–राजेन्द्र गजुरेल
व्यापारघाटा कुनै पनि राष्ट्रको समग्र आर्थिक स्वास्थ्यका लागि चिन्ताजनक विषय हो । व्यापारघाटा भन्नाले देशले आयात गरेको वस्तु तथा सेवाको मूल्य, देशले निर्यात गरेको वस्तु तथा सेवाको मूल्यभन्दा बढी भएको अवस्था जनाउँछ ।
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रका लागि यो झनै चुनौतीपूर्ण समस्या हो, जसको समाधानले दीर्घकालीन समृद्धिको बाटो खोल्न सक्छ ।
व्यापारघाटा घटाउने मुख्य उपाय भनेको निर्यात वृद्धिका साथसाथै आयात प्रतिस्थापन गर्ने रणनीति अवलम्बन गर्नु हो । नेपालले आजको दिनमा अत्यधिक मात्रामा पेट्रोलियम पदार्थ, अन्न, फलफूल, तयारी कपडा, औषधि, विद्युतीय सामानलगायतका वस्तुहरू आयात गरिरहेको छ, जुन वस्तुहरू केही हदसम्म देशभित्रै उत्पादन गर्न सकिने क्षमता छ ।
त्यसैले, आयात प्रतिस्थापनका लागि स्थानीय उत्पादनमा जोड दिनु अत्यावश्यक हुन्छ । उदाहरणस्वरूप, धान, गहुँ, मकै जस्ता अन्नहरू नेपालमै उत्पादन गर्न सक्ने सम्भावना उच्च छ तर कृषि प्रणालीको आधुनिकीकरण, सिँचाइ सुविधा, बिउ–बीजनको गुणस्तर र किसानको प्रोत्साहनमा कमी भएका कारण हामी अझै पनि ठूलो परिमाणमा खाद्यान्न आयात गर्न बाध्य छौं ।
स्थानीय उद्योग र उत्पादन प्रणालीलाई प्रवर्द्धन गर्ने हो भने आयातमा निर्भरता घट्ने छ । लघु तथा घरेलु उद्योग, हस्तकला, बुनाइ, कृषि आधारित उद्योगहरूमा लगानी तथा प्राविधिक सहयोग दिएर उत्पादन वृद्धि गर्न सकिन्छ ।
साथै, सरकारद्वारा उद्योग स्थापना गर्नका लागि सहज नीतिगत व्यवस्था र कर छुटको व्यवस्था गरिएको खण्डमा स्वदेशी उत्पादनमा रुचि बढ्न सक्छ । यी उद्योगले आयात प्रतिस्थापनमा मात्र नभई निर्यात वृद्धिमा पनि योगदान दिन सक्छन् ।
निर्यात बढाउने अर्को उपाय भनेको अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपाली उत्पादनको पहुँच विस्तार गर्नु हो । हाल नेपाली उत्पादनले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न नसक्नुको कारण गुणस्तर, प्याकेजिङ, नियमितता र प्रमाणीकरण जस्ता पक्षमा कमजोरी हुनु हो । यी पक्षलाई सुधार गर्न सरकार, निजी क्षेत्र, तथा सहकारी संस्थाबीच समन्वय आवश्यक हुन्छ ।
साथै, प्राविधिक शिक्षा तथा तालिम कार्यक्रममार्फत युवाहरूलाई उत्पादक क्षेत्रमा आकर्षित गरिनु आवश्यक छ । कृषि, पर्यटन, जलस्रोत, जडीबुटी, हाइड्रोपावर जस्ता क्षेत्रमा हाम्रो तुलनात्मक लाभ छ । यस्ता क्षेत्रमा लगानी बढाएर निर्यातयोग्य उत्पादनमा जोड दिनुपर्छ ।
विदेशी लगानी भित्र्याउने पनि व्यापारघाटा कम गर्ने उपाय हो । विदेशी लगानीले नयाँ प्रविधि, दक्षता र पुँजी भित्र्याउने मात्र होइन, निर्यातमुखी उद्योगको विकास गर्न पनि सघाउ पुर्याउँछ । तर, त्यसका लागि लगानीमैत्री वातावरण, स्पष्ट नीति र स्थायित्व अपरिहार्य हुन्छ । प्रशासनिक प्रक्रिया सहज, पारदर्शी र उत्तरदायी हुनुपर्छ ।
भन्सार नीतिमा पनि सुधार आवश्यक छ । अत्यावश्यक वस्तुबाहेकका वस्तुहरूमा उच्च कर लगाएर अनावश्यक आयात निरुत्साहित गर्न सकिन्छ । तर, यसो गर्दा कालोबजारी र तस्करी नफैलियोस् भन्ने सुनिश्चित गर्न भन्सार र सुरक्षातन्त्र सशक्त हुनुपर्छ ।
वैदेशिक रोजगारबाट प्राप्त हुने रेमिट्यान्सलाई समेत उत्पादनमुखी क्षेत्रमा लगानी गर्ने वातावरण बनाइनुपर्छ । हाल अधिकांश रेमिट्यान्स उपभोगमै खर्च हुने गरेको अवस्थामा त्यो रकम बचत र लगानीतर्फ मोडिन सक्ने योजना आवश्यक छ ।
सरकारले आकर्षक योजना ल्याई रेमिट्यान्सलाई उद्योग, कृषि, पर्यटन वा अन्य उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रेरणा दिनुपर्छ ।
आखिर, व्यापारघाटा केवल आर्थिक आँकडाको कुरा होइन; यो उत्पादन र उपभोगबीचको सन्तुलनको संकेत पनि हो । स्वदेशी उत्पादनमा आत्मनिर्भर बन्ने, अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी हुने र विवेकपूर्ण आयात नीतिमा जानु नै यसको समाधानको बाटो हो । यसका लागि सरकार, निजी क्षेत्र, सहकारी संस्था, नागरिक समाज र आमनागरिक सबैको साझा प्रयास अपरिहार्य छ ।
समृद्ध नेपाल निर्माणको सपना तब मात्र साकार हुन्छ, जब देश आफैं उत्पादन गर्ने, निर्यात बढाउने र आयात घटाउने दिशामा दृढताका साथ अघि बढ्छ ।
