–लक्ष्मण सिटौला

नेपाल विकासको यात्रा तय गर्ने क्रममा अनेकौं अवसर र चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । भौगोलिक विविधता, प्राकृतिक स्रोत, साधन, श्रम शक्ति, सांस्कृतिक धरोहर जस्ता तत्त्वहरू नेपाललाई समृद्ध बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन् । तर, नीति निर्माणको कमजोरी, राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार, शिक्षा तथा रोजगारीको अभाव, पूर्वाधार निर्माणमा ढिलाइ जस्ता कारणले नेपाल अपेक्षित रूपमा अघि बढ्न सकेको छैन । अबको बाटो के हुन सक्छ ?

नेपालको विकासका लागि पहिलो शर्त भनेको स्थिर र दिगो राजनीतिक वातावरणको सिर्जना गर्नु नै हो । बारम्बारको सरकार परिवर्तन, अस्थिर नीति, दलहरूबीचको अनावश्यक विवादले दीर्घकालीन योजना कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छैन । राजनीतिक स्थायित्वका लागि जबाफदेही सरकार, कुशल प्रशासक तथा जनताको विश्वास जित्न सक्ने नेतृत्व आवश्यक छ । स्थानीय तहदेखि संघीय सरकारसम्म समन्वयात्मक विकास नीतिको अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको शिक्षा हो । नेपालमा साक्षरता दर सुधार भए पनि गुणस्तरीय शिक्षा अझै पनि अभावमै छ । शिक्षाले सिर्जनात्मकता, समस्या समाधान क्षमता र उद्यमशीलता विकास गर्नुपर्ने हो तर हाम्रो शिक्षाले युवाहरूलाई रोजगारमूलक सीप दिन सकेको छैन ।

व्यावसायिक तथा प्राविधिक शिक्षाको अभिवृद्धि गरेर आत्मनिर्भर नागरिक उत्पादन गर्नु जरुरी छ । शिक्षालाई व्यावहारिक बनाउन, अनुसन्धानमा जोड दिन र उद्यमशीलता प्रवर्द्धन गर्न नीति तर्जुमा गर्नुपर्छ ।

रोजगारीको अवसर सिर्जना नेपालका लागि अर्को चुनौती हो । लाखौं युवा हरेक वर्ष विदेश पलायन भइरहेका छन् । यो समस्या समाधान गर्न कृषि, पर्यटन, सूचना प्रविधि र उत्पादनमूलक उद्योगहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न आवश्यक छ । विशेषगरी कृषि क्षेत्रमा आधुनिकीकरण, प्रविधिको प्रयोग, वैज्ञानिक खेती प्रणाली अपनाएर खाद्य सुरक्षालाई सुनिश्चित गर्दै रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ । साना तथा ठूला उद्योगहरूको प्रवर्द्धन, उद्यमशीलता विकास कार्यक्रम, सरकारी तथा निजी साझेदारीलाई प्रोत्साहन गरेर स्वदेशमै रोजगारीका अवसरहरू बढाउन सकिन्छ ।

नेपालको पर्यटन क्षेत्र अपार सम्भावनायुक्त छ । हिमाल, पहाड, तराईका प्राकृतिक सौन्दर्य, ऐतिहासिक सम्पदा, सांस्कृतिक विविधता नेपालको पर्यटनका आकर्षण हुन् । तर, आवश्यक पूर्वाधार निर्माण नहुनु, पर्यटन प्रवर्द्धनमा ध्यान नदिनु र गुणस्तरयुक्त सेवाको कमीले गर्दा नेपालले पर्यटन क्षेत्रबाट पर्याप्त लाभ उठाउन सकेको छैन । आन्तरिक तथा अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न पूर्वाधार विकास, सेवा क्षेत्र सुधार र प्रविधिको सदुपयोग गर्नुपर्छ ।

भौतिक पूर्वाधार विकास कुनै पनि राष्ट्रको समृद्धिका लागि आधारभूत तत्त्व हो । यातायात, ऊर्जा, संचार, स्वास्थ्य जस्ता क्षेत्रहरूको विकासबिना औद्योगिकीकरण सम्भव हुँदैन । नेपालको विद्युत् क्षेत्रमा ठूलो सम्भावना भए पनि उत्पादन तथा वितरण प्रणालीमा कमजोरीले ऊर्जा संकट निम्त्याइरहेको छ । जलविद्युत् उत्पादन वृद्धि गरेर घरेलु तथा औद्योगिक आवश्यकताहरू पूर्ति गर्न सकिन्छ । सडक तथा यातायात पूर्वाधारलाई मजबुत बनाउनु, डिजिटल पूर्वाधार विस्तार गरी सूचना प्रविधिमा लगानी गर्नु तथा आधुनिक स्वास्थ्य सेवा पहुँचमा पुर्‍याउनु आवश्यक छ ।

नेपालको विकासलाई गति दिन सुशासनको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । भ्रष्टाचार नियन्त्रण, सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा पारदर्शिता, नीति कार्यान्वयनमा जबाफदेहिता, कानुनी शासनको बलियो आधार विकास नगरी आर्थिक तथा सामाजिक समृद्धि सम्भव छैन । सरकारी निकायहरूमा पारदर्शिता अभिवृद्धि, अनियमिततामा कडाइ, नीति निर्माणमा नागरिक सहभागिता जस्ता उपायहरू लागू गर्न सकिन्छ ।

नेपालमा जल, जंगल, खनिज, कृषियोग्य जमिन जस्ता प्राकृतिक स्रोतहरू प्रशस्त छन् । यिनको वैज्ञानिक तथा व्यावसायिक उपयोग गर्न सके देश आत्मनिर्भर बन्न सक्छ । जलस्रोत व्यवस्थापन, वन व्यवस्थापन तथा खनिज उत्खननका लागि दीर्घकालीन नीति आवश्यक छ ।

नेपालको विकासको अर्को प्रमुख पाटो भनेको सामाजिक समावेशिता हो । जातीय, लैंगिक, भौगोलिक तथा आर्थिक असमानता हटाएर समान अवसर सिर्जना गर्नुपर्छ । सबै नागरिकलाई समान पहुँच, सेवा, अवसर र अधिकार सुनिश्चित गर्ने नीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रको विशेष विकास कार्यक्रम ल्याई समतामूलक समाज निर्माण गर्न सकिन्छ ।

अन्ततः नेपाललाई समृद्ध बनाउन एकीकृत तथा समन्वयात्मक विकास योजना आवश्यक छ । अल्पकालीन सोच, तदर्थ निर्णय र अस्थिर नीति परित्याग गरेर दीर्घकालीन रणनीति निर्माण गर्नुपर्छ । सरकारले नीति निर्माणमा लचकता, पारदर्शिता र दीर्घकालीन सोचलाई आत्मसात् गर्नु जरुरी छ ।

निजी क्षेत्र, गैरसरकारी संस्था तथा नागरिक समाजबीच सहकार्य गरेर नेपाललाई आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा पर्यावरणीय दृष्टिले समृद्ध बनाउन सकिन्छ ।

नेपालको विकासलाई सार्थक बनाउन विभिन्न तहमा सुधार आवश्यक छ । केवल सरकारको प्रयासले मात्र विकास सम्भव छैन, नागरिकको सक्रिय सहभागिता पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । समाजमा उद्यमशीलता, आत्मनिर्भरता र सामूहिक उत्तरदायित्वको भावना विकास गर्न आवश्यक छ । नेपाललाई समृद्ध बनाउन दीर्घकालीन सोच, आधुनिक प्रविधिको प्रयोग तथा राष्ट्रिय एकताको बलियो जग आवश्यक पर्छ ।

नेपाल कृषिप्रधान देश हो तर यहाँको कृषि उत्पादन परम्परागत ढाँचामा सीमित छ । आधुनिक प्रविधि, वैज्ञानिक खेती प्रणाली तथा व्यावसायिक कृषि पद्धति अपनाउन सके कृषिमा उत्पादकत्व बढाउन सकिन्छ । कृषि उत्पादित वस्तुको बजारीकरण, भण्डारण तथा प्रशोधन उद्योग स्थापना गरेर किसानलाई उचित मूल्य सुनिश्चित गर्नुपर्छ । सहकारी प्रणालीलाई सबल बनाएर ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन सकिन्छ ।

नेपालको औद्योगिक विकासको अवस्था न्यून छ । उत्पादनमूलक उद्योगको अभाव, कच्चा पदार्थको अपर्याप्तता तथा श्रमिकहरूको विदेश पलायनले औद्योगिक विकास अवरुद्ध भइरहेको छ । नेपालमा साना तथा मझौला उद्योगहरूलाई प्रवर्द्धन गरी आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको विकास गर्न सकिन्छ । उत्पादनशील क्षेत्रलाई प्रोत्साहन गर्न सरकारले कर प्रणाली सुधार, लगानीमैत्री नीति निर्माण तथा विद्युतीय तथा यातायात पूर्वाधार विकासमा ध्यान दिनुपर्छ ।

सूचना प्रविधिको विकासले नेपाललाई द्रुत गतिमा अघि बढाउन सक्छ । डिजिटल नेपाल अभियानलाई सशक्त बनाउँदै प्रविधिमा आधारित सेवा प्रणाली विकास गर्न सकिन्छ । प्रविधिको प्रयोगले शिक्षा, स्वास्थ्य, वित्तीय सेवा तथा सरकारी सेवा प्रवाहलाई सरल र प्रभावकारी बनाउन सक्छ । इ–कमर्स, फिनटेक, डिजिटल बैंकिङ तथा स्टार्टअप प्रवर्द्धन गरेर रोजगारी सिर्जना गर्न सकिन्छ ।

विदेशमा जाने श्रमिकहरूका लागि नीति सुधार गर्दै उनीहरूको दक्षता वृद्धि गर्न व्यावसायिक तालिम दिन सकिन्छ । प्रवासी नेपालीहरूले पठाउने रेमिट्यान्सलाई दीर्घकालीन उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानी गर्ने व्यवस्था मिलाउनु जरुरी छ । रेमिट्यान्सको भरपर्ने अर्थतन्त्रलाई दीर्घकालीनरूपमा आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रमा रूपान्तरण गर्नुपर्छ ।

सार्वजनिक सेवा प्रवाह सुधार गर्न प्रशासनिक सुधार अपरिहार्य छ । ढिलासुस्ती, अनियमितता तथा जटिल प्रक्रियाहरू हटाएर सरल र प्रभावकारी प्रशासनिक प्रणाली विकास गर्नुपर्छ । सेवा प्रवाहलाई डिजिटल प्रविधिबाट पारदर्शी, छरितो र जनउत्तरदायी बनाउन सकिन्छ ।

नेपालको विकासका लागि ऊर्जा क्षेत्रलाई आत्मनिर्भर बनाउन जलविद्युत् तथा नवीकरणीय ऊर्जाको विकास गर्नु जरुरी छ । नेपालमा अपार जलविद्युत् सम्भावना भए पनि ऊर्जा उत्पादन, वितरण तथा उपयोगमा धेरै समस्या छन् । सरकारी तथा निजी क्षेत्रको सहकार्यमा जलविद्युत् आयोजना संचालन गर्न सकिन्छ । अतिरिक्त ऊर्जा निर्यात गरेर नेपालको व्यापारघाटा न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ ।

नेपालमा सामाजिक सुरक्षालाई बलियो बनाउन रोजगार ग्यारेन्टी योजना, वृद्ध भत्ता, अपांगता भत्ता तथा विपन्न वर्गका लागि विशेष कार्यक्रमहरू लागू गर्नुपर्छ । स्वास्थ्य सेवा सबै नागरिकलाई सहज रूपमा उपलब्ध गराउने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ । आधारभूत स्वास्थ्य सेवा निःशुल्क, गुणस्तरीय तथा पहुँचयोग्य बनाउन आधुनिक प्रविधिको प्रयोग आवश्यक छ ।

पर्यावरणीय सन्तुलन कायम गर्दै दिगो विकासको अवधारणा अपनाउनु आवश्यक छ । वन, जंगलको संरक्षण, जलस्रोतको व्यवस्थापन तथा वातावरणमैत्री पूर्वाधार निर्माण गर्न सकिन्छ । जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरण गर्न दीर्घकालीन नीति अवलम्बन गरिनुपर्छ ।

नेपालको विकासलाई तीव्र बनाउन शिक्षा, स्वास्थ्य, पूर्वाधार, ऊर्जा, पर्यटन, कृषि तथा उद्योगमा समान रूपले ध्यान दिनुपर्छ । दीर्घकालीन सोच, सुदृढ प्रशासनिक प्रणाली, जबाफदेही सरकार तथा नागरिकको सक्रिय सहभागिताले मात्र नेपाललाई समृद्ध बनाउन सकिन्छ । समृद्ध नेपाल निर्माणका लागि सबै तहका नागरिक, नीति निर्माताहरू तथा विकास साझेदारहरूले साझा संकल्प लिनुपर्छ ।