–शंकर मान सिंह
विषय प्रारम्भ
संगीत तथा सांस्कृतिक विज्ञको रूपमा समेत परिचित प्रकाश सायमीद्वारा लिखित ‘स्वर सम्राट नारायण गोपाल’ नामक नयाँ पुस्तकको हालै विमोचन भयो । स्वर सम्राटको जीवनसँग जोडिएको पुस्तक उनको निधन भएको ३४ वर्षपछि बाहिर आएको हो । स्वरसम्राटको जीवनीसँग केन्द्रित गरिएको भएपनि पुस्तकले समग्रमा नेपाली संगीत क्षेत्रको झलक देखाउँछ । पुस्तकका सामाग्री पढ्दा लाग्छ, लेखकले निकै धेरै अनुसन्धान गरेका छन् ।
स्वरसम्राट नारायण गोपालले आफ्नो समयको सामाजिक–राजनीतिक परिवर्तनलाई गीत संगीतमार्फत प्रस्तुत गरेका थिए । उनका सिर्जनालाई केलाउँदा तत्कालीन समयको हाम्रो समाजलाई पनि भेट्न सकिन्छ । साथै, स्वर सम्राटले आफ्नो सिर्जनामार्फत परिवर्तनको सन्देश दिएका छन् । उनका संगीतमा भेटिने आधुनिकता परिर्वतनकारी सोंचको उपजको रूपमा लिन सकिन्छ । उनले नेपाली संगीतमा शान्ति, एकान्त, वैराग्य, प्रेम, जीवन, आशा र देशभक्तिका विषयवस्तुहरू प्रस्तुत गरे । जसको आमरूपमा नेपाली समाजमा निकै बलियो छाप पर्यो । विशेषगरी राजनीतिक सेन्सर सीप र प्रजातन्त्रको लागि बढ्दो आकांक्षाको अवधिमा उनका सिर्जनाहरू प्रचलित भावनाहरूको अभिव्यक्ति बने र उनको स्थायी विरासतमा योगदान पुर्याए ।
पुस्ता जोड्ने माध्यम
प्रकाश सायमीको यस पुस्तकले नारायण गोपालको पुस्ता र वर्तमान पुस्ताबिच पुलको रूपमा काम गर्दछ । यसले उनको अद्वितीय शैली, गीत चयन, संगीत, व्यक्तिगत र राजनीतिक प्रभावहरू र सारलाई भित्र्याउने उनको समर्पणको अन्वेषण गर्दछ । पुस्तकका विषयवस्तु केलाउँदा, व्यापक अनुसन्धान र प्रमाणीकरणपछि मात्रै पुस्तक तयार गरिएको पाइन्छ । यसलाई सावधानीपूर्वक सम्पादन गरिएको छ र ३८६ पृष्ठहरू फैलिएको पठनीय ढाँचामा प्रस्तुत गरिएको छ ।
पुस्तकबारे प्रख्यात गीतकार नगेन्द्र थापाले आफ्नो प्रारम्भिक शब्दमा पुस्तकको महत्वलाई भावी अनुसन्धानकर्ताहरूको लागि बहुमूल्य स्रोतको रूपमा उल्लेख गरेका छन् । नारायण गोपाललाई जोडेर यस्तो व्यापक पुस्तक फेरि नलेखिने उनको विश्वास छ । विशेषगरी नारायण गोपालको जीवन र व्यक्तित्वको अन्वेषणको लागि प्रशंसा गरिएको छ । समालोचकहरूले नेपाली संगीतमा रुचि राख्नेहरूका लागि ‘पढ्नै पर्ने’ को रूपमा समेत व्याख्या गरेका छन् ।
पुस्तकले नारायण गोपालको सांगीतिक यात्राले नेपाली संगीतको विकास र आफ्नो समयको सामाजिक–राजनीतिक परिवेशसँग कसरी संलग्नतालाई प्रतिबिम्बित गर्यो भन्ने विस्तृत जानकारी दिन्छ । आत्मकथा लेख्ने प्रक्रियाले संगीतकारहरूलाई उनीहरूको जीवन, मूल्य र अनुभवहरू गहिरो रूपमा जाँच्न पनि प्रेरित गरेको पाइन्छ । जसले आफैँ र उनीहरूको संगीत यात्राको समृद्ध समझको नेतृत्व गर्दछ । आफ्नो भविष्यको कलात्मक प्रयासहरू पनि सूचित पनि गर्दछ ।
पुस्तकका मुख्य विषयवस्तुहरू
पुस्तकले गायक नारायण गोपालको जीवन र करियरमा उनको व्यक्तिगत र व्यावसायिक यात्राको खोजी गरेको छ । पुस्तकलाई केलाउँदा लाग्छ, लेखकले नारायण गोपालका बारे सूक्ष्म अनुसन्धान मात्रै गरेका छैनन्, निकै आकर्षक शैलीमा अनुसन्धानलाई लयबद्ध पनि गरेका छन् ।
यद्यपि, समीक्षाले पुस्तकमा केही भूल र प्राविधिक समस्याहरू उल्लेख गरेको छ, जस्तै नारायण गोपालको परिवारको बारेमा विवरणको अभाव र भारतमा छाप्ने निर्णय । भविष्यका संस्करणहरूमा यी पक्षहरूलाई सम्बोधन गरिएमा, यो जान्न लाभदायक हुनेछ ।
सायमीको ‘स्वर सम्राट नारायण गोपाल’ पुस्तक नेपाली संगीतमा रुचि राख्ने जो कोहीले पनि पढ्नै पर्ने देखिन्छ । यसले नेपाली समाज र संगीतमा नारायण गोपालको प्रभाव बुझ्न पुस्तकको सार र यसको महत्वलाई प्रभावकारी रूपमा समातेको छ । यद्यपि, नारायण गोपालका व्यक्तिगत विवरणहरू बाहिर ल्याउँदै गर्दा संगीतकारहरूलाई खुला र कमजोर महसुस गर्न सक्छ । जसका कारण आलोचना पनि हुनसक्ने देखिन्छ ।
सँगै, पुस्तकले विगतलाई मात्रै बुझाउँदैन स्वयम् पाठकलाई विगतमा पुर्याएर फर्काउँछ । बिर्सिएका विगतलाई साँच्चिकै ताजा बनाएर प्रस्तुत गरिदिन्छ । पाठकहरूले पुस्तकको अध्ययन गर्दा थप समीक्षा र विश्लेषणहरू भने आवश्यक देखिन्छ । पुस्तक बृहत् छ, किताब आफैँ बोल्छ । फोटो संग्रह, यति राम्रो र प्रभावकारी रूपमा बोल्छ कि जो कोही इतिहासका विद्यार्थीका लागि यो एउटा संग्रहित सामाग्री बन्न सक्छ ।
पुस्तकको आवरणमा प्रख्यात कलाकार शशि शाहको कलाकृति समावेश छ । काठमाडौं पब्लिकेशन्सले प्रकाशित गरेको यो पुस्तक गुणस्तरीयताको हिसाबले निकै राम्रो मान्न सकिन्छ ।
