–युवराज न्यौपाने
नेपाल प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता, ऐतिहासिक सम्पदाहरू तथा साहसिक पर्यटनका लागि प्रसिद्ध मुलुक हो । यहाँका हिमाल, जङ्गल, धार्मिक स्थल तथा जैविक विविधताले विश्वभरका पर्यटकलाई आकर्षित गर्दै आएको छ । सगरमाथा, अन्नपूर्ण, लुम्बिनी, पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ, जनकपुरधाम, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, तथा पोखरा जस्ता गन्तव्यहरू नेपालका प्रमुख पर्यटकीय आकर्षण हुन् ।
पर्यटन नेपालका लागि मात्र आर्थिक स्रोत नभएर सांस्कृतिक पहिचानको पनि अभिन्न अंश हो । नेपालमा पर्यटन उद्योगले लाखौं मानिसलाई रोजगारी दिएको छ र यसले मुलुकको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको महत्वपूर्ण हिस्सा ओगट्छ ।
नेपालको पर्यटन उद्योग छिमेकी देशहरूसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । नेपाल, भारत र चीनबीच अवस्थित भएकाले यी दुई देशबाट ठूलो संख्यामा पर्यटक भ्रमणमा आउँछन् । यी मुलुकहरू नेपालका लागि पर्यटक आपूर्तिकर्ता मात्र नभएर पर्यटन पूर्वाधार निर्माण, लगानी तथा सांस्कृतिक आदानप्रदानमा पनि प्रमुख साझेदार हुन् ।
नेपाल र भारतबीच खुला सिमाना भएकाले भारतीय पर्यटकहरू सजिलै नेपाल आउन सक्छन् । धार्मिक, व्यापारिक तथा मनोरञ्जनका लागि भारतीय नागरिक नेपाल भ्रमण गर्छन् । भारतबाट हवाई र स्थलमार्ग दुवैबाट सहज पहुँच भएकाले नेपालमा भारतीय पर्यटकको उल्लेखनीय योगदान रहँदै आएको छ ।
त्यस्तै, चीन विश्वकै सबैभन्दा ठूलो पर्यटक आपूर्तिकर्ता देश भएकोले नेपालका लागि चिनियाँ पर्यटक महत्वपूर्ण मानिन्छन् । पछिल्लो समय नेपालले चिनियाँ पर्यटकलाई लक्षित गर्दै विभिन्न नीति तथा कार्यक्रमहरू अगाडि सारेको छ । नेपाल–चीन हवाई सम्पर्क विस्तार, रसुवागढी तथा तातोपानी नाका पुनः सञ्चालन तथा चिनियाँ भाषी गाइड तथा सुविधाहरूको विस्तारले नेपालमा चिनियाँ पर्यटकको आकर्षण बढाइरहेको छ ।
यस सन्दर्भमा, नेपालका छिमेकी मुलुकहरू, भारत र चीन पर्यटन विकासमा कसरी योगदान पुर्याइरहेका छन् भन्ने विषयमा विस्तृत रूपमा चर्चा गर्न आवश्यक देखिन्छ ।
भारतीय पर्यटक
भारत नेपालका लागि सबैभन्दा ठूलो पर्यटनको स्रोत मुलुक हो । नेपाल र भारतबीच खुला सिमाना भएकाले भारतीय पर्यटकहरूको आगमन सहज छ । धार्मिक पर्यटनको हिसाबले नेपाल भारतीयहरूका लागि प्रमुख गन्तव्य हो । पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ, जनकपुरधाम, लुम्बिनी जस्ता स्थलहरू हिन्दू र बौद्ध धर्मावलम्बीका लागि तीर्थस्थल हुन् । विशेषगरी भारतीय धार्मिक पर्यटकहरूले यी स्थानहरू भ्रमण गर्छन् ।
व्यापार र व्यवसायका लागि नेपाल आउने भारतीय नागरिकहरू समेत पर्यटकको श्रेणीमा पर्छन् । काठमाडौं, पोखरा, लुम्बिनी, चितवन, इलाम, जनकपुर, वीरगञ्ज, नेपालगञ्ज जस्ता स्थानमा भारतीय पर्यटकहरूको बाक्लो उपस्थिति पाइन्छ । भारतबाट नेपाल आउने हवाई तथा स्थलमार्ग दुवै सहज भएकाले पर्यटकको आगमन नियमित रूपमा भइरहेको छ ।
चिनियाँ पर्यटक
भारतपछि नेपालमा पर्यटक पठाउने दोस्रो ठूलो मुलुक चीन हो । चीनको बढ्दो आर्थिक विकाससँगै चिनियाँ नागरिकहरूले विदेशी पर्यटनमा लगानी गर्न थालेका छन्, जसको सकारात्मक प्रभाव नेपालमा परेको छ ।
चिनियाँ पर्यटकहरू मुख्यतः हिमाली क्षेत्र, पोखरा, काठमाडौं उपत्यका, लुम्बिनी र चितवन भ्रमण गर्न रुचाउँछन् । नेपालमा साहसिक पर्यटनको लोकप्रियता बढेसँगै चिनियाँ पर्यटकहरू ट्रेकिङ, पर्वतारोहण र पदयात्रामा पनि आकर्षित हुन थालेका छन् ।
नेपालले सन् २०१५ मा ‘नेपाल भ्रमण वर्ष’ कार्यक्रम घोषणा गर्दा चीनलाई प्रमुख लक्षित बजारको रूपमा लिएको थियो । नेपाल सरकारले चिनियाँ पर्यटकलाई सहजता प्रदान गर्न अनअराइभल भिसा, चिनियाँ भाषा बोल्ने गाइड, चिनियाँ मुद्रामा भुक्तानी गर्ने सुविधा जस्ता व्यवस्थाहरू पनि मिलाएको छ ।
पर्यटन पूर्वाधारमा सहयोग
नेपालको पर्यटन पूर्वाधार विकासमा भारत र चीनको योगदान उल्लेखनीय छ । यी मुलुकहरूले नेपालमा सडक, विमानस्थल, होटल तथा अन्य सुविधाहरू विकास गर्न लगानी गरेका छन् ।
भारत सरकारले नेपालको पर्यटन पूर्वाधार विकासका लागि विभिन्न परियोजनामा लगानी गरेको छ । जनकपुरमा रामायण सर्किट निर्माण, लुम्बिनीमा बौद्ध सम्पदा प्रवर्द्धन, तथा वीरगञ्ज–काठमाण्डौ रेलमार्गको विस्तार जस्ता परियोजनाहरू भारतको सहयोगमा सम्पन्न भएका छन् ।
चीन सरकारले पनि नेपालमा पर्यटन पूर्वाधार निर्माणमा सहयोग गरिरहेको छ । पोखरामा हालै निर्माण सम्पन्न भएको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल चीनको सहयोगमा बनेको हो । त्यस्तै, रसुवागढी नाकाबाट चीनसँगको व्यापार तथा पर्यटक आदानप्रदान बढाउने उद्देश्यले विभिन्न भौतिक पूर्वाधार परियोजनाहरू अगाडि बढाइएको छ ।
भारत र चीनका व्यवसायी तथा सरकारहरू नेपालमा पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा संलग्न छन् । भारतका होटल व्यवसायी तथा टुर अपरेटरहरूले नेपालमा होटल तथा ट्राभल एजेन्सी सञ्चालन गरिरहेका छन् । चीनका व्यवसायीहरूले काठमाडौं, पोखरा, लुम्बिनी तथा अन्य प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्यहरूमा होटल तथा रेस्टुरेन्टहरू सञ्चालन गरिरहेका छन् । नेपालमा हुने विभिन्न पर्यटन महोत्सव तथा प्रवर्द्धन कार्यक्रमहरूमा भारत र चीनको महत्वपूर्ण सहभागिता रहँदै आएको छ ।
सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्ध
नेपालका छिमेकी मुलुकहरूसँग गहिरो सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्ध पनि छ । यो सम्बन्ध पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि महत्वपूर्ण छ । नेपाल र भारतका नागरिकहरूबीच धार्मिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक सम्बन्ध रहेका कारण पर्यटकको आवागमन स्वाभाविक रूपमा उच्च छ । रामायण र महाभारतसँग सम्बन्धित स्थानहरू नेपालमा भएकाले भारतीय धार्मिक पर्यटकहरू आकर्षित हुने गर्छन् ।
यस्तै, बुद्ध धर्मको उद्गमस्थल नेपाल भएकाले चीन र तिब्बती समुदायका बौद्ध धर्मावलम्बी नेपाल भ्रमणमा आउने गर्छन् । लुम्बिनी, स्वयम्भूनाथ, बौद्धनाथ जस्ता स्थलहरूले चिनियाँ पर्यटकलाई विशेष रूपमा आकर्षित गर्छन् ।
पर्यटन प्रवर्द्धनमा अवसर र चुनौतीहरू
नेपालको पर्यटन उद्योगलाई अगाडि बढाउन भारत र चीनको योगदान महत्वपूर्ण भए पनि केही चुनौतीहरू पनि छन् । खुला सिमाना र सहज आवागमनले भारतीय पर्यटकको आगमनलाई बढावा दिन सक्छ । चीनसँगको आर्थिक सहकार्यले नेपालमा थप पर्यटन पूर्वाधार निर्माणको अवसर प्रदान गर्न सक्छ । सांस्कृतिक तथा धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धनमा भारत र चीन दुवै देशका पर्यटक आकर्षित गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा पर्यटन पूर्वाधार अझै पनि पर्याप्त रूपमा विकसित छैन । चिनियाँ पर्यटकहरूको नेपाल आगमन सहज बनाउने नीति थप सशक्त बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ । भारत र चीनसँगको सम्बन्ध कहिलेकाहीँ राजनीतिक अस्थिरताका कारण प्रभावित हुन सक्छ, जसले पर्यटन उद्योगमा प्रत्यक्ष असर पार्न सक्छ ।
निष्कर्ष
नेपालको पर्यटन उद्योग दक्षिण एसियामा एक महत्वपूर्ण गन्तव्यका रूपमा विकसित भइरहेको छ । यसको विकासमा छिमेकी देशहरू भारत र चीनको उल्लेखनीय भूमिका छ । यी दुई देशहरू नेपालका प्रमुख पर्यटक आपूर्तिकर्ता मात्र नभएर पूर्वाधार विकास, लगानी, सांस्कृतिक आदानप्रदान र व्यापारिक साझेदारीमा पनि महत्वपूर्ण योगदान दिन्छन् ।
भारत, नेपालका लागि सबैभन्दा ठूलो पर्यटन स्रोत बजार हो । खुला सिमाना, साझा सांस्कृतिक र धार्मिक सम्पदा तथा सहज भौगोलिक पहुँचका कारण भारतबाट नेपालमा आउने पर्यटकहरूको संख्या उच्च छ । पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ, जनकपुरधाम, लुम्बिनी जस्ता धार्मिक स्थलहरूले भारतीय पर्यटकलाई आकर्षित गर्छन् । साथै, व्यापारिक र पारिवारिक सम्बन्धका कारण पनि भारतीय नागरिक नेपाल आउने गर्छन् । नेपाल र भारतबीचको रामायण सर्किट जस्ता परियोजनाहरूले धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न थप योगदान पु¥याइरहेका छन् ।
चीनबाट आउने पर्यटक संख्या पनि पछिल्लो समय उल्लेखनीयरूपमा बढ्दै गएको छ । चिनियाँ पर्यटक नेपालमा प्राकृतिक सौन्दर्य, हिमाल आरोहण, साहसिक गतिविधि तथा बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित स्थलहरू भ्रमण गर्न रुचाउँछन् । नेपाल सरकारले चिनियाँ पर्यटकलाई प्रोत्साहन गर्न हवाई सम्पर्क विस्तार, चिनियाँ मुद्रामा भुक्तानी प्रणाली, तथा चिनियाँ भाषा बोल्ने गाइडहरूको व्यवस्थापनजस्ता उपायहरू अपनाइरहेको छ । साथै, चीनको सहयोगमा पोखरामा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको निर्माण तथा पर्यटन पूर्वाधारमा गरिएको लगानीले नेपालमा चिनियाँ पर्यटकको आकर्षण बढ्न सहयोग गरेको छ ।
तर, नेपालमा पर्यटन क्षेत्रको विकासमा विभिन्न चुनौतीहरू पनि छन् । पर्यटन पूर्वाधार अझै सशक्त छैन, सडक तथा हवाई यातायातको अवस्था सुधार गर्न आवश्यक छ र पर्यटकको सुरक्षाका लागि थप प्रयास गर्नुपर्छ । भारत र चीनबाट आउने पर्यटकहरूको संख्या बढाउँदै लैजान उनीहरूका आवश्यकता र चासोलाई सम्बोधन गर्ने रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
नेपालले छिमेकी मुलुकहरूसँगको सम्बन्धलाई अझ बलियो बनाएर पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न सक्छ । धार्मिक, सांस्कृतिक र साहसिक पर्यटनको प्रवर्द्धनलाई प्राथमिकता दिँदै, सहज यातायात व्यवस्थापन, आधुनिक होटल तथा सेवा विस्तार, डिजिटल मार्केटिङ तथा पर्यटकीय अनुभव सुधार गर्ने कार्यहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न आवश्यक छ ।
यदि नेपालले भारत र चीनसँगको पर्यटन सहकार्यलाई अझ प्रभावकारी बनाउने दीर्घकालीन नीति अपनाउन सक्यो भने पर्यटन क्षेत्र देशको आर्थिक विकासमा अझ ठूलो योगदान पु¥याउन सक्छ । छिमेकी मुलुकहरूसँगको सम्बन्धलाई पर्यटनको माध्यमबाट अझ सुदृढ पार्न सके नेपाललाई दक्षिण एसियाको उत्कृष्ट पर्यटन गन्तव्यका रूपमा स्थापित गर्न सकिन्छ ।
(पर्यटन क्षेत्रमा आबद्ध न्यौपाने, मकाउ नेपाली समाजका अध्यक्ष हुन् ।)
