–शिव वि.क. ‘मिलन’
युवा पलायन अहिलेको नेपालका लागि केवल सामाजिक वा आर्थिक समस्या होइन, यो राष्ट्रिय भविष्यसँग गाँसिएको गम्भीर विषय हो । देशको विकासका प्रमुख आधारशिला—ऊर्जा, श्रम, जोश र सिर्जनात्मकता बोकेको युवाशक्ति आज रोजगारी, अवसर र आशाको खोजीमा विदेशिने क्रम तीव्र हुँदै गएको छ । यो प्रवृत्तिले केवल श्रमशक्ति गुमाइरहेको छैन, देशको सम्भावनासमेत विस्तारै क्षयीकरण गरिरहेको छ । त्यसैले अबको ठोस प्रश्न हो– युवा पलायन कसरी रोक्ने ? यसको उत्तर केवल एक उपाय वा नीति होइन, बहुआयामिक सोच, दीर्घकालीन योजना र दृढ राजनीतिक इच्छाशक्तिमा भर पर्छ ।
सबैभन्दा पहिले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने युवा पलायनको मूल जड बेरोजगारी मात्र होइन, अवसरहीनता हो । अहिले नेपाली युवाहरूले आफ्नै देशमा सम्मानजनक जीवनयापन गर्न सक्ने अवसर देखेका छैनन् । न त उनीहरूले सिर्जनशीलता प्रदर्शन गर्न अनुकूल वातावरण पाएका छन् । कुनै पनि समाजले आफ्नो युवाशक्तिलाई उत्पादनशील क्षेत्रमा लगाउन सक्दैन भने त्यो समाजले स्थायित्व, समृद्धि र स्वाभिमानको कल्पना गर्न सक्दैन । नेपालमा शिक्षापछि कामको ग्यारेन्टी छैन, दक्षता अनुसारको रोजगारी छैन र श्रमलाई प्रतिष्ठा दिने संस्कार कमजोर छ । यस्तो अवस्थामा देशले युवालाई गुमाउनुको विकल्प छैन ।
युवा पलायन रोक्नका लागि पहिलो कदम, आर्थिक अवसरको सिर्जना हो । कृषि, पर्यटन, सूचना प्रविधि, जलस्रोत र लघु उद्यमहरूमा सरकार र निजी क्षेत्र मिलेर रोजगारीका विकल्प निर्माण गर्नुपर्छ । उदाहरणका लागि, कृषिलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोडेर युवालाई आकर्षणको केन्द्र बनाउन सकिन्छ । सरकारी नीतिहरूले आत्मनिर्भर कृषि उद्यमलाई सहुलियत दिनुपर्छ, जस्तैः बीउ, मल, सिँचाइ, बजार र ऋणमा पहुँच सजिलो बनाउनु । यदि एक जना युवा २–३ जनालाई रोजगारी दिन सक्ने स्वरोजगार उद्यम खोल्न सक्ने अवस्था तयार गरियो भने यसले सयौंको पलायन रोकी दिन सक्छ ।
शिक्षा प्रणालीको पुनरावलोकन पनि अत्यन्त आवश्यक छ । अहिलेको शिक्षा धेरै हदसम्म किताबी ज्ञानमा सीमित छ, जसले व्यवहारिक सीप र काम गर्ने क्षमता दिन सक्दैन । प्राविधिक र व्यावसायिक शिक्षामा जोड दिँदा, युवाहरूलाई पढाइ सकेपछि विदेशको टिकट हैन, आफ्नो गाउँमै रोजगारी देख्न सक्ने अवस्था बन्छ । स्कुलदेखि कलेजसम्मका पाठ्यक्रममा उद्यमशीलता, सीप विकास र नवप्रवर्तनलाई समावेश गरिनुपर्छ । यसले युवालाई आत्मनिर्भर बन्न उत्प्रेरित गर्छ, जसले विदेश जानुको मनोवैज्ञानिक दबाब घटाउँछ ।
राज्यको ढाँचागत कमजोरीलाई पनि सम्बोधन गर्नु आवश्यक छ । धेरै युवा केवल जागिरको लागि होइन, न्यूनतम सुरक्षाको लागि पनि देश छोड्छन् । स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, कानुनको कार्यान्वयन र सार्वजनिक सेवा प्रणालीमा जब नागरिकले निराशा अनुभव गर्छन्, उनीहरूलाई देश असुरक्षित लाग्छ । राज्यले आफ्ना नागरिकप्रति दायित्वबोध देखाउन सकेन भने देशमा रहनुको मूल्य घट्न थाल्छ । भ्रष्टाचार, ढिलासुस्ती, पहुँचवाद र असमानता युवालाई विदेशतर्फ धकेल्ने अदृश्य बल हुन् । जब शासन प्रणाली पारदर्शी, जवाफदेही र नागरिकमुखी हुन्छ, तब देशले युवालाई थाम्न सक्ने आत्मबल प्राप्त गर्छ ।
युवालाई प्रेरित गर्ने राष्ट्रिय सपना पनि चाहिन्छ । देशमा सकारात्मक वातावरण, भरोसा दिलाउने नेतृत्व र समान अवसरको प्रत्याभूति भए युवाहरू रहन तयार हुन्छन् । हामीले युवालाई केवल ‘श्रमजीवी’को रूपमा होइन, ‘परिवर्तनकर्ता’को रूपमा बुझ्नुपर्छ । उनीहरूको विचार, जोश र सिर्जनशीलतालाई राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक प्रणालीले स्वागत गर्नुपर्छ । नेतृत्व तहमा युवाको प्रतिनिधित्व, नीति निर्माण प्रक्रियामा उनीहरूको सहभागिता र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन दिने कार्यक्रमले देशभित्रै भविष्य देखाउने वातावरण बन्छ ।
प्रवासी अनुभवलाई उपयोग गर्ने नीति पनि प्रभावकारी हुन सक्छ । जो युवा फर्किन चाहन्छन्, तिनका लागि पुनःस्थापनाको नीति, लगानीको वातावरण, र सम्मानजनक पुनःसमावेशीकरण अनिवार्य छ । उनीहरूको विदेशको सीप, पुँजी र अनुभवलाई देशको विकासमा प्रयोग गर्न सक्ने संयन्त्र विकास गर्नुपर्छ । ‘ब्रेन ड्रेन’लाई ‘ब्रेन गेन’ मा रूपान्तरण गर्न सक्ने कार्यनीति अबको आवश्यकता हो ।
साथै, राष्ट्रिय चेतना निर्माण पनि महत्वपूर्ण छ । विदेशको चम्किलो जीवनशैली मात्र होइन, आफ्नै माटोमा साँचो सन्तुष्टि छ भन्ने अनुभूति दिलाउनु आवश्यक छ । यसका लागि आम सञ्चार माध्यम, साहित्य, संगीत र सामाजिक अभियानहरूले सकारात्मक सोचको विकास गर्न सक्नुपर्छ । देशप्रतिको मोह, योगदानको भावना र सहकार्यको संस्कारले युवालाई देशमा बाँधेर राख्न सक्छ ।
निष्कर्षमा, युवा पलायन रोक्न चाहने हो भने केवल भाषण होइन, व्यवहारिक परिवर्तन आवश्यक छ । नीतिमा स्पष्टता, कार्यान्वयनमा गम्भीरता र सोचमा दीर्घदृष्टि आवश्यक छ । युवालाई देशमा रोक्न सकियो भने, उनीहरू केवल श्रमिक होइनन्, देशका कर्णधार, विकासका अभियन्ता र परिवर्तनका वाहक हुन् । उनीहरू विदेश हैन, आफ्नै देशको भविष्य बनुन्, यो सोचबाट अब हामी अगाडि बढ्नुपर्छ । यही सोच र कार्यले मात्र युवा पलायनलाई रोकेर राष्ट्रलाई आत्मनिर्भर, समावेशी र समृद्ध बनाउन सक्छ ।
