–सोम सापकोटा
नेपाल दुई ठुला देश चीन र भारतको बिचमा रहेको भूपरिवेष्टित मुलुक हो । फरक–फरक भू–बनोटको प्राकृतिक स्वरूपसँगै यहाँको सांस्कृतिक पहिचानमा पनि विविधता छ । संसारकै अग्लो सगरमाथासहितका हिमश्रृखंलाहरू नेपालमै छन् । हरियाली पहाड, तराईका सम्म मैदानहरू यही देशमा छ । परम्परा, संस्कृति, रहनसहन पनि ठाउँअनुसारका फरक–फरक छन् । सानो तर, मनमोहक देशले विश्वभरका घुम्न चाहने पर्यटकहरूलाई आकर्षित गर्दै नेपालको बसाइले अविस्मरणीय अनुभव प्रदान गर्दछ । नेपालमा साहसिक, आध्यात्मिकता र सांस्कृतिक अनुभवहरूको मिश्रण प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
जटिल र विविध प्रकारका भूभागका कारण नेपाललाई साहसिक पर्यटनको मुख्य गन्तव्य मानिन्छ । सगरमाथा क्षेत्र साहसिक पर्यटनको मुख्य केन्द्र हो । विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा आरोहण गर्नकै लागि मात्र पनि पर्यटकहरू नेपाल आउँछन् । सगरमाथासँगै नेपालमा आठ हजार मिटरका अग्ला आट वटा हिमालहरू छन् । मनासलु, ल्होत्से, धौलागिरि र मकालु जस्ता अग्लो चुचुराहरू आरोहण गर्ने क्रम चलिरहेको छ ।
त्यस्तै, सगरमाथा आधार शिविर र अन्नपूर्ण सर्किटलगायतका ठाउँ विश्व–स्तरीय पदयात्रा मार्गहरूका लागि प्रख्यात छन्, जुन स्थानले प्रत्येक वर्ष हजारौँ पदयात्रीहरूलाई आकर्षित गर्दछ । अग्ला उचाइका गन्तव्यमा पदयात्रा गर्न चुनौती त छ तर, हिमाली चुचुरोहरूको मनोरम दृश्यहरू नियाल्दै यात्रा गर्नुको आनन्द पनि बेग्लै छ । पदयात्राका अतिरिक्त, ह्वाइट–वाटर र्याफ्टिङ्ग साहसिक पर्यटनको अर्को लोकप्रिय माध्यम हो । देशका द्रुत बग्ने नदीहरूमा र्याफ्टिङ गर्दा रोमाञ्चक अनुभव हुन्छ । यस्तै, खालको फरक परिप्रेक्ष्य खोज्नेहरूका लागि प्याराग्लाइडिङ साहसिक पर्यटनको अर्को माध्यम हो । पोखरा र अन्य क्षेत्रका प्याराग्लाइडिङको माध्यमबाट रोमाञ्चक दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ ।
नेपाल प्राकृतिक सुन्दरतासँगै ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाहरूको खानी हो । काठमाडौँ उपत्यकालाई नेपालको सांस्कृतिक केन्द्रको रूपमा चिनिन्छ । काठमाडौँको हनुमान ढोका दरबार स्क्वायर, पाटन दरबार स्क्वायर, भक्तपुर दरबार स्क्वायर जस्ता ऐतिहासिक स्थलहरू विश्व सम्पदा सूचीमा सूचिकृत छन् । स्वयम्भू बौद्धहरूको महत्त्वपूर्ण धार्मिक स्थल हो । यहाँबाट उपत्यकाको मनोरम दृश्यहरू नियाल्न सकिन्छ । पशुपतिनाथ मन्दिर हिन्दु धर्मालम्बीको आस्थाको केन्द्र हो । जटिल वास्तुकला र पवित्र अनुष्ठानहरूले पशुपतिमा भक्तजन र पर्यटकहरूलाई आकर्षित हुन्छन् ।
रुपन्देही जिल्लामा रहेको बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनी देशको अर्को महत्त्वपूर्ण धार्मिक पर्यटकीय स्थल हो । यही ठाउँमा शाक्यमुनि राजा शुद्धोदनकी पत्नी मायादेवीले सिद्धार्थ गौतमलाई जन्म दिएकी थिइन् । सिद्धार्थ गौतमले ज्ञान प्राप्त गरेपछि गौतम बुद्धको रूपमा संसारभर चिनिएका हुन् । संसारका एक अर्ब बढी बुद्ध धर्मालम्बीहरूको मुख्य तीर्थस्थल लुम्बिनीमा शान्त वातावरणमा बगैँचा र ऐतिहासिक स्मारकहरूको अवलोकन गर्न सकिन्छ । नेपालका चाडपर्व, परम्परागत नृत्य र कालिगडका शिल्पीहरूमा पनि सांस्कृतिक सम्पदाका समृद्ध पहिचान झल्किन्छ । स्थानीय मौलिक जीवनशैली र परम्पराहरूले पर्यटकहरूलाई रमाइलो अनुभव प्रदान गर्दछ ।
पछिल्ला वर्ष नेपाल आध्यात्मिक र स्वस्थ पर्यटनको उपयुक्त गन्तव्यको रूपमा पनि विकास हुँदै गएको छ । यहाँको शान्त प्राकृतिक वातावरण, पौराणिक आध्यात्मिक परम्पराहरूसँग मिलेर गरिने ध्यान र योग रिट्रीटहरूले पनि मनमा फरक प्रकारको उर्जा प्रदान गर्छ । नेपालभरका असङ्ख्य मठ मन्दिर, ध्यान केन्द्रहरू र कल्याण रिसोर्टहरूले आन्तरिक शान्ति, विश्राम र समग्र कल्याणलाई प्रवद्र्धन गर्ने गरी कार्यक्रमहरू अगाडि बढाएका छन् । काठमाडौँ उपत्यका, पोखरा जस्ता सहरहरूमा बसेका भिडभाड तथा कोलाहलबाट केही समय भए पनि मुक्त हुन खोज्नेहरूलाई योग र रिट्रीटहरूले आकर्षित गर्ने गरेको छ ।
यी रिट्रीटहरूले प्रायः योग सत्रहरूलाई ध्यान अभ्यासहरू, कल्याण कार्यशालाहरू र व्यक्तिगत प्रतिबिम्बको लागि अवसरहरू संयोजन गर्दछ । काठमाडौँ वरपरका शान्त पहाडहरूमा रहेका ध्यान केन्द्रहरूले आत्म–खोज र आध्यात्मिक विकासको लागि अनुकूल वातावरण प्रदान गरेका छन् । नेपालमा ‘वेलनेस टुरिजम’को बढ्दो लोकप्रियताले स्वास्थ्य र सजगताको विश्वव्यापी प्रवृत्तिलाई झल्काउँछ । पुरातन परम्परा र आधुनिक अभ्यास दुवैमा निहीत रहेको कल्याणका लागि नेपालको समग्र दृष्टिकोणप्रति आगन्तुकहरू बढ्दै गएका छन् । देशको प्राकृतिक सौन्दर्य र शान्त वातावरणले यसको कल्याण प्रस्तावहरूको अपिललाई बढाउँछ, यसलाई पुनर्स्थापना अनुभव खोज्नेहरूका लागि मन पर्ने गन्तव्य बनाउँछ ।
नेपाल इकोसिस्टम र वाइल्ड लाइफ टुरिजम लागि पनि उपयुक्त गन्तव्य हो । प्रकृतिमा आधारित पर्यटनका लागि धेरै अवसरहरू प्रदान गर्दछ । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज जस्ता मुलुकका राष्ट्रिय निकुञ्ज र वन्यजन्तु आरक्षहरू जैविक विविधता र संरक्षणको क्षेत्रमा प्रख्यात छन् । यी निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्षहरूले लोपोन्मुख प्रजातिहरू जस्तै : बाघ, एक सिङे गैँडा र घडियाल गोहीको लागि वासस्थान प्रदान गरेको छ । विश्व सम्पदा सूचीमा सूचिकृत चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा घाँसे मैदान र वनहरू जीप सफारी, क्यानो सवारी र निर्देशित प्रकृति पदयात्राको माध्यमबाट अवलोकन र अन्वेषण गर्न सकिन्छ । पश्चिमी तराई क्षेत्रमा अवस्थित बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जले वन्यजन्तु हेर्ने र चरा अवलोकन गर्ने अवसरहरू प्रदान गर्दछ ।
राष्ट्रिय निकुञ्जहरू बाहेक उच्च पहाडी स्थानहरूमा अल्पाइन घाँसे मैदानहरू, हिमतालहरू र प्राचीन नदीहरू अवलोकन गर्न सकिन्छ । प्राकृतिक सम्पदा संरक्षण गर्न राज्यको प्रतिबद्धता, संरक्षण प्रयास र दिगो पर्यटन अभ्यास आवश्यक हुन्छ । स्थानीय समुदाय र आगन्तुक पर्यटकहरूको आवश्यकतासँग पारिस्थितिक प्रणालीको संरक्षणको सन्तुलनलाई पनि ध्यान दिनुपर्छ ।
विविध पक्षका आकर्षणका बाबजुद पनि, नेपालको पर्यटन क्षेत्रले दिगो विकास सुनिश्चित गर्न थुप्रै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । यातायात, आवास र सञ्चार सुविधाहरूमा केही सुधार भए पनि पूर्वाधार विकास मुख्य चिन्ताको रूपमा रहेको छ । दुर्गम र जटिल पहाडी भूभागले पर्यटन क्षेत्रमा चुनौती थपेको छ । यी ठाउँको पहुँच र आगन्तुक अनुभव वृद्धि गर्न पूर्वाधारमा निरन्तर लगानी आवश्यक छ । वातावरणीय स्थायित्व अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, किनकि पर्यटनले प्राकृतिक परिदृश्य र इकोसिस्टमलाई असर गर्न सक्छ । नेपालले पर्यावरणमैत्री आवासको प्रवद्र्धन, फोहोर नियन्त्रण र संरक्षणको पहलका साथै दिगो पर्यटन अभ्यासहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ ।
समुदायमा आधारित पर्यटन र जिम्मेवार यात्रा अभ्यासहरूको विकासले वातावरणीय प्रभावहरूलाई कम गर्न र स्थानीय अर्थतन्त्रहरूलाई चलायमान गर्न मद्दत गरिरहेको छ । नेपालको पर्यटन विकासका लागि मार्केटिङ र ग्लोबल भिजिबिलिटीले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । जबकि नेपालले आफ्ना पर्यटकीय गन्तव्यहरूको प्रवद्र्धनमा केही काम भएको छ । अन्य देशका लोकप्रिय गन्तव्यहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न थप रणनीतिक मार्केटिङ आवश्यक छ । डिजिटल मार्केटिङलाई अँगालेर, सामाजिक सञ्जालको फाइदा उठाउँदै र अन्तर्राष्ट्रिय ट्राभल कम्पनीहरूसँग साझेदारी गर्नुपर्छ । यसो गरेमा नेपालको पहिचान बढाउन र धेरै भन्दा धेरै पर्यटकहरू आकर्षित गर्न सकिन्छ ।
(सापकोटा, पर्यटन प्रवर्द्धक हुन् ।)
