–रूपा अर्याल
रोजगारी सिर्जना कुनै पनि देशको आर्थिक तथा सामाजिक समृद्धिको मेरुदण्ड हो । आर्थिक विकास, सामाजिक स्थायित्व र जनताको जीवनस्तर उकास्न रोजगारीका अवसरहरू अभिवृद्धि गर्नु अनिवार्य हुन्छ ।
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख देशका लागि रोजगारी सिर्जना अझ बढी महत्त्वपूर्ण विषय हो, जहाँ ठूलो जनसंख्या रोजगारीको खोजीमा बिदेसिनुपरेको छ । रोजगारी सिर्जना कुनै एक क्षेत्र वा उपायमा सीमित हुने होइन, यो समग्र विकास रणनीतिसँग जोडिएको विषय हो, जसका आधारहरू धेरै छन् ।
सबैभन्दा पहिलो र आधारभूत पक्ष भनेको शिक्षा र सीप हो । गुणस्तरीय शिक्षा र व्यावसायिक सीपबिना रोजगारी सिर्जनासरकारी योजना वा निजी लगानीको कुरा मात्र हुँदैन । जबसम्म मानिसहरू सक्षम र सीपयुक्त हुँदैनन्, तबसम्म उनीहरूले सिर्जना गरिएका अवसरहरूको उपयोग गर्न सक्दैनन् । त्यसैले, विद्यालय र प्राविधिक शिक्षालयहरूमा व्यावहारिक, रोजगारीमैत्री तथा आधुनिक सीपमूलक शिक्षा दिनु जरुरी हुन्छ ।
प्रविधिको विकाससँगै नयाँ–नयाँ रोजगारीका ढोका खुलेका छन्, जुन प्रयोग गर्नका लागि डिजिटल, प्रविधि र नवप्रवर्तनसम्बन्धी सीप आवश्यक छन् ।
दोस्रो महत्त्वपूर्ण आधार कृषि क्षेत्र हो । नेपालको अर्थतन्त्र अझै पनि कृषि–निर्भर छ तर कृषि क्षेत्रमै पर्याप्त रोजगारी सिर्जना गर्न सकिएको छैन । कृषि प्रणालीलाई आधुनिकीकरण गर्दै, कृषिमा यान्त्रिकीकरण, प्रसंस्करण उद्योग र मूल्य शृंखलाको विकास गर्न सकियो भने ग्रामीण क्षेत्रमा ठूलो मात्रामा रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ ।
कृषिजन्य वस्तुको प्रशोधन, प्याकेजिङ, मार्केटिङ र निर्यातसम्मको प्रक्रियामा समेत धेरै रोजगारीका सम्भावना हुन्छन् । साना किसानदेखि लिएर ठूला उद्यमीहरूसम्म जोडिनेगरी सहकारी तथा सामूहिक कृषिको प्रवर्धन गर्नु अर्को विकल्प हुन सक्छ ।
तल्लो तहको पूर्वाधार विकास पनि रोजगारी सिर्जनाको बलियो आधार हो । सडक, पुल, जलस्रोत, सिंचाइ, भवन निर्माण जस्ता भौतिक पूर्वाधार निर्माण गर्दा थुप्रै मानिसलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा रोजगार दिन सकिन्छ । यस्ता आयोजना अल्पकालीन रोजगारीका स्रोत हुन सक्छन् तर यदि निर्माण कार्यसँगै सम्बन्धित सेवा उद्योग, जस्तै : सिमेन्ट, फलाम, निर्माण सामग्री उत्पादन, विकसित गर्न सकियो भने दीर्घकालीन रोजगारी सिर्जना सम्भव हुन्छ ।
नेपालको पर्यटन क्षेत्र पनि रोजगारी सिर्जनाको ठूलो आधार बन्न सक्छ । प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता र धार्मिक सम्पदाले भरिएको नेपालमा आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटनलाई व्यवस्थित गर्न सकिए लाखौं रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ । होटल, यातायात, गाइड सेवा, हस्तकला, स्थानीय उत्पादनको व्यापार जस्ता क्षेत्रमा प्रत्यक्ष रोजगार पाइन्छ भने पर्यटकहरूका आवश्यकताबाट प्रेरित सेवा क्षेत्रमा अप्रत्यक्ष रूपमा रोजगारी सिर्जना हुन्छ ।
साना तथा मझौला उद्योग रोजगारी सिर्जनाका भरपर्दा माध्यम हुन् । यस्तो उद्योगले न्यून लगानीमा स्थानीय स्रोत, साधनको प्रयोग गर्दै धेरै मानिसलाई समेट्न सक्छ । घरेलु उद्योग, हस्तकला, कपडा, खाद्य प्रशोधन, तालिम केन्द्र, मेसिन रिपेयरिङ जस्ता क्षेत्रमा स्थानीयस्तरमै व्यावसायिक गतिविधि संचालन गरी स्वरोजगारका अवसरहरू बढाउन सकिन्छ । यस्ता उद्योगमा लगानी सजिलो बनाइदिने, कर सहुलियत दिने र बजार सुनिश्चित गरिदिने सरकारी नीति भएमा उनीहरूको दायरा अझ फैलन सक्छ ।
विदेशी लगानी र निजी क्षेत्रको सक्रियता पनि रोजगारी सिर्जनाको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । जब अन्तर्राष्ट्रिय कम्पनीहरू नेपालमा उद्योग स्थापना गर्छन्, त्यहाँ रोजगारीका अवसरहरू बढ्छन् । निजी क्षेत्रले संचालन गर्ने बैंक, बीमा, सूचना प्रविधि, निर्माण, शिक्षा, स्वास्थ्य र सेवा क्षेत्रहरूमा ठूलो संख्यामा दक्ष जनशक्तिको आवश्यकता पर्छ । सरकारले निजी क्षेत्रप्रति विश्वास र पारदर्शिता कायम गरी लगानीमैत्री वातावरण बनाइदिएमा त्यहाँ रोजगारीको प्रवाह बढ्न सक्छ ।
सार्वजनिक सेवा र सरकारी निकायहरूद्वारा पनि सीमित रूपमा भए पनि रोजगारी प्रदान गरिन्छ । यो स्रोत सीमित भएकाले मुख्य रोजगारी सिर्जनाको भर यसमा पर्न सक्दैन । तर, सरकारका विभिन्न कार्यक्रम, जस्तै ः प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रम, युवा स्वरोजगार योजना आदिले अल्पकालीन रोजगारी उपलब्ध गराउने प्रयास गरेका छन् । यस्ता योजनाहरू प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न सकियो भने ग्रामीण युवाहरूलाई समेत छोटो अवधिमा आय आर्जनका अवसर दिन सकिन्छ ।
डिजिटल युगमा अनलाइन तथा दूरगामी रोजगारी पनि नयाँ सम्भावना हो । सूचना प्रविधिमा दक्ष युवाहरूले फ्रिलान्सिङ, डिजिटल मार्केटिङ, वेब विकास, अनुवाद, अनलाइन शिक्षा जस्ता सेवा प्रदान गरेर घरैबाट रोजगारी पाउन सक्छन् । नेपालमा इन्टरनेटको पहुँच र डिजिटल सीप विस्तारसँगै यस्तो किसिमको रोजगारीको सम्भावना बढ्दो छ ।
अन्ततः रोजगारी सिर्जनालाई दिगो बनाउने हो भने, योजनागत सोच, सीप विकास, उद्यमशीलता प्रवर्धन, पूर्वाधार निर्माण, लगानीमैत्री नीति, कृषि तथा पर्यटन क्षेत्रको पुनर्संरचना र निजी–सार्वजनिक सहकार्य अनिवार्य हुन्छ ।
अवसर सिर्जना गरेर मात्र होइन, त्यसलाई सम्हाल्ने जनशक्ति उत्पादन गरेर, स्थानीयस्तरमै जीवन निर्वाह गर्न सक्ने वातावरण तयार पार्न सके मात्र नेपालमा दिगो रोजगारी सम्भव हुन्छ । यस्तो अवस्थामा मात्र वैदेशिक रोजगारीको दबाब कम गरी देशभित्र नै आत्मनिर्भर रोजगारी व्यवस्था सम्भव हुने छ ।
