–उत्तम कार्की

विपद् जोखिम भन्नाले कुनै प्राकृतिक, मानवजनित वा प्राविधिक कारणले जनजीवन, सम्पत्ति, पूर्वाधार, सेवा तथा स्रोत, साधनमा पर्ने सम्भावित नोक्सान वा क्षतिको सम्भावनालाई जनाउँछ ।

संसारका धेरै देशहरूझैं नेपाल पनि विपद् जोखिममा रहेका देशहरूमध्ये एक हो । भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक तथा पर्यावरणीय कारणहरूले गर्दा नेपालमा विविध प्रकारका विपद् आउने गरेका छन् । तीमध्ये भू–कम्प, बाढी, पहिरो, डुबान, आगलागी, चट्याङ, हिमपात, खडेरी, हिमताल फुट्ने जोखिम, महामारी जस्ता विपद्ले यहाँ बारम्बार जनधनको क्षति गराउँदै आएका छन् ।

नेपालको भौगोलिक बनावट नै विपद् जोखिमको मूल कारक हो । यहाँको ८० प्रतिशतभन्दा बढी भू–भाग पहाडी र हिमाली छ, जसले गर्दा वर्षा हुने समयमा पहिरो र बाढीको जोखिम अत्यन्तै उच्च हुन्छ ।

त्यस्तै, विनाशकारी भूकम्पको दृष्टिकोणले नेपाल जोखिमयुक्त क्षेत्रभित्र पर्छ । २०७२ सालमा आएको गोरखा केन्द्रबिन्दु भएको ७ दशमलव ८ म्याग्निच्युडको महाभूकम्पले हजारौंको ज्यान लियो, लाखौं घर भत्किए र संरचनाहरू ध्वस्त भए । यस्तो भूकम्पको दोहोरिने सम्भावना अझै कायमै छ ।

भौगोलिक अवस्थाका अतिरिक्त, जनसंख्याको असमान वितरण, गरिबी, अव्यवस्थित शहरीकरण, वातावरणीय क्षरण, विपद् प्रबन्धनमा समन्वयको अभाव तथा चेतना र पूर्वतयारीको कमी जस्ता कारणले पनि विपद् जोखिम बढ्न पुगेको छ ।

ग्रामीण क्षेत्रमा बसोबास गर्ने समुदायहरू अझ बढी जोखिममा छन् किनभने उनीहरूमा विपद्को पूर्वतयारी, जोखिम न्यूनीकरण तथा विपद् उत्तरदायी क्षमता अत्यन्तै सीमित छ ।

नेपालमा विपद् व्यवस्थापनको प्रयास सरकार तथा विभिन्न राष्ट्रिय÷अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूद्वारा हुँदै आएको भए पनि ती प्रयासहरू प्रायः विपद् आइसकेपछि मात्र सक्रिय हुने गरेकाले दीर्घकालीन समाधानमा पुग्न कठिन भइरहेको छ । विपद् जोखिम न्यूनीकरणका कार्यक्रमहरू नीति तहमा सीमित हुने, स्थानीय तहमा कार्यान्वयनमा कमजोरी देखिनु, स्रोत, साधनको अभाव हुनु र जनसहभागिता न्यून हुनु जस्ता समस्याले प्रभावकारिता घटाएको छ ।

विपद् जोखिम न्यूनीकरणका लागि पूर्वतयारी सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो । यसका लागि विद्यालयस्तरदेखि नै विपद्सम्बन्धी ज्ञान र चेतना दिइनु आवश्यक छ । समुदाय स्तरमा विपद् उत्तरदायी समूहहरू गठन गरेर तिनीहरूलाई आवश्यक तालिम, उपकरण र स्रोत, साधन उपलब्ध गराउनु जरुरी छ ।

त्यस्तै, अव्यवस्थित शहरी विस्तार, जथाभावी खनिएका सडक, बिनायोजना निर्माण गरिएका संरचनाहरूले विपद्को जोखिमलाई बढाएका छन् । त्यसैले, विपद् सजग र वातावरणमैत्री विकास योजना अवलम्बन गर्नु आजको आवश्यकता हो ।

भौगोलिक सूचना प्रणाली, भू–उपग्रह चित्र, मौसम पूर्वानुमान प्रणालीलगायत प्रविधिको प्रयोग गरेर जोखिमको अध्ययन र सम्भाव्य विपद्को पूर्वसूचना दिने प्रणालीहरू विकास गर्न सकिन्छ । यस्ता प्रविधिको प्रयोगले जोखिमको पहिचान, क्षति न्यूनीकरण तथा पूर्वसावधानीको स्तरलाई बढाउन सकिन्छ ।

विपद्का बेला संचारको प्रभावकारिता अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । सही समयमा, सही माध्यमबाट सूचना प्रवाह भएमा क्षतिको मात्रा न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ । स्थानीय तहमा कार्यरत जनप्रतिनिधिहरू, स्वयंसेवकहरू, सुरक्षाकर्मीहरू, स्वास्थ्यकर्मीहरूबीच आपसी समन्वय र तालमेल कायम हुन जरुरी छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले देखाएको छ कि दीर्घकालीन र समावेशी योजना, जनसहभागिता, शिक्षा, प्रविधिको प्रयोग र संस्थागत समन्वयबाट मात्र विपद् जोखिमलाई न्यून पार्न सकिन्छ । नेपालले पनि यस्ता अभ्यासहरूबाट सिकेर आफ्ना नीति र कार्यक्रमहरूलाई व्यवहारमा ल्याउनु आवश्यक छ ।

सामाजिक सद्भाव, समुदायको एकता र सहकार्य पनि विपद् व्यवस्थापनका बलिया आधार हुन् । विपद् पूर्वतयारी, उत्तरदायित्व र पुनर्स्थापनाका क्रममा सामुदायिक नेतृत्वमा आधारित रणनीति प्रभावकारी हुन्छ । स्थानीय जनशक्ति, ज्ञान, सीप र अनुभवलाई कदर गरेर योजना निर्माण तथा कार्यान्वयनमा लगाउनुपर्छ ।

निष्कर्षमा भन्दा, विपद् जोखिम नेपालको अविभाज्य यथार्थ हो । यसलाई नअटेर बस्नुको सट्टा वैज्ञानिक, व्यावहारिक र समन्वययुक्त उपायहरू अपनाएर दीर्घकालीन रणनीतिमा जानुपर्छ । चेतना, तयारी, समन्वय र स्रोतको कुशल व्यवस्थापनमार्फत मात्र विपद् जोखिम न्यूनीकरण सम्भव हुने छ ।

विपद्को जोखिम कम गर्नु भनेको भविष्य सुरक्षित गर्नु हो । यो अभियानमा सरकार, नागरिक समाज, निजी क्षेत्र र हरेक व्यक्तिको सक्रिय सहभागिता अपरिहार्य छ ।