–उत्तम कार्की
नेपालको आर्थिक परिदृश्यमा वैदेशिक व्यापार घाटा एक गम्भीर समस्या बनेको छ । सन् २०२५ सम्म आइपुग्दा नेपालको आयात निरन्तर रूपमा निर्यातभन्दा धेरै गुणा बढी भइरहेको छ, जसका कारण देशको विदेशी मुद्रा सञ्चिति घट्ने, बजारीकरण कमजोर हुने र आत्मनिर्भरता गुम्ने खतरा छ । व्यापार घाटा कम गर्न दीर्घकालीन नीतिगत सुधार, उत्पादन वृद्धि र निर्यातमा विविधीकरणको आवश्यकता छ ।
नेपालको व्यापार घाटाको प्रमुख कारण आयातको उच्च निर्भरता हो । पेट्रोलियम पदार्थ, मेसिनरी, औषधि, विद्युतीय उपकरण र विलासिताका सामानहरू जस्ता वस्तुहरूमा नेपाल विदेशबाट अत्यधिक निर्भर छ । यता, निर्यात भने प्रायः कृषिजन्य उत्पादन, हस्तकला, कपडा र प्राकृतिक स्रोतहरूमै सीमित छ ।
उत्पादन क्षमता न्यून हुनु, स्थानीय उद्योगहरूको प्रतिस्पर्धा गर्ने क्षमताको अभाव र गुणस्तरीय उत्पादनको कमीले गर्दा नेपालको निर्यातले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा उल्लेखनीय स्थान बनाउन सकेको छैन ।
कृषि नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड भए तापनि यस क्षेत्रमा पर्याप्त आधुनिकीकरणको अभाव छ । कृषि उत्पादन परम्परागत प्रविधिमा आधारित छ, जसले पर्याप्त उत्पादन गर्न नसक्दा खाद्यान्नसमेत आयात गर्नुपर्ने अवस्था सिर्जना गरेको छ । यसले व्यापार घाटा झन् बढाइरहेको छ ।
साथै, औद्योगिक क्षेत्र पनि कमजोर अवस्थामा छ । उद्योगमा लगानी गर्ने वातावरणको कमी, अपर्याप्त पूर्वाधार र दक्ष जनशक्तिको अभावले निर्यातमुखी उद्योगहरूको विकास रोकिएको छ ।
नेपालको व्यापार घाटा बढ्नुमा नीतिगत कमजोरी पनि एक मुख्य कारण हो । आयात प्रतिस्थापनको प्रयासमा सरकारले पर्याप्त कदम चाल्न नसक्नु, निर्यात प्रोत्साहनका कार्यक्रम प्रभावकारी रूपमा लागू हुन नसक्नु र भन्सार प्रणालीको जटिलताले व्यापार घाटालाई थप बल दिएको छ । विदेशी लगानी आकर्षित गर्न नसक्नु र विशेष आर्थिक क्षेत्रको विकासमा ढिलाइ हुनु पनि निर्यात वृद्धि गर्न नसक्नुको अर्को कारण हो ।
व्यापार घाटा कम गर्नका लागि पहिलो र महत्त्वपूर्ण कदम भनेको स्थानीय उत्पादन क्षमता अभिवृद्धि गर्नु हो । कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण, सिँचाइको सुविधा विस्तार र प्रविधिको प्रयोगले उत्पादन वृद्धि गर्न सकिन्छ । खाद्यान्न आयात प्रतिस्थापन गर्न आत्मनिर्भर कृषिमा जोड दिनुपर्छ । साथै, कृषिजन्य उत्पादनलाई उद्योगसँग जोडेर मूल्य अभिवृद्धि गर्ने प्रयासले निर्यात वृद्धि गर्न सहयोग पुर्याउन सक्छ ।
दोस्रो, औद्योगिक विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । साना तथा मझौला उद्योगलाई सहुलियतपूर्ण ऋण, कर सहुलियत र तालिममार्फत प्रोत्साहन गर्न सकिन्छ । सरकारले विशेष आर्थिक क्षेत्रहरू विकास गरी निर्यातमुखी उद्योग स्थापना गर्नुपर्ने हुन्छ । मेसिनरी र प्रविधिको आयातलाई नीतिगत प्राथमिकता दिँदै, स्वदेशी उत्पादनलाई प्रतिस्थापन गर्न प्रयास गर्नु आवश्यक छ ।
तेस्रो, निर्यातलाई विविधीकरण गर्नुपर्छ । हालसम्म निर्यातमा कृषिजन्य उत्पादन र हस्तकलामै निर्भर रहँदा जोखिम बढी छ । सूचना प्रविधि, पर्यटन, सेवा क्षेत्र र आधुनिक उत्पादन क्षेत्रलाई निर्यातसँग जोडेर नयाँ बजारहरूको खोजी गर्नुपर्छ । सरकारका तर्फबाट निर्यात प्रोत्साहनका लागि अनुदान, कम ब्याज दरमा ऋण र अन्य सहुलियत प्रदान गरिनुपर्छ ।
चौथो, आयात नियन्त्रण गर्न विलासिताका सामानहरूको कर वृद्धि गर्नुपर्छ । यस्ता वस्तुको माग घटाउन र स्वदेशी उत्पादनलाई प्रवर्द्धन गर्न जनचेतना फैलाउनु आवश्यक छ । साथै, आयातमा निर्भरता घटाउन आत्मनिर्भर उत्पादन र ऊर्जा उपयोगको प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ ।
पाँचौं, विदेशी लगानी आकर्षण नेपालका लागि अतिआवश्यक छ । व्यापारमैत्री वातावरण सिर्जना गरी, नीतिगत स्थायित्व कायम राख्दै र सरकारी प्रक्रियालाई सरल बनाउँदै विदेशी लगानी भित्र्याउन सकिन्छ । विशेष आर्थिक क्षेत्रहरूमा विदेशी लगानीको प्रवर्द्धनले नेपाललाई औद्योगिक विकासमा अगाडि बढाउन सक्छ ।
अन्ततः व्यापार घाटा कम गर्न नीति निर्माण, उत्पादनशीलता र व्यापार विविधीकरणको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा जोड दिनुपर्ने हुन्छ । दीर्घकालीन दृष्टिकोणका साथ आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माणमा प्रयास गरेमा नेपालले व्यापार घाटा नियन्त्रण गरी आर्थिक सुदृढीकरणतर्फ अघि बढ्न सक्ने छ ।
