–अपूर्व नेपाल
सूचना प्रविधिको तीव्र विकासले आधुनिक समाजलाई नयाँ उचाइमा पुर्याएको छ । इन्टरनेट, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, बिग डेटा, मोबाइल प्रविधि र सामाजिक सञ्जाल जस्ता प्रविधिहरूले हाम्रो दिनचर्या, व्यवसाय, शिक्षा, स्वास्थ्य र सञ्चार प्रणालीमा आमूल परिवर्तन गरेका छन् । प्रविधिको प्रभावकारिताका कारण आज हामी केही सेकेन्डमै विश्वभरका सूचनाहरू प्राप्त गर्न सक्छौँ, अनलाइन कारोबार गर्न सक्छौँ, टाढा रहेका आफन्त तथा साथीहरूसँग सजिलै सम्पर्क गर्न सक्छौँ र डिजिटल सेवाहरूको भरपर्दो उपयोग गर्न सक्छौँ ।
तर, प्रविधिको विकासले सकारात्मक प्रभाव मात्र पारेको छैन । प्रविधिको दुरुपयोग, कमजोर साइबर सुरक्षाका कारण डाटा चोरी, गलत सूचना तथा अफवाहको फैलावट, अनलाइन अपराध र कृत्रिम बुद्धिमत्ताका कारण रोजगारीमा पर्ने असर जस्ता समस्याहरू बढ्दै गएका छन् । डिजिटल युगले समाजलाई नयाँ सम्भावनाहरू प्रदान गरे पनि यसले चुनौतीहरू पनि सिर्जना गरेको छ, जसले व्यक्तिगत, सामाजिक तथा आर्थिक क्षेत्रमा गहिरो असर पार्न सक्छ ।
सूचना प्रविधिको अत्यधिक निर्भरता र दुरुपयोगले मानव अधिकार, मानसिक स्वास्थ्य तथा समाजको स्थायित्वलाई समेत प्रभावित गरिरहेको छ । प्रविधि प्रयोग गर्दा हुने सुरक्षा जोखिम, अनलाइन धम्की, साइबर अपराध र सामाजिक सम्बन्धमा पर्ने नकारात्मक प्रभाव जस्ता समस्याहरूलाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन । प्रविधिले दिएको सहजता र जोखिमबिचको सन्तुलन कायम गर्नु आजको युगको ठूलो चुनौती बनेको छ ।
निम्तिएको जोखिम
सूचना प्रविधिको प्रयोग बढेसँगै साइबर अपराध पनि बढिरहेको छ । ह्याकिङ, फिसिङ, मालवेयर आक्रमणहरू प्रविधिमा आधारित प्रणालीहरूको कमजोर पक्षलाई लक्ष्य बनाउँदै आएका छन् । बैंकिङ प्रणाली, सरकारी डेटा, अस्पतालको अभिलेख तथा व्यक्तिगत गोपनीयता सुरक्षित राख्न गाह्रो बन्दै गएको छ । साइबर आक्रमणहरूका कारण वित्तीय क्षति मात्र नभई राष्ट्रिय सुरक्षामा समेत असर पर्ने सम्भावना रहन्छ ।
डिजिटल प्रविधिले प्रत्येक व्यक्तिको गतिविधि ट्रयाक गर्न सक्षम बनाएको छ । सामाजिक सञ्जाल, मोबाइल एप्स तथा अनलाइन सेवाहरू प्रयोग गर्दा व्यक्तिहरू अन्जानमा आफ्ना व्यक्तिगत डेटा साझा गरिरहेका हुन्छन् । ठूलो प्रविधि कम्पनीहरू डेटा संकलन गरी प्रयोगकर्ताहरूको व्यवहार विश्लेषण गर्न सक्षम छन्, जसले निजी सूचनाको दुरुपयोगको सम्भावना बढाउँछ ।
सूचना प्रविधिको सहज पहुँचले गलत सूचना, अफवाह र दुष्प्रचार फैलाउने कार्यलाई पनि तीव्र बनाएको छ । सामाजिक सञ्जालमा अनियन्त्रित रूपमा फैलिने गलत समाचारहरूले जनमानसमा त्रास, अविश्वास र सामाजिक विभाजन निम्त्याउन सक्छ । झूटा समाचारहरू चुनावी प्रक्रियामा हस्तक्षेप गर्न, सांस्कृतिक तथा धार्मिक असहिष्णुता भड्काउन तथा व्यक्तिगत छविमा नकारात्मक प्रभाव पार्न प्रयोग भइरहेको छ ।
अनलाइन प्लेटफर्महरूमा अत्यधिक समय बिताउनु मानसिक स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन सक्छ । सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोगले मानिसहरूलाई निराशा, डिप्रेसन र एक्लोपनको सिकार बनाउने सम्भावना उच्च हुन्छ । साथै, कृत्रिम रूपमा फिल्टर गरिएका तस्बिर तथा सफलता देखाएर उत्पन्न हुने तुलनात्मक मनोवृत्तिले आत्मसम्मानमा गिरावट ल्याउन सक्छ ।
सूचना प्रविधिको विकाससँगै स्वचालनको प्रयोग बढ्दै गएको छ, जसले परम्परागत रोजगारी गुम्ने सम्भावना बढाएको छ । प्रविधिले उत्पादन प्रक्रियालाई तीव्र र लागत–कम बनाएको छ, तर यसले थुप्रै जनशक्तिलाई विस्थापित गरिरहेको छ । खासगरी, कृत्रिम बुद्धिमत्ता र रोबोटिक्सको प्रयोग बढेसँगै साधारण श्रममा आधारित रोजगारी घट्ने खतरा छ ।
सूचना प्रविधिको दुरुपयोग विभिन्न अपराधहरूमा भइरहेको छ । साइबर बुलिङ, अनलाइन ठगी, डिजिटल ब्ल्याकमेल तथा अवैध गतिविधिहरू प्रविधि प्रयोग गरी गर्न सहज भएको छ । सामाजिक सञ्जालमा नक्कली पहिचान बनाएर ठगी गर्ने, गलत सूचना फैलाउने तथा साइबर स्टकिङ गर्ने घटनाहरू सामान्यजस्तै भएका छन् ।
निष्कर्षमा
सूचना प्रविधिले जीवनलाई सहज, प्रभावकारी र गतिशील बनाएको छ, तर यसको प्रयोगसँगै उत्पन्न हुने जोखिमहरूलाई बेवास्ता गर्न सकिन्न । प्रविधिको अत्यधिक प्रयोगले आज हाम्रा नेपाली समाजहरू प्रत्यक्ष प्रभावित भएका छन् । मानिसहरू भौतिक रूपमा जति नजिक छन्, प्रविधिको कारणले उनीहरूबिचको व्यक्तिगत सम्पर्क भने घट्दै गएको छ । स्मार्टफोन, ट्याब्लेट तथा कम्प्युटरमा व्यस्त रहनाले परिवारभित्र संवाद कम हुँदै गएको छ, जसले सामाजिक सम्बन्धहरू कमजोर बनाउन सक्छ ।
अर्कोतर्फ, साइबर सुरक्षाको सुदृढीकरण, डिजिटल साक्षरताको प्रवद्र्धन तथा प्रविधिको सन्तुलित प्रयोगद्वारा यी जोखिमहरू न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । प्रविधिको सदुपयोग गर्न सकिएमा यसले आर्थिक, सामाजिक तथा व्यक्तिगत रूपमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ, अन्यथा यसको दुरुपयोगले समाजमा गम्भीर समस्या उत्पन्न गराउन सक्छ । अतः प्रविधिको विवेकशील तथा उत्तरदायी प्रयोग नै सुरक्षित डिजिटल भविष्यको आधारशिला हो ।
(लेखक सूचना प्रविधि क्षेत्रका विज्ञ हुन् ।)
