–रमेश भट्टराई
नेपालको पुँजी बजार विकासको क्रममा छ । विगत केही वर्षयता यसले उल्लेखनीय वृद्धि हासिल गरेको छ । नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से)मा सूचीकृत कम्पनीहरूको संख्या बढ्दै गएको छ भने बजार पुँजीकरण पनि विस्तारित हुँदै छ ।
नेप्सेमा सूचीकृत कम्पनीहरूको कुल बजार पुँजीकरण ४३ खर्ब रुपैयाँ माथि पुगेको छ । समग्रमा, बजारको आकार निरन्तर बढ्दै गएको देखिन्छ ।
डीम्याट खाता खोल्ने लगानीकर्ताको संख्यामा भएको वृद्धिले पनि बजारमा साना लगानीकर्ताको सहभागिता बढ्दै गएको संकेत गर्छ । हालसम्म करिब ६० लाखभन्दा बढी डीम्याट खाता खुलेका छन् । यसले पुँजी बजारको पहुँच विस्तार हुँदै गएको देखाउँछ ।
यद्यपि, नेपालको पुँजी बजारले थुप्रै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । बजारमा पर्याप्त तरलताको अभाव एक प्रमुख समस्याको रूपमा रहेको छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको कर्जा लगानीमा आएको संकुचन र सरकारी खर्चमा देखिएको अस्थिरताले बजारको तरलतालाई प्रभावित पारेको छ ।
यसका साथै, संस्थागत लगानीकर्ताहरूको कमजोर उपस्थिति र बजार निर्माताको अभावले बजारलाई स्थिर र गहिरो बनाउन कठिनाइ उत्पन्न गरेको छ ।
अर्को महत्त्वपूर्ण चुनौती भनेको लगानीकर्ताहरूमा वित्तीय साक्षरताको कमी हो । धेरै लगानीकर्ताहरू अल्पकालीन लाभको उद्देश्यले बजारमा प्रवेश गर्ने र पर्याप्त जानकारीबिना लगानी गर्ने प्रवृत्तिले बजारमा अस्थिरता ल्याउने गरेको छ ।
सेबोन र अन्य सरोकारवाला निकायहरूले वित्तीय साक्षरता अभिवृद्धि गर्न विभिन्न कार्यक्रमहरू संचालन गरे पनि यो अझै पर्याप्त हुन सकेको छैन ।
प्रविधिको प्रयोगमा देखिएको सुस्तता र बजार पूर्वाधारको कमजोर विकास पनि पुँजी बजारको विकासमा बाधक बनेको छ । अनलाइन कारोबार प्रणाली पूर्ण रूपमा कार्यान्वयनमा आउन अझै समय लाग्ने देखिन्छ । यसले लगानीकर्ताहरूलाई सहज र छिटो कारोबार गर्न कठिनाइ भइरहेको छ । साथै, नयाँ वित्तीय उपकरणहरूको विकास र प्रयोग पनि अपेक्षाकृत रूपमा कम रहेको छ ।
राजनीतिक अस्थिरता र सरकारी नीतिको निरन्तरताको अभावले पनि पुँजी बजारलाई नकारात्मक रूपमा प्रभावित गर्ने गरेको छ । लगानीकर्ताहरू नीतिगत अस्पष्टता र परिवर्तनको जोखिमका कारण दीर्घकालीन लगानी गर्न हिच्किचाउँछन् । यसले बजारको विकासलाई सुस्त बनाउँछ ।
तर, यी चुनौतीहरूका बाबजुद नेपालको पुँजी बजारमा अपार सम्भावनाहरू छन् । युवा जनसंख्याको बाहुल्य र बढ्दो मध्यम वर्गले लगानीका लागि नयाँ अवसरहरू सिर्जना गरेका छन् । वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त हुने विप्रेषणको १ अंशलाई औपचारिक माध्यमबाट पुँजी बजारमा आकर्षित गर्न सकिने सम्भावना छ ।
सरकारले पूर्वाधार विकास र उत्पादनशील क्षेत्रमा गरेको लगानीले पनि पुँजी बजारमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ । जलविद्युत्, पर्यटन र कृषि जस्ता क्षेत्रमा लगानीका अवसरहरू बढ्दै गएका छन् । यी क्षेत्रका कम्पनीहरूले पुँजी बजारबाट आवश्यक कोष जुटाउन सक्ने छन् ।
धितोपत्र बोर्ड (सेबोन)ले पुँजी बजारलाई व्यवस्थित र पारदर्शी बनाउन विभिन्न नीति तथा नियमहरू कार्यान्वयनमा ल्याएको छ । सेबोनले बजारलाई थप व्यवस्थित र प्रतिस्पर्धी बनाउन धितोपत्र दर्ता तथा निष्कासन नियमावली, २०७३ र सामूहिक लगानी कोष नियमावली, २०६९ जस्ता नियमहरूलाई समय सापेक्ष बनाउँदै लगेको छ ।
नयाँ ब्रोकर लाइसेन्स वितरण गर्ने प्रक्रिया अगाडि बढाइएको छ, जसले बजारमा प्रतिस्पर्धा बढ्ने र सेवाको गुणस्तरमा सुधार आउने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
नेपालको पुँजी बजारलाई अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुरूप विकास गर्न आवश्यक छ । यसका लागि प्रविधिको प्रयोगलाई बढावा दिनुपर्ने, बजार पूर्वाधारलाई सुदृढ बनाउनुपर्ने र लगानीकर्ताहरूको वित्तीय साक्षरता अभिवृद्धि गर्नुपर्ने खाँचो छ । संस्थागत लगानीकर्ताहरूलाई आकर्षित गर्न र बजार निर्माताको व्यवस्था गर्न पनि आवश्यक छ ।
नेपालको पुँजी बजार विकासको प्रारम्भिक चरणमा रहे पनि यसमा उच्च वृद्धि र विस्तारको सम्भावना छ । सरकार, नियामक निकाय र सरोकारवाला सबै पक्षको सक्रिय सहभागिता र सहकार्यबाट यस क्षेत्रका चुनौतीहरूलाई न्यूनीकरण गर्दै सम्भावनाहरूलाई साकार पार्न सकिन्छ ।
दीर्घकालीन सोच, स्थिर नीति र लगानीमैत्री वातावरणले नेपालको पुँजी बजारलाई राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको एक महत्त्वपूर्ण आधार स्तम्भका रूपमा स्थापित गर्न मदत गर्ने छ ।
नेपालको पुँजी बजारले उल्लेखनीय प्रगति गरे पनि यसले संरचनात्मक र नीतिगत चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । बजार पुँजीकरणमा वृद्धि, डीम्याट खाता खोल्नेको संख्यामा भएको बढोत्तरी र नियामक निकायको सक्रियताले सकारात्मक संकेत देखाए पनि तरलता अभाव, कमजोर संस्थागत लगानी, वित्तीय साक्षरताको कमी र प्रविधिको सीमित प्रयोग जस्ता समस्याहरू विद्यमान छन् ।
राजनीतिक अस्थिरता र नीतिगत अस्पष्टताले लगानीकर्ताको मनोबललाई कमजोर बनाउने गरेको छ ।
यद्यपि, नेपालको युवा जनसंख्या, बढ्दो मध्यम वर्ग र वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त विप्रेषणले पुँजी बजारको विकासका लागि महत्त्वपूर्ण अवसरहरू प्रदान गर्छ । पूर्वाधार विकास र उत्पादनशील क्षेत्रमा सरकारको लगानीले बजारलाई थप टेवा पुर्याउन सक्छ ।
नियामक निकायले बजारलाई थप व्यवस्थित र पारदर्शी बनाउन चालेका कदमहरू सकारात्मक छन् । नयाँ ब्रोकर लाइसेन्सको वितरण र प्रविधिको प्रयोगलाई बढावा दिने प्रयासहरूले बजारलाई थप गतिशील बनाउने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।
नेपालको पुँजी बजारलाई दीर्घकालीन रूपमा विकास गर्नका लागि सरकार, नियामक निकाय र लगानीकर्ता सबैले समन्वित रूपमा काम गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।
स्थिर नीति, लगानीमैत्री वातावरण, वित्तीय साक्षरता अभिवृद्धि र प्रविधिको उच्चतम प्रयोगमार्फत बजारका चुनौतीहरूलाई अवसरमा बदल्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुरूप बजार पूर्वाधारको विकास र संस्थागत लगानीकर्ताहरूलाई आकर्षित गर्ने नीतिहरूले नेपालको पुँजी बजारलाई राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको एक बलियो खम्बा बनाउन मदत गर्ने छ ।
समग्रमा, सही दिशामा अगाडि बढ्ने हो भने, नेपालको पुँजी बजारमा उज्ज्वल भविष्य देखिन्छ ।
(भट्टराई पुँजी बजारका जानकार हुन् ।)
