-तिशन राई
नेपाल प्राकृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण देश हो, विशेषगरी जलस्रोतको दृष्टिले नेपाललाई एसियाकै अग्रणी मानिन्छ । यहाँका हिमाल, हिमनदी, ताल–तलैया, खोला–नदी तथा भूमिगत जलस्रोतले नेपाललाई जलविद्युत् उत्पादन, सिँचाइ, खानेपानी तथा पर्यटनमा अपार सम्भावना प्रदान गरेका छन् । तर, पर्याप्त योजना, लगानी र प्रविधिको अभावमा यी स्रोतहरूको पूर्ण उपयोग हुन सकेको छैन ।
नेपालमा ६ हजारभन्दा बढी नदीहरू बग्छन्, जसको कुल लम्बाइ ४५ हजार किलोमिटर छ । यसैगरी, नेपालमा लगभग ८३ हजार मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने क्षमता रहेको विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन् । तर, हालसम्म करिब ३ हजार ५०० मेगावाट मात्र उत्पादन भइरहेको छ, जुन कुल सम्भावनाको झण्डै ५ प्रतिशत मात्र हो ।
नेपालका प्रमुख नदी प्रणालीहरूमा कोशी, गण्डकी, कर्णाली र महाकाली पर्छन् । यी नदीहरूले उच्च बहाव र जलविद्युत् उत्पादनका लागि उपयुक्त भौगोलिक बनावट प्रदान गर्छन् । हिमनदी पग्लिएर आउने पानी तथा वर्षाका कारण नदीहरू वर्षभर नै प्रवाहित हुन्छन्, जसले जलविद्युत् उत्पादनका लागि नेपाललाई विशेष अनुकूल बनाएको छ ।
जलस्रोत उपयोगका प्रमुख क्षेत्रहरू
जलविद्युत् उत्पादन
नेपालमा हालसम्म जलविद्युत्का केही ठूला आयोजना निर्माण भइसकेका छन् । माथिल्लो तामाकोशी, मध्य भोटेकोशी, अरुण–३, त्रिशूली र कालीगण्डकी ए सम्पन्न भइसकेका छन् ।
पर्याप्त लगानी र नीति सुधार गरिएमा नेपालले विद्युत् उत्पादनलाई बढाएर भारत, चीन तथा अन्य देशमा निर्यात गर्न सक्ने सम्भावना छ । केही विद्युत् भारत र बंगलादेशमा विक्रीको आरम्भ पनि भइसकेको अवस्था छ ।
सिँचाइ तथा कृषि
नेपालको कुल कृषियोग्य जमिनमध्ये करिब ६५ प्रतिशत क्षेत्र सिँचाइको आवश्यकता हुने भूमि हो । नेपालका मुख्य सिँचाइ आयोजना नारायणी, गण्डक, कोशी, कमला, राप्ती तथा महाकाली नदीबाट संचालित छन् ।
जलस्रोतको भरपूर उपयोग गरी आधुनिक प्रविधियुक्त सिँचाइ प्रणाली अपनाइयो भने कृषिमा उत्पादकत्व वृद्धिको ठूलो सम्भावना छ ।
खानेपानी आपूर्ति
नेपालमा वर्षाका कारण पर्याप्त पानी उपलब्ध भए पनि स्वच्छ खानेपानीको अभाव छ । शहरी तथा ग्रामीण क्षेत्रमा पाइपबाट पानी वितरण गर्ने आयोजना प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्न सकेमा खानेपानीको समस्या समाधान गर्न सकिन्छ ।
काठमाडौं उपत्यकामा मेलम्ची खानेपानी आयोजना एक प्रमुख उदाहरण हो, जसले दीर्घकालीन रूपमा स्वच्छ पानी आपूर्ति गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।
पर्यटन र मनोरञ्जन
नेपालका ताल–तलैया, झरनाहरू, नदीहरू तथा जलविद्युत् बाँधहरू पर्यटकीय आकर्षणका केन्द्र बन्न सक्छन् ।
पोखराको फेवा ताल, रारा ताल, गोसाइँकुण्ड, तिस्ता ताल जस्ता स्थानहरू पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा प्रसिद्ध छन् ।
र्याफ्टिङ, कयाकिङ, फिसिङ तथा बोटिङ जस्ता जलक्रीडालाई प्रवर्द्धन गर्न सके पर्यटन उद्योगमा जलस्रोतको ठूलो योगदान हुन सक्छ ।
जलस्रोत विकासमा आउने चुनौतीहरू
नेपालमा जलस्रोतको अपार सम्भावना रहे पनि यसको विकासमा विभिन्न चुनौतीहरू छन् ।
आर्थिक अभाव
जलविद्युत् आयोजना निर्माण गर्न ठूलो पुँजी आवश्यक पर्छ । नेपालमा निजी क्षेत्रको सहभागिता बढ्दै गएको भए पनि लगानीको अभाव कायमै छ ।
राजनीतिक अस्थिरता
नीति अस्थिरता, परियोजना अनुमोदनमा ढिलाइ र राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण जलविद्युत् आयोजना प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन सकिरहेको छैन ।
प्राविधिक र पूर्वाधार समस्याहरू
नेपालमा आवश्यक दक्ष जनशक्ति र अत्याधुनिक प्रविधिको अभाव देखिन्छ । विद्युतीय ग्रिड प्रणाली कमजोर भएकाले उत्पादन भएको विद्युत् उपयोग गर्न चुनौती छ ।
पर्यावरणीय प्रभाव
जलविद्युत् आयोजना निर्माण गर्दा जैविक विविधता, नदी प्रवाह तथा वातावरणमा असर पर्ने भएकाले दिगो विकासका सिद्धान्त अपनाउन आवश्यक छ ।
समाधान र भावी रणनीति
नेपालले जलस्रोतको अधिकतम उपयोग गरी आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न विभिन्न रणनीतिहरू अपनाउनु आवश्यक छ ।
नीति तथा कानुनी सुधार
जलविद्युत् विकासलाई प्राथमिकता दिँदै सरकार तथा निजी क्षेत्रको सहकार्य आवश्यक छ । लगानीकर्ता आकर्षित गर्न कानुनी र प्रक्रियागत सुधार आवश्यक छ ।
विद्युत् निर्यात प्रवर्द्धन
भारत, बंगलादेश र चीन जस्ता छिमेकी मुलुकहरूसँग विद्युत् व्यापार सम्झौता गरी निर्यात वृद्धि गर्न सकिन्छ ।
स्थानीय समुदायको सहभागिता
जलविद्युत् तथा सिँचाइ आयोजना स्थानीय जनताको हितमा हुनेगरी योजना बनाउन आवश्यक छ ।
विस्थापित हुन सक्ने समुदायका लागि उचित पुनस्र्थापना तथा क्षतिपूर्ति कार्यक्रम लागू गर्नुपर्छ ।
दिगो विकास र वातावरणीय सन्तुलन
जलविद्युत् आयोजना निर्माण गर्दा वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकनलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
जैविक विविधता र नदी पारिस्थितिकी प्रणालीको संरक्षणमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।
निष्कर्ष
नेपालको जलस्रोतको अपार सम्भावना रहेको भए पनि यसको उपयोग सीमित मात्रामा भइरहेको छ । यदि सरकारले दीर्घकालीन योजना, लगानीमैत्री नीति, प्रविधि विकास र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यलाई प्राथमिकता दिन सक्यो भने जलविद्युत् तथा अन्य जलस्रोतको प्रभावकारी उपयोग गरी आर्थिक समृद्धिको लक्ष्य हासिल गर्न सकिन्छ । जलस्रोत नेपालको भविष्यको मेरुदण्ड बन्न सक्छ, यदि यसको बुद्धिमानीपूर्वक उपयोग गरियो भने ।
