् तर अजेय मार्क्सवाद आज हामीसँग छ । नेताहरुको योगदान र भूमिकाको अवश्य महत्व छ र हुन्छ । उनीहरु हमेशा कायम रहन सक्तैनन् तर उनीहरुको बिचार कायम रहन्छ ।

पुष्पलालको एक मात्र ध्याउन्न देश र जनताको हितमा सही नीति प्रतिपादन गर्नु र त्यसलाई व्यवहारमा खरो उतार्नु रहेको थियो । यसैका लागि नेपाली जन आन्दोलनका सबल र दुर्बल पक्ष केलाउन र सहीलाई अझ सम्बृद्ध तुल्याउन तथा गलतलाई घटाउन र हटाउन उहाले ‘नेपाली जन आन्दोलन ः एक समीक्षा’ लेख्नुभयो ।

त्यस क्रममा उहाँले नेपालको सन्दर्भमा राष्ट्रियता र जनवादको नविन परिभाषा दिँदै ‘लाखाँैलाख झोपडीहरुको एकता नेपालको सन्दर्भमा राष्ट्रियता हो भने ती झोपडीहरुको हक हित जनवाद’ हो भन्ने कुरा प्रष्टसँग औंल्याउनु भयो । यो नेपाललाई सचेत र उन्नत किसिमले राजनीतिक एकीकरण गर्ने र सुदृढ बनाउने कुरा हो र थियो भन्ने प्रष्टसँग बुझ्न सकिन्छ । यो कुराले नेपाली जनता नै वास्तविक परिवर्तनका संवाहक हुन् र उनीहरुको सक्रिय भूमिका बिना आमूल सामाजिक परिवर्तनको कुनै अर्थ छैन र हँुदैन भन्ने अर्थपूर्ण शिक्षा पनि दिन्छ । त्यसैले, पुष्पलालले जनचेतना निर्माणलाई ठूलो महत्व दिनुभयो र जनताका दैनिक जीवनका सवाललाई लिएर तलैदेखि उठेको आन्दोलनमा जोड दिनुभयो । त्यसले कुरालेभन्दा कामले जनतालाई बढी चाडो र सही किसिमले सचेत र सक्रिय तुल्याउँदछ भन्ने कुरामा उहाँ बढी विश्वस्त हुनुुहुन्थ्यो ।

पुष्पलाल केवल एउटा सिद्धान्तवादी निष्ठावान व्यक्तित्व मात्र हुनु हुन्थेन, उहाँ त सिद्धान्तलाई व्यवहारमा खरो उतार्ने र त्यस आधारमा संगठनलाई क्रियाशील र सबल बनाउने कार्यमा निरन्तर दत्तचित्त भएर लाग्ने व्यक्तित्व हुुनुुहुन्थ्यो । त्यसैले उहाँले ‘तीन ‘स’ को सिद्धान्त’ अर्थात् ‘संघर्ष, संगठन र सिद्धान्त’लाई एक अर्काका परिपुरकका रुपमा निरन्तर क्रियाशील तुल्यारहनु भयो । उहाँ हमेशा पार्टी क्लासहरुमा भन्ने गर्नु हुन्थ्यो कि सिद्धान्तबिनाको संगठन र संघर्ष अन्धो हुन्छ र सगठनबिनाको सिद्धान्त र संघर्ष पनि लङ्गडो हुन्छ । त्यसैगरी सिद्धान्त र संगठन बिना त संघर्षले सही दिशा र गति नै पाउनै सक्तैन । त्यसैले यी तीन ‘स’ को आ–आफ्नै ठूलो महत्व छ र ती एक अर्काका परिपुरक हुन् । एक बिना अर्कोको अस्तित्वको कुनै अर्थ हुदैन भन्ने उहाँको एकदमै प्रष्ट धारणा थियो ।

सिद्धान्तको कुरा गरिरहँदा पुष्पलालले मार्क्सवाद–लेनिनवाद र माओ विचारधारालाई एउटा जडसुत्रवादी रटना जपनाको रुपमा नलिएर त्यो सैद्धान्तिक विचारधारालाई एउटा गतिशील र मार्गदर्शन गर्ने प्रकाश स्तम्भको रुपमा बुझाउनु भयो र व्यवहारलाई अर्थात् परिवर्तनलाई बाटो देखाउने औजारको रुपमा बुझ्नु र बुझाउनु भयो । विचारधारात्मक संघर्षको कुरा गर्दा उहाँ हरहमेशा ‘वादे वादे, विवादे च जायते तत्व बोध’ भन्ने संस्कृत वाक्यलाई दोहो¥याउने गर्नु हुन्थ्यो र कुनै पनि विषयमा तर्क–प्रतितर्कले नै सही निष्कर्षमा पुग्न मद्दत पुग्ने द्वन्दात्मक नियम प्रयुक्त गर्नुहुन्थ्यो । प्रकृति र समाजका अधिशासित नियमको बारम्बार उहाँले उल्लेख गर्ने गर्नुहुन्थ्यो ।

पुष्पलालको एउटा अर्को सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष उहाँको निरन्तर अध्ययनशीलता हो । समकालीन नेपाली राजनीतिमा तुलनात्मकरुपमा उहाँको जत्तिको नेपाली समाजको गहिरो अध्ययन अरु कमैले मात्र गरेका थिए होलान् । उहाँको अध्ययनको मूल बिषय नै नेपाली जनताको गाँस, बास, कपासको समस्या थियो । जनताले आफ्नो आजीवीवको समस्या कसरी हल गरिरहेका छन् र उनीहरु बिकासको कुन चरणबाट गुज्रिरहेका छन् भन्ने कुरामै उहाँको सम्पूर्ण राजनीतिक अध्ययन केन्द्रित थियो र हुन्थ्यो ।

मार्क्सवाद लेनिनवाद र माओ विचारधारालाई नेपाली धरातलीय यथार्थका आधारमा प्रयुक्त गर्न के–कसरी सकिन्छ यही नै उहाँको अध्ययनको मूल विषय हुन्थ्यो र विद्यमान यथास्थितिलाई फेरेर समाजलाई अग्रगति प्रदान गर्ने दिशाबोध गर्नु उहाँको अध्ययनको प्रयोजन थियो । त्यसैले अलिकति समय पायो कि उहाँ कहिले कलकत्ताको ‘नेशनल लाइब्रेरी’ मा गम्भीर अध्ययनमा लागेको पाइनु हुन्थ्यो कि दिल्लीको ‘सप्रु हाउस’ या बनासरकै स्थानीय पुस्तकालय जहाँ विश्व र नेपालका लागि पनि पठनीय पुस्तक र पाठ्य सामाग्री पाइने गर्दथे । समय पायो कि उहाँ अध्ययनरत रहने गर्नुहुन्थ्यो । उहाले नेपालमा पनि कार्यकर्ताहरुलाई मदन स्मारक पुस्तकालय पाटनढोका र राष्ट्रिय पुस्तकालय तथा बिश्वबिद्यालयका पुस्तकालयहरुमा गएर अध्ययन गर्न सुझाव दिनुहुन्थ्यो । जसले नेपालको इतिहास, सस्कृति र भूगोल पढेको र बुझेको हुदैन, नेपाली जनताको आजिबीका कसरी चलेको छ त्यसको गहिरो अध्ययन गरेको हुँदैन उसले नेपालको आमूल अर्थ–राजनीतिक परिवर्तनमा कसरी योगदान दिन सक्तछ र ? भन्ने गम्भीर प्रश्न उठाउँदै सबै कार्यकर्ताहरुलाई अध्ययन गर्न प्रेरित गर्नु हुन्थ्यो । खासगरी उहाले नेपालमा किसान वर्गको समस्या हल नगरी नेपालको राष्ट्रिय मूख्य मुद्दा नै हल हँुदैन भन्ने कुरामा जोड दिएर जगदीश चन्द्र रेग्मीले अग्रेजीमा लेखेका किताबहरु ‘ल्याण्ड टेन्यूर एण्ठ ट्याक्सेशन सिस्टम इन नेपाल’ अर्थात ‘नेपालमा भूमि र कर व्यवस्था’ लगायतका महत्वपूर्ण सन्दर्भ सामाग्रीहरू अध्ययन गर्न र विचार बनाउन विशेष जोड दिनुहुन्थ्यो ।

समग्रमा पुष्पलालको क्रान्तिकारी जीवन सबैका लागि एउटा प्रेरणास्पद र विश्वासिलो जीवन त छँदैथियो नै त्योभन्दा बढी आमूल सामाजिक परिवर्तनको दिशामा अत्यन्तै हुटहुटिएर केन्द्रित भएको र त्यस प्रयोजनका लागि आजीवन सक्रिय रहेको अनुकरणीय प्रेरणापुञ्ज बनेको जीवन थियो । त्यसैले नै उहाँका अनुयायीले भन्दा पनि आज उहाँको छिचरो र अनर्गल किसिमले बिरोध गर्ने तथाकथित कम्युनिष्ट नामधारीहरुले नै उनको मूर्ति र फोटो पूजाआज गरेर आफुलाई पुष्पलालको असली उत्तराधिकारी भएको भ्रम छर्ने गरेका छन् । त्यो हिजो पनि स्वार्थवश गरिएको बिरोध र प्रताडना थियो भनेको आजको पूजा पनि स्वार्थवश गरिएको यथार्थ खुलस्त भइसकेको र भइरहेको छ । कमरेड पुष्पलालको अविश्रान्त क्रान्तिकारी जीवनको सारतत्वलाई समाप्त पारेर आवरणको पूजाआजा गर्ने अवसरवादीहरुको बिगबिगीलाई नचिरेसम्म नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनले भ्रमबाट मुक्ति पाउन सक्ने छैन । अनि नेपाली शोषित पीडित जनताले पनि वर्गीय शोषण र सामाजिक उत्पीडनबाट कदापि मुक्ति पाउने छैन । यो आजको कटु यथार्थ कुरा हो । 

कोरोना महामारी र विश्व अर्थतन्त्र

– ईश्वरा भट्टराई

सन् २०२० को डिसेम्बर अन्तिम हप्ता चीनको हुवान शहरमा आश्चर्यजनक रुपमा उत्पत्ति भई विश्वभर फैलिएको कोरोना भाइरस संक्रमणको महामारीबाट विश्वमा मृत्यु हुनेको संख्या ४२ लाख नाघेको र संक्रमितको संख्या झण्डै २० करोड पुुग्न लागेको छ । नेपालमा अहिलेसम्म मर्नेको संख्या ९ हजार नाघेको र संक्रमितको संख्या ७ लाख नजिक छ । कोरोना महामारी मत्थर नभई डरलाग्दो किसिमले विश्वभर फैलिएको र विश्वकै ध्यान कोरोना भाइरसको महामारीमा केन्द्रित हुन पुगेको छ । विश्वको उन्नति र प्रगतिको तीव्र गतिमा ब्रेक लागेको छ ।

यतिखेर विश्वमा जीवन र जीविकामाथि गम्भीर खतरा उत्पन्न भएको छ । विश्वभर प्रदूषणको प्रभाव बढ्दै गइ उत्पन्न जलवायु परिवर्तनका कारण कोरोना महामारी संक्रमणको महामारी फैलियो । कोभिड–१९ को महामारीले विश्कका सबै देशमा धेरथोर मानिसको जीवन क्षति गरेको छ ।

विश्वकै मानिस यतिखेर अति भयभित छन् । यतिखेर विश्वभर एउटै  चिन्ता र चासो छ, कोरोना संक्रमणको महामारीबाट आफू कसरी बच्ने र अरुलाई कसरी बचाउने भन्ने छ । विशेषगरी स्वास फेर्न अति गाह्रो हुने, निमोनिया ज्वरो आउने, सुख्खा खोकमी लाग्नेलगायत विभिन्न प्रकारका लक्षणले शरीरमा आक्रमण गरी अन्त्यमा मृत्युसम्म हुने गरेको छ । सरकारले निःशुल्क औषधि उपचारबाट हात झिकिदिने हो भने अत्ति खर्चालु रोगको औषधि उपचार नपाएर सर्वसाधारण संक्रमितको संख्या अकल्पनीय ढंगले बढ्न पनि सक्दछ ।

कोरोना भाइरस संक्रमण विरुद्धको खोप अविष्कार, उत्पादन र खोप लगाउने काम विश्वभर शुरु भइसक्दा पनि कोरोना संक्रमण मत्थर भएको, कहिले तीव्रता लिएकोले झन भयलाग्दो बनाइरहेको छ । कोरोनाबाट बच्न सबैले अनिवार्य मास्क लगाउन थालेका र सामाजिक दूरी पालना गर्न थालेपनि प्रभावकारिता देखिएको छैन । जलवायु प्रदूषणले जलवायु परिवर्तन भएको र जलवायु परिवर्तनका कारण कोरोना महामारी फैलिएको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । यो प्राकृतिक र वैज्ञानिक विषय भएकोले सजिलैसँग छिटो समयमा यसको रोकथाम हुने संभावना निकै छ । यस रोगले जीवन र जीविका दुवैलाई असर पारेकोले कोरोना महामारीको प्रकोपले विश्व जनसंख्या निकै घट्न जाने देखिन्छ । विभिन्न रोगको महामारीका कारण यसभन्दा अघि विगतका विभिन्न वर्षहरुमा विश्वका विभिन्न भागमा असंख्य मानिसहरुको मृत्यु भएको इतिहास छ । एक शताब्दी, एक युगमा अनौठो र चमत्कारिक ढंगले रोग फैलिएर अकल्पनीय रुपमा मानिसहरुको अकालमा मृत्यु भएको इतिहासका पुस्तकमा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

रोगको महामारी (देशानु) भनेपछि यो विश्वभर घुमेर विश्वकै सबै ठाउँमा पुग्दछ । हावाबाट फैलिने र मानिसबाट मानिसमा सर्ने गर्दछ । कोरोना भाइरसको संक्रमण समुदायमा, प्रत्येक घरमा, प्रत्येक मानिसमा फैलंदै गएकोले बढी चिन्ता लिनुपर्ने, डराउनु पर्ने स्वभाविकै हो । विश्वभरको झण्डै ८ अर्ब जनसंख्यामा ४२ लाख बढिको मृत्यु हुन पुगेको र झण्डै २० करोड संक्रमित भएकाले स्थिति जटिल बन्दै गइरहेको छ ।

जोन्स हकिन्स विश्व विद्यालयले जुलाई ८ मा प्रकाशित गरेको विवरणअनुसार कोरोनाबाट अत्यन्त प्रभावित विश्वका २० देश छन् । विश्वभर तीन अर्ब ३२ कोरोड ५५ लाखले कोरोना विरुद्ध खोप लगाइसकेका र दिनहुँ सबै देशमा खोप लगाउनेको संख्या निकै वृद्धि भए पनि कोरोना संक्रमण परीक्षणको क्रममा घट्न नसकेको र विश्वका चिकित्सक, औषधि आविष्कार गर्ने, उत्पादन गर्ने कम्पनीहरु पनि अनौठो मानेर यो भन्दा बढी कति नोक्सानी गर्ने हो भनेर तथा कहिलेसम्म कोरोना संक्रमण रहिरहने हो भनेर अनुमान र भविष्यवाणी गर्न नसक्ने भएका छन् ।

सन् २०२१ मा कोरोना संक्रमणको महामारी मात्र नभएर बेरोजगारी, भोकमरी, अति वर्षा, बाढी, पहिरो, डुबान बढ्ने बलियो अनुमान र संभावनाले गर्दा विश्वको वर्तमान अवस्थामा भीषण उथल पुथल नै हुन सक्दछ । भनिन्छ, प्राकृतिक प्रकोप र दैवी विपत्तिलाई मानिस र विज्ञानले रोक्न चाहेर पनि रोक्न सक्दैन । प्राकृतिक प्रकोप, महामारीले आफ्नो कोर्स पूरा गरेर नै छड्दछ । हुने हुनामी टारेर टर्दैन, यो नियति नै हो ।

दुःख–सुख, उन्नति–उत्थान–पतन भइरहेको हुन्छ । यो प्रकृतिको नियम नै हो । प्राकृतिमा विकृति आएपछि महाविपित्त हुन्छ नै । प्राकृतिक असन्तुलन देखिएपछि महाभय आउँछ । त्यतिखेर राम ! राम, हे ईश्वर ! भन्नु बाहेक अर्को विकल्प देखिंँदैन । विश्वका शक्तिशाली विकसित राष्ट्र कोरोनाबाट अति प्रभावित हुनु आफैंमा अनौठो छ । अमेरिकामा तीन करोड ५७ लाख संक्रमित संख्यामा अमेरिकामा ६ लाख बढिको मृत्यु भएको छ भने भारतमा तीन करोड १६ लाख संक्रमितमा चार लाख २४ हजारको मृत्यु हुन गएको रेकर्ड छ ।

ब्राजिल, फ्रान्स, रुस्, टर्की, बेलायत, अर्जेन्टिना, कोलम्बिया, इटाली, स्पेन, जर्मनी, इरान, पोल्याण्ड, मेक्सिको, इण्डोनेसिया, युक्रेन, दक्षिण अफ्रिका, पेरु, नेदरल्याण्ड अति प्रभावित राष्ट्रका रुपमा देखिएका छन् । हिन्दू राष्ट्र, इस्लामिक (मुस्लिम) राष्ट्र, क्रिश्चियन राष्ट्र, बुद्धिष्ट राष्ट्र कुनै कोरोना प्रभावित हुनबाट छुटेका छैनन् । धनि र गरीब राष्ट्र भनेर कोरोना महामारीले पक्षपात र विभेद गरेको छैन । शरीरको प्रतिरोधात्मक क्षमता कम भएकालाई आक्रमण गर्ने कोरोना महामारीले, कोरोना संक्रमित भएका व्यक्तिहरुको प्रति रक्षाात्मक शक्ति साबिकको अवस्थामा आउन निकै समय लाग्ने देखिएको छ । कोरोना कहरले विश्वका मानिसहरुको सुख र आनन्द नै लुटेको छ । प्रगति र उन्नतिको विश्वको रफ्तारलाई नै अवरुद्ध पारेको छ ।

सार्वजनिक सेवामा जिम्मेवारी व्यवस्थापन

– ईश्वरीप्रसाद पोखरेल

जिम्मेवारी हस्तान्तरणमा आनाकानी

कर्मचारी व्यवस्थापन पिरामिड आकारको ओहदानुकूल संरचनामा चलाइएको र पदनै सर्वेसर्वा हुने शक्ति केन्द्रीकरण पद्धतिमा रमाएको देखिन्छ । सबै कर्मचारीहरुको सहभागितामा कार्यक्रम निर्माण र नियमित बैठक बस्ने भनिएपनि व्यवहारमा कार्यालयमा कुनै बैठक नबस्ने र सहभागितामा कामको बाँडफाँड नगर्ने र जवाफदेहितामा पूर्ण विकेन्द्रीकरण नहुने पद्धति विकास भएको पाइन्छ । सरकारी मन्त्रालय तथा निकायमा मन्त्री, सचिव वा पदाधिकारी वर्गको ‘आफैँ धामी आफैँ बोक्सी’ झै कार्यविधि आफैँ बनाउने, आफ्नै सुविधानुसारका टिप्पणी उठाएर काम गर्ने प्रचलन पाइन्छ । 

सार्वजनिक सेवाका सबै काममा अपारदर्शी तरिकाले कार्यसम्पादन गर्न मिल्ने आस्थागत, स्वार्थ समूहगत, निजी सचिवालय खडा गरेर काम गर्ने पद्धति पनि विकास भएको देखिन्छ । संरचनागत निकाय, पदाधिकारी वर्गको तहबाट काम नहुने तथा कुनै सत्यतथ्य विवरण सार्वजनिक नगर्ने पद्धतिको विकास भएको पाइन्छ । सार्वजनिक नेतृत्व तहबाट नै विकृत कार्यको प्रश्रय हुनाले सेवाभित्रका धेरै कर्मचारी तथा आम सेवाग्राही जनताहरु सार्वजनिक कार्यालयको सेवा प्रवाह र नेतृत्वको कार्यशैलीप्रति खुशी हुँदैनन् भन्ने देखाउँछ । फलत : सहभागितामूलक निर्णय तथा कार्यान्वयन कतै नहुने पद्धतिले कार्यालयभित्र तथा बाहिर जनताको तह दुवैतर्फ सरकारको आलोचना तथा विरोध हुने गर्दछ ।

पेसागत नेतृत्वको अभाव

नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा निवृत्त भएका र बहालवाला धेरै कर्मचारीहरुको अनुभव पेसागत क्षमता बृद्धिमा विचित्रको सुन्न पाइन्छ । उनीहरुका दृष्टिमा अपवादलाई छाडेर भन्नुपर्दा प्रायः कुनै पनि सेवा तथा विषयगत सेवाका उपल्लो तहको नेतृत्वबाट आफू मातहतका तल्लो तहका कर्मचारीहरुलाई पेसागत दक्षता बढाउन कोचिङ्ग, मेन्टोरिङ्ग र उत्प्रेरणाका काम विरलै हुने गरेको सुनिन्छ । 

बहु आयामिक व्यवस्थासाथ राज्यको सार्वजनिक प्रशासनलाई ऐनकानुनका आधारमा गतिशील बनाउने काम गर्न सरकारी, अर्धसरकारी वा निजी क्षेत्रबाट प्रवाह हुने सेवा होस् सबै प्रकारका सार्वजनिक चासोका सेवा गुणस्तर र नतिजाप्रति निजामती सेवाका पदाधिकारी वर्गको संस्थागत रुपमा पूर्ण जवाफदेहिता उच्च हुनु पर्दछ, भन्ने राजकीय मान्यता हुन्छ । तर नेपालमा यी पक्षमा ध्यान पुगेको छैन र जतासुकै अराजकता मौलाएको अनुभूति हुन्छ ।

नेपाल सरकारका निजामती सेवामा १२ ओटा प्रकृतिका विषयगत सबै सेवासमूहलाई राज्य तहबाट समन्वय गर्ने कार्य भूमिका सामान्य प्रशासन सेवाको मन्त्रालयलाई प्राप्त छ । यसर्थ राज्य तहबाट गरिने निजामती प्रशासन सम्बन्धी ऐनकानुन निर्माण र सबै मन्त्रालय, आयोग, निकाय जस्तामा जनशक्ति व्यवस्थापन गर्नका लागि हुने अध्ययन, अनुसन्धान र सबै किसिमको कामको जिम्मेवारी पनि नेपाल सरकारले संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयलाई तोकेको देखिन्छ । 

सार्वजनिक सेवाको साझा अभिभावकको भूमिकामा हुनुपर्ने संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय सामान्य प्रशासन सेवा समूहप्रति विशेष मोहमा परेको पाइन्छ । यसले गर्दा प्राविधिक र विषयगत सेवाका सबै सार्वजनिक कर्मचारीले सामान्य प्रशासन मन्त्रालयको नेतृत्वलाई विश्वास गर्न नसकेको आरोप सञ्चार क्षेत्रमा समेत सुनिन्छ । यसर्थ राज्यले सार्वजनिक सेवामा सबैको साझा अभिभावकत्व बहन गर्ने निष्पक्ष निकायको आवश्यकता महसूश गरी सम्बोधन गर्न पर्दछ ।

राज्यको दायित्व

राज्यका कामहरु प्रायः सार्वजनिक प्रकृति तथा जनचासोका हुन्छ्न् । तापनि कतिपय काम गर्ने स्थल वा कार्यमा पनि व्यक्तिको रोजाइ र मन नपराउने प्रकृतिका हुन्छन् । सार्वजनिक पदाधिकारीका लागि जागीरको सबै समय एकनासको हुँदैन र हुनु पनि हुँदैन । सार्वजनिक सेवामा भएका पदाधिकारीहरुले आकर्षक र अनाकर्षक जिम्मेवारी तोकिएका पदमा बसी काम पनि गर्नुपर्ने दायित्व हुन्छ । 

सेवाहरुमध्ये कतिपय वैयक्तिक रुपमा कुनै लाभ हुने र कुनै लाभ नै नहुने हुन्छन् । तर देश, समाज र जनताका लागि दुवै थरी काम राज्य सरकारी तहबाट नगरी नहुने प्रकृतिका हुन्छन् । यो काममा सरकारी तथा निजी क्षेत्रका कुनै नागरिकको पनि रुचि नहुन सक्छ वा छैन, यसर्थ छाडी दिउँ सरकारले भन्न मिल्दैन र जनताको हितमा आफूलाई त्यो काममा अनिवार्य लगाउनु पर्ने हुन्छ । 

सार्वजनिक सेवामा समान योग्यता, कार्य क्षमताको हैसियत र पदमा बहाल हुने पदाधिकारीले ती काममा सामाजिक तथा प्राकृतिक न्याय हुने गरी आफू र मातहतका कर्मचारीलाई लगाउनु पर्दछ । तसर्थ सबै सेवा, समूह तथा उपसमूहभित्र कहिले मन्दिर, कहिले शौचालयमा पनि खुशीसाथ काम गर्ने सामाजिक तथा प्राकृतिक न्यायपूर्ण वातावरण मिल्ने गरी चक्रिय सरुवा पद्धतिको व्यवस्था गर्ने दायित्व राज्य नेतृत्वको हुन्छ । 

सार्वजनिक सेवामा एउटै प्रकृतिको सर्तमा सेवा प्रवेश भएका कर्मचारीहरुभित्र पनि राजनीतिक आस्था, हाकिमसंगको निकटता र सत्ता, शक्ति र दवावमा कतिपय कर्मचारीहरु अवसरै अवसर, फाइदै फाइदामा रह्ने तथा सबै सेवा सुविधाले युक्त हुने र कतिपय कर्मचारीहरु चाहिँ अभावै अभाव, पिडा नै पिडामा हुने विभेदकारी कुशासनले ग्रस्त हुन्छन् । 

अतः तीन तहको स्वाभीमान (पेसागत इमान, चारित्रिक नैतिकता र जुनसुकै लाज) छाडेर नेतृत्वसँग लम्पसार परेर मागेमा जे पनि पाइने तर यी तीन पक्षको सम्मान गरी जागिर खान्छु र वृत्ति विकास चाहन्छु भन्नेले केही अवसर, सेवा सुविधा नपाउने नेपालको कर्मचारीतन्त्रमा वैयक्तिक रुपमा गुनासो गर्ने कुनै ठाउँ रहन्न भन्नेहशर प्रशस्त पाइन्छन् । 

जवाफदेहिता आवश्यक

यी माथि उल्लेखित प्रतिनिधि आरोपित घटनाहरुलाई बेवास्ता गरेर जान सकिँदैन । यी विवरणहरुले प्रायः सार्वजनिक कार्यालयहरुमा कुनै सुशासन कायम छैन र नेतृत्वमा सामाजिक न्याय गर्ने विवेक नष्ट नै नभएको भन्ने देखाउँछ । तापनि काम गर्ने र नगर्ने, सुविधा पाउने र सुविधाविहिन तथा राजनीतिक संलग्न र अराजनीतिक कर्मचारीका बीचमा देखिने विभेदबारे राज्य तथा नेतृत्व सम्वेदनशील हुनै पर्दछ । यी दुई थरिका संस्कार बोकेका कर्मचारी मनोवृत्तिबारे राज्यको जिम्मेवार निकायबाट वस्तुनिष्ठ मूल्यांकन हुने तथा सामाजिक न्यायपूर्ण प्रशासन चलाएको विश्वासले मात्र सुशासन मौलाउन सक्छ । सार्वजनिक प्रशासनिक नेतृत्व तहलाई फजुल खर्चका मार्गहरुलाई नियमन गर्न तथा मितव्ययितालाई अपनाउन जोड गर्न लेखा अभिलेख, परीक्षण र पारदर्शिता मुख्य हुन्छ । तर विद्यमान अवस्थामा नेपाली प्रशासन कुबाटोमा हिडेको आरोपलाई विभिन्न तथ्यहरुका कारण ठाडै इन्कार गर्न सकिने अवस्था बनिसकेको छैन । यसर्थ संघ, प्रदेश तथा स्थानीय तहका सबै निकाय र पदाधिकारीहरु मानव संसाधन विकास तथा प्रयोगमा अति सम्वेदनशील तथा नैतिक र जिम्मेवार हुनु जरुरी देखिन्छ ।

सार्वजनिक सेवाका समस्याहरु

राज्यको सार्वजनिक सेवाको मुख्य मेरुदण्ड निजामती सेवालाई मानिन्छ । संघीय र प्रादेशिक तहमा निजामती र स्थानीय तहको सेवा पहिचान दिएको छ । मुलुकको स्थायी सरकार निजामती सेवा राज्यका सबै साधन स्रोतको हर्ताकर्ता, अभिलेख धर्ता र उपयोगकर्ता वर्गको राम्रो पहुँच राख्ने कर्मचारी हुन् । राज्यका तीन धार कार्यपालिका, न्यायपालिका तथा संवैधानिक निकाय हुन्छन् । ती सबै सेवामा निजामती सेवाका कर्मचारीहरु खटिन्छन् । सार्वजनिक सेवाका १२ वटा सेवाहरुलाई विभिन्न समूहमा विभाजित तथा कार्य प्रकृतिका आधारमा समूहीकृत गरेर तीन धारका कर्मचारीमध्ये प्रशासन तथा व्यवस्थापनका क्षेत्रलाई सर्वोच्च स्थान दिएर विशिष्ट तहसम्म वृत्ति विकासको मार्ग खुला छ । यसले गर्दा प्रायः सबै प्राविधिक तथा व्यावसायिक विषयगत सेवाभित्रका समूह, उपसमूहले समान न्याय नपाएको गुनासो निरन्तर सुन्ने गरिन्छ । यद्यपि सार्वजनिक सेवालाई परिचालन तथा व्यवस्थापन गर्ने ऐन कानुन एउटै छ र सबै सेवा समूह धारका कर्मचारीहरुलाई समान व्यवहार गर्ने नीतिगत व्यवस्था अनिवार्य हुन्छ । तर पछिल्लो अभ्यासमा कर्मचारीहरुलाई संघ, प्रदेश तथा स्थानीय तहमा समायोजन गर्दा सामाजिक तथा प्राकृतिक न्यायपूर्ण नहुने गरी प्रशासनलाई मात्र प्राथमिकतामा राखेर समायोजनको काम भएको व्यापक गुनासो छ । परिणामत : आत्मगौरव नभएका मालिक र दास वर्गमा सार्वजनिक प्रशासन प्रदेश र स्थानीय तहमा विभाजित हुन पुगेको छ । 

(लेखक पोखरेल शिक्षा विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयका उपसचिव हुन् ।)

दलित मोर्चा होइन बृहत मोर्चा

– हुमन तिवारी

सामाजिक चिन्तन र सांस्कृतिक रुपान्तरणको विषय सहज छैन । समय, घटनाक्रम र सामाजिक अभियानसँगै क्रमिक सुधार हुँदै जाने विषय हुन् । जसरी बालक जन्मेपछी एकैचोटी वयस्क नभइ बिस्तारै बृद्धि र विकास हुने क्रम रहन्छ त्यसरी नै मानवीय चिन्तन र सांस्कृतिक रुपान्तरण समयसँगै परिवर्तन हुँदै जाने हुन्छ । जसको लागि उचित अभियान र सकारात्मक जागरणको आवश्यकता पर्दछ । धनी र गरिब, ठूलो र सानो, टाढा र नजिक जस्ता विषयहरु भौतिक हुन सक्दछन् जसलाई भौतिकवादी दर्शन र आक्रामक अभियानको मद्दतले छोटो समयमै परिवर्तन गर्न सम्भव देखिन्छ । तर सामाजिक चिन्तन र सांस्कृतिक रुपान्तरण परिवर्तनको लागि लामो समयको नियमित र सकारात्मक अभियानको जरुरत पर्दछ ।

हाम्रो समाजको जातीय विभेदलाई सामाजिक र सांस्कृतिक समस्याको रुपमा औल्याइदै आएको छ । हामीले यो समस्या भौतिकवादी साेंचकै तवरले छिनभरमै समाधान गर्ने प्रयत्न गर्दछौ र जागरणको नाममा नकारात्मक अभियान जबरजस्ती चलाउन खोज्दै छौ । हिन्दु धर्मले जातीय विभेद गर्यो भन्ने नाममा हिन्दु धर्ममाथि नै प्रहार गर्ने, बाहुन/क्षेत्री समुदायले विभेद गर्यो भन्ने नाममा सम्बन्धित समुदायप्रति नै आक्रमण गर्ने प्रवृत्ति देखिँदै छ । जुन बिल्कुलै गलत, अवैज्ञानिक र नकारात्मक अभियान हो ।

कुनैपनी धर्म समुदाय र जातीय पहिचानको उच्च सम्मान गरि सकारात्मक जागरणबाट नै हाम्रो समाजमा देखा परेका सामाजिक र सांस्कृतिक खासगरी जातिय समस्या समाधान गर्न सकिन्छ । समाजले ठूलो जात भनेको समुदायमा सकारात्मक अभियानले मानव जाती एक हो, जनावर लाई छुवाछूत गर्दैनौ भने मानवलाई किन अछुत भन्ने ? जस्ता कयौँ प्रश्न खासगरी युवा जमातमा उब्जिएको परिस्थिती छ ।  मलाई त फरक पर्दैन समाजले के भन्छ भन्ने सोंचमा बदलिइसकेको मनस्थितिलाई थप सकारात्मक जागरणले रुढीबादी समाजलाई नै परिवर्तन गर्न सक्दछ । तर, विभेद गरेको नाउँमा धर्म र जातिमाथि आक्रमण गर्दै जाँदा शोषक भनिएको वर्गमाथी पुरानै शैली र नकारात्मक प्रवृत्तिसहितको एकता बढ्दै जान्छ र फरक जातीबिचको द्वन्द्व हाम्रो समाजमा अनन्त कालसम्म रहिरहन्छ ।

अतः समाजलाई समृद्व, समुन्नत र विभेद रहित बनाउनको लागि सकारात्मक अभियानको जरुरी छ । जातीय विभेद अन्त्यको निम्ति दलित मोर्चा होइन बृहत मोर्चाको आवश्यकता छ । जहाँ समुन्नत समाजको सोंच राख्ने सबै जात र समुदायको प्रतिनिधित्व रहनु पर्दछ । सामाजिक चिन्नत र सांस्कृतिक रुपान्तरणको लागि कुनै एक वर्ग वा समाजले मात्रै पहल गरेर हुँदैन । यसमा सबैको समान सहभागिता र भूमिका रहनुुपर्दछ । जबसम्म सबै वर्ग, जाती, लिङ्ग र धर्मका मान्छेहरु समान हिसाबले सहभागिता हुँदैन तबसम्म यो अभियानलाई निर्मुल पार्न सकिँदैन । 

'स्वास्थ्य मापदण्डलाई कडाइपूर्वक पालना गर्दै पर्यटन क्षेत्र खुला गर्नुपर्छ'

कोरोना भाइरसको दोस्रो लहर कम हुँदै जाँदा व्यवसायीक क्षेत्र क्रमशः सामान्य अवस्थामा फर्किन्छन् कि भन्ने देखिएको छ । निषेधाज्ञाका नियमहरु सामान्य बन्दै जानु र संक्रमितहरुको संख्या घट्दै जानुले त्यस्तो देखिएको हो । धेरैजसो व्यवसायिक क्षेत्रमा क्रमशः चहलपहल पनि देखिन थालेको छ । यस्तोमा नेपालको आर्थिक विकासमा महत्वपूर्णं टेपा पर्‍याएको पर्यटन क्षेत्र भने सामान्यकृत अवस्था फर्किन सकेको छैन ।

यो अवस्थामा पर्यटन व्यवसायीहरु के गरिरहेका छन् ? पर्यटन क्षेत्रमा देखिएका समस्याहरु हल गर्न के–कस्ता प्रयास भएका छन् ? समग्र यो क्षेत्रको उत्थानका लागि के–कस्ता कार्यक्रम ल्याउन आवश्यक छ ? लगायत विषयमा मध्यान्ह दैंनिकका संवाददाता हरिप्रसाद अर्यालले पर्यटनको राजधानीको रुपमा चिनिएको पोखराका पर्यटन व्यवसायीसँग केहि जिज्ञासा राखेका छन् । पर्यटन व्यवसायीहरुको नेतृत्वदायी संस्था पोखरा पर्यटन परिषदका अध्यक्ष गोपीबहादुर भट्टराईसँग यिनै विषयमा केन्द्रित रहेर गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :

कोरोनाको दोस्रो लहर क्रमशः कम हुँदै गएको छ । पछिल्लो समय खोपका कार्यक्रम पनि सरकारले सञ्चालन गरिरहेको छ । के पर्यटन क्षेत्र खुल्ला गर्ने अवस्था बन्दै गएको हो ? कसरी लिनुभएको छ ? 

पर्यटन क्षेत्र खुल्ला गर्नुपर्छ भन्ने ढंगबाट हामी लागिरहेका छौं । खुल्ला गर्नको लागि पहल गर्ने कुरामा नेतृत्वदायी संस्थाको तर्फबाट पोखरा पर्यटन परिषदले भूमिका पनि खेलिरहेको छ । खुल्ला गर्ने विषयमा सरकारका सम्बन्धित निकायहरुसँग पनि पहल गरिरहेका छौं । 

हिजो जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि सरकारको अभिन्न अंग भएर हामीले सरकारलाई सहयोग गरेका थियौं । अहिले पनि हामीले सरकारको कार्यक्रमलाई सहयोग गरिरहेका छौं । 

विस्तारै दोस्रो लहर कम हुँदै गएको छ । यो अवस्थामा सबै क्षेत्रलाई खुल्ला गर्नुपर्छ भन्ने हाम्रो धारणा हो । यसको लागि सबैलाई कोरोना खोप लगाउनु अनिवार्य छ । खोप लगाउन सकियो भने सबै क्षेत्रमा नयाँ खालको उत्साह पनि आउने थियो । खोपका कार्यक्रम अगाडि बढाउँदै सबै क्षेत्र खुल्ला गर्नको लागि वातावरण बनाउनु पर्दछ । 

खोपसहितका माग राखेर तपाईँहरु केहि समयदेखि आन्दोलित पनि हुनुहुन्छ । के तपाईँहरुका मागहरु सम्बोधन हुने अवस्थामा छन् ? 

व्यवसाय खुल्ला हुनुपर्छ भन्ने मान्यता हाम्रो हो । हामीले जहिले पनि बन्दको विकल्प खोज्नुपर्छ भनिरहेका छौं । बाँच्नका लागि उठाएका यी जायज मागलाई राज्यले कता–कता वेवास्ता गरिरहेको हो कि भन्ने लागेको छ । खोप अहिलेको यो संकटको उत्तम विकल्प पनि हो । तर, त्यतातिर सरकारले त्यति ध्यान नदिएको हो कि भन्ने हाम्रो चिन्ता छ ।  

महामारीको रोकथाम तथा नियन्त्रणमा सरकारका तीन तहबीच पनि अहिलेसम्म पनि उचित समन्वयन नभईरहेको देखिन्छ । जसले हामीलाई प्रत्यक्ष मार पारिरहेको छ । 

पछिल्लो समय माथिदेखि तलसम्मै सरकार परिवर्तन हुँदा पनि महामारी नियन्त्रण तथा रोकथामका कार्यक्रम अलि अलमल परेजस्तो देखिएको छ । छोटो समयमा धेरै मन्त्रिहरु परिवर्तन हुँदा पनि जायज मागहरु अन्यौंल पर्ने खालको अवस्था रहेको देखिन्छ । अप्ठ्यारो अवस्थालाई सहजीकरण गर्नेभन्दा कुर्सीको खेल माथिदेखि तलसम्मै छ । 

तीन वटै तहका सरकारलाई हामीले हाम्रा जायज मागहरु सम्बोधनका लागि आग्रह गरिरहेका छौं । हामीले कुनै सरकारलाई छाडेका छैनौं । तर, बाँच्न उठाइएका यस्ता जायज माग पनि कुनै सरकारले कता–कता सुन्न नखोजेको हो कि भन्ने चिन्ता हामीलाई छ । 

अहिले व्यवसायी व्यवसाय बन्द गर्नुपर्ने अवस्थामा छन्, मजदुरको रोजगारी खोसिएको छ तर, सरकार भने मौन जस्तो मात्रै छ । यो विषय दुःखद छ । हामी चिन्तित छौं । 

झण्डै डेढ दुई वर्षको अवधी उस्तै भईरहँदा कति व्यवसायी विस्थापित भए भन्ने पनि आएको छ । पोखराको अवस्था कस्तो छ ? 

कोभिडको पहिलो लहरदेखि नै पोखराको पर्यटन क्षेत्र निकै संकटग्रस्त बनेको थियो । धेरै व्यवसायी निकै निराश भएका थिए । पहिलो लहर कम हुँदै जाँदा सामान्य अवस्थामा फर्किन्छ कि भन्ने उत्साह सबैतिर देखिएको थियो । तर, दोस्रो लहरसँगै भने त्यो सबै उत्साह निराशामा परिणत भएको छ । दोस्रो लहरसँगै कतिपय व्यवसायी व्यवसाय नै छाड्ने अवस्थामा पनि पुगेका छन् । हाम्रो अध्ययनअनुसार झण्डै २० देखि २५ प्रतिशत व्यवसायीले सधैंका लागि यस क्षेत्रलाई छाडेका छन् । 

हिजो पोखरामा अन्तराष्ट्रिय विमानस्थल बन्ने कुरा थियो । सरकारले पनि भिजिट वर्षको घोषणा पनि गरेको थियो । ति सबै उत्साह ल्याउने कार्यक्रमका कारण पनि व्यवसायीले निकै ठूलो लगानी पनि गरेका थिए । कतिपयले आफ्नो सानो आकारको व्यवसायलाई ठुलो बनाएका थिए भने नयाँ व्यवसाय पनि थप गरेका थिए । तर, यस्तो महामारी आउँदा ती सबै व्यवसायी एकै पटक समस्यामा परे । यो कुनै परायोजित अवस्था त थिएन, तथापी सरकारले समस्यामा परेका व्यवसायीलाई बचाउन कुनै कार्यक्रम ल्याउन सकेन । 

सरकारले बजेट र मौद्रिक नीतिमार्फत समस्यामा परेका व्यवसायीका निम्ति थुप्रै राहतका कार्यक्रम पनि ल्याएको थियो । सरकारले पुनर्कर्जा, सहुलियतपूर्णं कर्जालगायतका कार्यक्रम ल्याईरहँदा के तपाईँहरुले राहत लिन सक्नुभएन र ? 

सरकार भनेको अभिभावक हो । अभिभावकले सबैलाई हेर्ने दृष्टिकोण समान हुनुपर्छ । काठमाडौं मात्रै नभई सबै प्रदेशमा समान ढंगबाट राज्यले सहयोग गर्नुपर्छ । तर, त्यस्तो देखिएन । मौद्रिक नीतिमार्फत केहि कार्यक्रम ल्याइएको भएपनि त्यो कार्यक्रममा सबै व्यवसायी सहभागी हुने अवस्था रहेन । सीमित पहुँचवालाले मात्रै त्यो कार्यक्रमबाट फाईदा लिने अवस्था बन्यो । 

सरकारले घोषणा गरेका कार्यक्रम सबैले पाउनुपर्छ । साना, मझौला र ठूला सबै व्यवसायीहरुलाई समान ढंगबाट व्यवहार गर्न आवश्यक छ । सरकारले घोषणा गरे पनि सोहीअनुसार कार्यान्वयन भने भएन । मौद्रिक नीतिमा कार्यक्रम ल्याएपनि कार्यान्वयनका विषय निकै जटिल देखिए । व्यवसायी सरकारका ति सर्तलाई सम्बोधन गर्न सक्ने अवस्थामा छैनन् । 

सार्वजनिक तथ्यांकमा त थुप्रै व्यवसायीले सहुलितपूर्णं कर्जा लिएको देखिन्छ । के पोखराका व्यवसायी समावेश भएनन् र ? 

तपाईंले देशभरिको तथ्यांक भन्नुभयो । हो १० देखि १२ प्रतिशत व्यवसायीले सरकारले घोषणा गरेको कार्यक्रमबाट राहत लिएका छन् । तर, पोखराको सन्दर्भमा मात्रै कुरा गर्दा एक प्रतिशत पनि व्यवसायीले त्यस्तो राहत लिन पाएनन् । एक प्रतिशत पनि नपरेको कार्यक्रमबाट व्यवसायीले कसरी राहत लिए भन्नु ? 

मौद्रिक नीतिका कार्यक्रममा सरकारभन्दा अलि बढि बैंक तथा वित्तीय संस्था हाबी भए कि भन्ने देखिएको छ । राहत कार्यक्रममा बैंक तथा वित्तीय संस्थाको कता–कता मनमौजी चलेको त होइन् भन्ने आशंका हाम्रो हो । यसमा सरकारले वास्ता गरेको देखिएन ।

पर्यटन क्षेत्रले नेपालको आर्थिक विकासमा ठूलो योगदान गरेको छ । ठूलो योगदान गरेको यो क्षेत्र महामारीबाट सबैभन्दा बढि प्रभावित छ । तपाईँ व्यवसायी पनि भईरहँदा, केहि वैकल्पिक विधि गरेर यो क्षेत्रलाई खुलाउन सकिन्छ भन्ने सोंच्नुभएको छ ? 

कोभिडको महामारी कहिले अन्त्य हुन्छ भन्ने सुनिश्चित छैन् । त्यो समय पर्खेर बसेर पनि साध्य लाग्दैन् । त्यो विकल्प पनि होइन् । त्यस्तो पखाई निकै घातक पनि हुन्छ । मेरो बुझाईमा, हेल्थ प्रोटोकललाई कडाईपूर्वक पालना गर्दै अब विस्तारै व्यवसायीक क्षेत्र खुला गर्नुपर्छ । सरकारले भनेको एक महिनाको भिसा फ्रि, १० दिनको सरकारी बिदा, केहि बैंक तथा वित्तीय संस्थाले घुम्नको लागि केहि रकम छुट्याउने जुन कार्यक्रम बनाएका छन् त्यसलाई छिटोभन्दा छिटो कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । स्वास्थ्य मैत्री संरचनाहरु विकासमा सरकारले ध्यान दिन आवश्यक छ । साथै पर्यटन क्षेत्रलाई खुल्ला गर्न सरकारले केहि विशेष प्याकेजका कार्यक्रम ल्याउनुपर्दछ । 

अबको केहि वर्ष आन्तरिक पर्यटनमै सीमित हुनुपर्ने अवस्था देखिन्छ । जसलाई ध्यानमा राख्दै सरकारले कार्यक्रम ल्याउन आवश्यक छ । यो अभियानमा हामी पनि आफ्नो ठाउँबाट पूर्णं भूमिका खेल्न तयार छौं । हामी हात बाँधेर बस्ने सोंचमा छैनौं । सरकारले विशेष ध्यान दिन आवश्यक छ । 

सत्ता गठबन्धन, भागवण्डा र एमसीसी

– विष्णु पन्त

सत्ता गठबन्धनभित्रको मुख्य बहस भागवण्डा

केही दिन अगाडि नेकपा (माके)का अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले एउटा सार्वजनिक कार्यक्रममा भनेका थिए, ‘हाम्रो पार्टीका ४९ जना सांसद नै मन्त्री बन्न पाउनुपर्छ भनेर धाईरहेका छन्, हाम्रो भागमा पर्ने ७/८ जना मात्र हो, त्यसकारण मलाई मन्त्री बनाउने विषय ठूलो आतंकको विषय बनेको छ ।’ वर्तमान सत्ता गठबन्धनभित्रको मुख्य बहस, विवाद वा चिन्ताको विषय हो भागवण्डा । अध्यक्ष दाहालको अभिव्यक्तिले समग्र गठबन्धनकै तस्बिरलाई अभिव्यक्त गर्दछ । गठबन्धनभित्रको एउटा महत्वपूर्णं शक्ति एमालेको माधव नेपाल समूह पनि हो । सरकारमा सहभागी हुनका लागि नेपाल समूहलाई कानुनी झंझट छ । वर्तमान सत्ता गठबन्धनलाई प्राण दिने काम नै नेपाल समूहले गरेको हुनाले सरकारमा सहभागी नहुने कुनै गुञ्जायस छैन । उसले दुईवटा रणनीति अपनाएको छ ः पहिलो रणनीति हो कमजोर बनेको एमाले र ओली समूहसँग पार्टी एकताको नारा लगाई सम्मानजनक र समान हैसियतको माग गर्ने अनि ओलीलाई जसरी हुन्छ पार्टी अध्यक्षबाट हटाई आफ्नो खेमालाई बलियो बनाउने । दोस्रो रणनीति छ – वैधानिक रुपमा पार्टीलाई विभाजन गरी सरकारमा भाग लिने । त्यहाँ अर्को विवाद भएको देख्न सकिन्छ । एकथरि मन्त्रीका आकांक्षीहरु तुरुन्त सरकारमा भाग लिने अडानमा छन् भने अर्को थरि एमालेको एकता जोगाउँदै आफ्नो भविष्य सुरक्षित गर्नुपर्छ भन्नेहरु छन् । 

सत्ता गठबन्धनको अर्को भूमरीमा जनता समाजवादी पार्टी परेको छ । त्यहाँ वर्तमान सत्ता गठबन्धनको सफलता वा विजय पछि स्वभाविक रुपमा उपेन्द्र यादव समूह हावी भएको छ र उसले नै वैधानिकता प्राप्त गरेको छ । निर्वाचन आयोगको पछिल्लो निर्णयले महन्त ठाकुरलाई संकटमा धकेलिदिएको छ । उता मुख्य नेतृत्वकर्ता नेपाली कांग्रेसभित्र पनि चरम असन्तुष्टी हुने निश्चित छ । प्रधानमन्त्रीमा शेरबहादुर देउवा नियुक्त भएपछि कांग्रेसभित्र सशक्त बन्दै गरेको देउवा विरोधी गठबन्धन कमजोर बनेको छ । महाधिवेशन र मन्त्री बाँडफाँडको विषयमा कांग्रेसभित्र पनि ठूलै रडाको मच्चिने निश्चित छ । त्यसकारण सर्वोच्च आदलतको पछिल्लो फैसलाले संसदीय राजनीतिक संघर्षमा ठूलो फेरबदल ल्याईदिएको छ । दलहरुभित्रका आन्तरिक शक्ति संघर्षहरुमा पनि ठूला–ठूला फेरबदल ल्याईदिएको छ । जसपाभित्रको महन्त ठाकुर समूह सबैभन्दा बढि अस्वितत्वको संकटमा फसेको छ भने एमालेभित्रको संकट झनै बढ्ने अवस्था छ । एमालेको संस्थापन ओली पक्ष पनि अस्तित्व रक्षाकै संकटमा छ । एमाले न फुट्न सक्ने न त मिल्न सक्ने अवस्थामा पिल्सिएको छ । नेपाली कांग्रेसभित्र आगामी महाधिवेशनमा बलियो बन्दै गरेको देउवा विरोधी गठबन्धन पनि अहिले कमजोर बनेको छ । 

सत्तामा हुनेको जीत

वास्तवमा अदालतको एउटा निर्णयले दलहरुभित्र कसरी र किन यति ठूलो फेरबदल वा कायापलट ल्याउन सफल भएको होला त ? यसको मुख्य कारण हो पछिल्लो पटक संसदीय राजनीतिमा देखापरेको विचारहिन, अराजनीतिक र सत्ता केन्द्रीत राजनीति । संसदीय राजनीतिमा यस्तो भयानक दृश्य देखिँदै छ कि जो सत्तामा वा सरकारमा गयो त्यो मात्र सुरक्षीत र विजयी हुने । मेरो विचारमा, यो संसदीय राजनीतिक भयानक संकट हो । सरकारमा जाने गुटहरु हावी हुने र अन्य गुटहरु अस्तित्व जोगाउनै मुश्किल पर्ने दुरावस्था बन्दै छ । पछिल्लो समय जसपाको महन्थ ठाकुर समूहले पनि किन देउवा सरकारलाई विश्वासको मत दिन बाध्य भयो त ? रुन्चे, पराजीत र अपमानीत मनोविज्ञानका साथ उनीहरुले विश्वासको मत दिए । वास्तवमा राजनीतिमा यो बाध्यता वा विवशता किन उत्पन्न भयो होला त ? नेपाली राजनीतिमा गम्भीर समिक्षा गर्नुपर्ने विषय बनेको छ । 

आजको संसदीय राजनीतिमा जीत र हारको निर्णायक पक्ष सरकार बनेको छ । सरकारमा जानेहरु विजय उत्सव मनाउने र बाहिरिनेहरु पराजीत हुनुपर्ने अवस्था बनेको छ । बहुमत र अल्पमतको अवस्था कति क्षणिक र अस्थाई छ भन्ने कुराको तथ्य हामीले देखेकै छौं । ओली सरकारमा जाँदा जसपाको महन्त ठाकुर समूहमा संसदीय दलको अत्याधिक बहुमत थियो भने ओली सरकार ढालेर देउवा सरकार बन्नासाथ ठाकुर समूहको विचल्ली भयो । माओवादी केन्द्रका नेता वर्षमान पुनले एउटा रहस्योद्घाटन गर्दै भनेका छन् – यो गठबन्धन आगामी चुनाव पछिसम्म पनि कायम रहने छ । वास्तवमा यो घोषणाले नेपाली राजनीतिको असलीयतलाई प्रष्ट पार्दछ । 

आज मन्त्री बन्नेहरु सौभाग्यशाली, विजयी र महान् सावीत भएका छन् भने मन्त्री बन्न नपाउनेहरु अभागी, पराजीत र उत्पीडित बनेका छन् । त्यसकारण आजको सत्ता राजनीतिको मुख्य चिन्ता भागवण्डा हो । सबैलाई भाग पु¥याउँदा पु¥याउँदै प्रधानमन्त्री देउवा ‘हैरा’ बन्ने अवस्था नआउला भन्न सकिँदैन् । दुई तिहाई बहुमतका प्रधानमन्त्री बनेका पूर्वप्रधानमन्त्री ओली त भागवण्डाकै विषयका कारण हैरान भएका रहेछन् भने वर्तमान प्रधानमन्त्रीलाई पक्कै गाह्रो हुने नै छ । त्यसकारण आजको सत्ता राजनीतिको केन्द्रमा देश र जनता हैन कुर्ची छ र भाववण्डा छ । 

कोरोना महामारीले उत्पन्न गरेको राष्ट्रिय संकटको विषयमा कुनै पनि संसदवादी दलभित्र बहस केन्द्रीत छैन । सत्ता गठबन्धनभित्र राष्ट्रिय मुद्दाहरुमा कुनै बहस र छलफल छैन । भागवण्डा मिले हरेक कुरामा सहमति र भागवण्डा नमिले हरेक विषयमा असहमति यो आजको राजनीतिक प्रतिबिम्ब हो । विचारहिन र गन्तव्यहिन सम्झौताले नेपालको भविष्यलाई कहाँसम्म पुर्‍याउँला ? भोलीको राजनीतिमा देउवाविरुद्व ओली गठबन्धन अर्थात देश अब दुई दलीय मोर्चामा विभक्त नहोला भन्न सकिँदै । एकातर्फ देउवाको गठबन्धनमा दाहाल–नेपाल, यादव र भट्टराई अनि अर्कोतिर ओलीको गठबन्धनमा ठाकुर, कमल थापा अनि पूर्वराजावादीहरु हुने त होइनन् ? यो धुव्रीकरण नेपाली राजनीतिक इतिहासको सबैभन्दा भद्दा मजाक हुने देखिन्छ । 

एमसीसी सम्झौताले सत्ता गठबन्धनलाई बढार्न सक्छ

वास्तवमा केपी ओलीको एउटा तर्क सही नै छ – वर्तमान सत्ता गठबन्धनलाई अदालतको परमादेशले जिताइ दिएको हो । व्यक्तिलाई तोकेरै प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त गर्नु भन्ने परमादेशका पछाडि एमसीसी सम्झौता छ भने थुप्रै विश्लेषकहरुको तर्क छ । स्पष्टै छ, वर्तमान सत्ता गठबन्धनले एमसीसी सम्झौतालाई संसदबाट अनुमोदन गर्नेछ । हिजो ओली सरकार हुँदा एमसीसीको विपक्षमा निर्णय गर्नेहरु नै आज त्यसको पक्षमा छन् । नेपाली राजनीतिक नेतृत्वको पतन र अस्पष्टतालाई यहि एउटा तथ्यले प्रष्ट पार्दछ । हिजो एमसीसी सम्झौताको विपक्षमा ठूला–ठूला बहस गर्नेहरु आज मौन छन् । तत्कालिन नेकपाभित्र बनेको खनाल आयोगको प्रतिवेदनमाथि आज स्वंय झलनाथ खनालको प्रतिक्रिया के होला ? नेपाली कांग्रेस सधैँभरि एमसीसीको पक्षमा छ तर, संसदीय कम्युनिष्टहरुको चरित्र बुझि नसक्नु र अपंम्पार जस्तै छ । वास्तवमा कुन त्यस्तो कारण छ जसले गर्दा संसदीय कम्युनिष्टहरु यति धेरै अस्थिर, तरल र मूल्यहीन भएका होलान् ? के त्यस्तो त्रास, आतंक र भय छ, जसले गर्दा नेताहरुलाई यस्तो हलचल र अस्थिरतामा ल्याएको छ ?

संसद र सत्तामा जे–जस्तो घिन लाग्दो परिदृश्य उत्पन्न भए पनि एमसीसी सम्झौताको विरुद्व सडकमा जनताको आक्रोश बढ्दै छ । यदि यो जनआक्रोश बढ्दै गयो भने मेरो विचारमा सत्ता गठबन्धन नै बढारिन बेर लाग्दैन । जनआक्रोशले विस्फोटक रुप लियो भने यो हिंसात्मक विद्रोहमा बदलीन पनि बेर लाग्दैन् । जनताले नेता, सांसद र मन्त्रीलाई लखेट्न थाले भने के होला ? यसै पनि जनआक्रोश भयाभह बनिहरेको छ । कोरोना महामारीको कारणबाट सर्वस्व गुमाएका नागरिकहरुको लागि समेत राहत विरतणको कुनै कार्यक्रम छैन । तर नेताहरुको ध्यान केवल कुर्ची र भागवण्डामा अन्तरनिहित छ । 

एमसीसी विरुद्धका संयुक्त मोर्चाबन्दीको आवश्यकता

राष्ट्रियतालाई केन्द्रमा राख्ने हो भने एमसीसी सम्झौताका विरुद्व मोर्चाबन्दीको आवश्यकता छ । जनताहरु स्वतः स्फूर्त रुपमा विरोधमा उत्रिएका छन् तर, त्यसलाई संगठीत गर्ने काम राजनीतिक नेतृत्वको हु्नुपर्दछ । यदि एमसीसीको विरोधी जनमतलाई संगठीत गर्नसक्ने कुशल नेतृत्वको विकास हुन सकेमा यहि मुद्दाले वर्तमान सत्ता गठबन्धन बढार्न सक्छ । राष्ट्रियतालाई कसैको सत्तारोहणसँग साट्न सकिँदैन् । कुनै गठबन्धनलाई टिकाई राख्नका लागि हाम्रो राष्ट्रियतालाई दाउमा राख्नु हुँदैन । सबै दृष्टिकोणबाट हेर्दा लाग्छ, यो गठबन्धन एकताबद्ध भएसम्म जुनसुकै निर्णय लागु हुन सक्छ । मेरो विचारमा जनआक्रोशले एउटा बाटो खोजेको छ । यहि विषयले संसदीय व्यवस्था नै उलटपुलट हुनसक्छ । यदि जनआक्रोश विस्फोटक बन्यो भने त्यसले फेरि अर्को फेरबदल ल्याउन सक्छ ।