–दिनेश अर्याल

शिक्षा र रोजगारी २ यस्ता पक्ष हुन्, जसले व्यक्तिको मात्र नभई सिंगो राष्ट्रको भविष्य निर्धारण गर्छ । यी २ एकअर्कासँग यति गहिरो रूपमा जोडिएका छन् कि एउटाको सबलताले अर्कोलाई टेवा पुर्‍याउँछ भने एउटाको कमजोरीले अर्कोलाई कमजोर बनाउँछ ।

विशेषगरी नेपालको सन्दर्भमा शिक्षा र रोजगारीको सम्बन्ध अझ बढी महत्त्वपूर्ण छ, जहाँ सामाजिक–आर्थिक विकासका लागि यी दुवै क्षेत्रमा सुधार ल्याउनु अपरिहार्य छ ।

नेपालमा शिक्षाको अवस्थालाई हेर्ने हो भने, विगत केही दशकमा यसले गुणात्मक र संख्यात्मक दुवै रूपमा प्रगति गरेको देखिन्छ । विद्यालय जाने उमेरका अधिकांश बालबालिका विद्यालयमा भर्ना भएका छन् र साक्षरता दरमा पनि उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ । तर, शिक्षाको गुणस्तर अझै पनि चुनौतीपूर्ण छ ।

सैद्धान्तिक ज्ञानमा जोड दिइने तर व्यावहारिक र व्यावसायिक शिक्षाको कमीले गर्दा शिक्षित युवाहरूले पनि सजिलै रोजगारी पाउन सकिरहेका छैनन् । पाठ्यक्रम समयसापेक्ष नहुनु, शिक्षकहरूलाई पर्याप्त तालिम र उत्प्रेरणाको अभाव अनि भौतिक पूर्वाधारको कमी जस्ता कारणहरूले शिक्षाको गुणस्तरमा नकारात्मक असर पारेका छन् ।

यसको प्रत्यक्ष असर रोजगारीको क्षेत्रमा देखिएको छ । नेपालमा बेरोजगारीको समस्या विकराल छ । राष्ट्रिय जनगणना, २०७८ को प्रारम्भिक नतिजाअनुसार १५ वर्ष वा सोभन्दा माथिको जनसंख्यामा बेरोजगारी दर ९ दशमलव २ प्रतिशत छ । युवा जनशक्ति ठूलो संख्यामा बेरोजगार हुनु देशको आर्थिक विकासका लागि गम्भीर चुनौती हो ।

शिक्षित युवाहरू पनि आफ्नो शैक्षिक योग्यताअनुसारको रोजगारी नपाउँदा निराश छन् र धेरै युवाहरू बाध्य भएर वैदेशिक रोजगारीमा जानुपरेको छ । यसले एकातिर देशमा दक्ष जनशक्तिको अभाव सिर्जना गरेको छ भने अर्कातिर सामाजिक र पारिवारिक समस्याहरू पनि बढाएको छ ।

वैदेशिक रोजगारी नेपालको अर्थतन्त्रको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा बनेको छ । विप्रेषणले देशको विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा ठूलो योगदान पु¥याएको छ । तर, यो दीर्घकालीन समाधान होइन । 
आफ्नै देशमा पर्याप्त रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न नसक्दा युवाहरू जोखिमपूर्ण काम गर्न बिदेसिन बाध्य छन् । यसले उनीहरूको व्यक्तिगत विकास र देशको समग्र विकासमा नकारात्मक असर पारेको छ ।

शिक्षा र रोजगारीको यो चक्रलाई तोड्नका लागि शिक्षा प्रणालीमा व्यापक सुधार ल्याउनु आवश्यक छ । पाठ्यक्रमलाई समय सापेक्ष बनाउनुपर्छ र व्यावसायिक तथा प्राविधिक शिक्षामा जोड दिनुपर्छ । विद्यार्थीहरूलाई सैद्धान्तिक ज्ञानका साथसाथै व्यावहारिक सीपहरू पनि सिकाउनुपर्छ, जसले गर्दा उनीहरू रोजगारी बजारमा सजिलै प्रतिस्पर्धा गर्न सकून् । 

शिक्षकहरूको क्षमता विकासका लागि नियमित तालिम र उत्प्रेरणाका कार्यक्रमहरू संचालन गर्नुपर्छ । विद्यालयहरूमा आवश्यक भौतिक पूर्वाधारको विकास गर्नुपर्छ र प्रविधिको प्रयोगलाई बढावा दिनुपर्छ ।

त्यसैगरी, रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नका लागि सरकारले लगानीमैत्री वातावरण बनाउनुपर्छ । स्वदेशी उद्योगधन्दालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ र नयाँ उद्यमहरू स्थापना गर्नका लागि आवश्यक सहयोग र सुविधा प्रदान गर्नुपर्छ ।

कृषि, पर्यटन, ऊर्जा र सूचना प्रविधि जस्ता क्षेत्रहरूमा रोजगारीको ठूलो सम्भावना छ, त्यसैले यी क्षेत्रहरूको विकासमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । साना तथा मझौला उद्योगहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ, जसले धेरै संख्यामा रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छन् ।

शिक्षा र रोजगारीको समस्यालाई सम्बोधन गर्न सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज र शैक्षिक संस्थाहरू सबैले हातेमालो गरेर अगाडि बढ्नुपर्छ । शिक्षालाई गुणस्तरीय र रोजगारमुखी बनाउनका लागि सबैको सक्रिय सहभागिता र सहयोग आवश्यक छ ।

जबसम्म शिक्षा प्रणालीमा सुधार आउँदैन र देशमा पर्याप्त रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना हुँदैनन्, तबसम्म नेपालको सामाजिक–आर्थिक विकासले गति लिन सक्दैन । युवा जनशक्तिलाई स्वदेशमै अवसर प्रदान गर्न सकेमा मात्र देश प्रगति र समृद्धिको बाटोमा अगाडि बढ्न सक्छ ।

अन्त्यमा, शिक्षा र रोजगारी एकअर्काका परिपूरक हुन् । गुणस्तरीय शिक्षाले दक्ष जनशक्ति तयार गर्छ र दक्ष जनशक्तिले देशको आर्थिक विकासमा योगदान पुर्‍याउँछ, जसले थप रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्छ । त्यसैले, नेपालको उज्ज्वल भविष्यका लागि शिक्षा र रोजगारी दुवै क्षेत्रमा एकसाथ ध्यान दिनु जरुरी छ ।