–नारायण अर्याल
अहिले अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको प्रशासनले व्यापार नीतिहरूमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ । विशेषतः भन्सार करहरूको क्षेत्रका बारेमा गरेको नयाँ नीति परिवर्तनले विश्वव्यापी व्यापार संरचनामा ठूलो असर पारेको छ । राष्ट्रपति ट्रम्पले देशअनुसार लिएको भन्सार दर कायम गर्ने नीतिले चीनलगायत कतिपय देशले प्रतिक्रियास्वरूप भन्सार दर घोषणा गरेका छन् ।
डोनाल्ड ट्रम्पले अमेरिकालाई ‘अमेरिका फर्स्ट’को नारा दिएर विदेशी सामानमा अधिक भन्सार कर लगाउने नीति लागू गरे । यसको मुख्य उद्देश्य अमेरिकाको उत्पादनलाई बचाउनु र अमेरिकामा बनाइएका वस्तुहरूको प्रतिस्पर्धात्मकता बढाउनु रहेको जनाइएको छ ।
विदेशी वस्तुहरूको आयातमा ठूलो शुल्क लगाएर घरेलु उद्योगको संरक्षण गर्दै आफ्नो व्यापारघाटा घटाउने प्रयासमा ट्रम्प अगाडि बढेका पनि कतिपय विश्लेषकले तर्क गरेका छन् । ट्रम्पको भन्सार नीति विशेषगरी चीन, युरोप र अन्य मुख्य व्यापारिक साझेदारहरूमा लक्षित रहेको देखिन्छ । तर, उनले चीनसँगको व्यापार युद्धलाई बढावा दिँदै अन्य मुलुकबाट आयात हुने वस्तुमा १० प्रतिशतदेखि ५० प्रतिशत बढीसम्म भन्सार कर बढाएका छन् । ट्रम्पले अगाडि सारेको नीतिका कारण अमेरिका वस्तु निर्यात गर्ने देशहरूलाई ठूलो असर गर्ने र अमेरिकी उपभोक्ताहरूलाई वस्तु खरिदमा महँगो पर्ने भएको छ । विश्व व्यापारमा निर्भर रहेका मुलुकहरूको अर्थतन्त्र नै चौपट हुनेसमेत अनुमान गरिएको छ ।
नेपालले के सिक्न सक्छ ?
राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले साझेदार राष्ट्रहरूका लागि फरक र प्रतिस्पर्धी राष्ट्रहरूका लागि रेसिप्रोकल (जबाफी) करको घोषणा गरेका छन् । नेपालबाट अमेरिकामा उल्लेख्य निर्यात नभए पनि नीतिगत रूपमा भने ट्रम्पले लिएको नीतिबाट दीर्घकालीन नीति तर्जुमा गर्न सहयोग पुग्ने देखिन्छ । लामो समयदेखि अमेरिका स्वयं विश्वव्यापीकरणको पक्षपाती देश हो । तर, व्यापारघाटा र राष्ट्रको ऋण बढ्दै गएपछि उसले आफूले अंगीकार गर्दै आएको उदार अर्थराजनीतिकै विपक्षमा राष्ट्रलाई केन्द्रमा राखेर वैदेशिक व्यापारका नीतिहरूमा कठोर हेरफेर गरेको छ ।
अमेरिकाले चालेको सो नीतिले विश्व व्यापार र साझेदारीसँगै देशको अर्थतन्त्र र राष्ट्रिय हित नै मुख्य हो र दीर्घकालीन हो भन्ने मानकलाई पुनः स्थापित गरेको छ, जसलाई विशेषतः राष्ट्रिय पुँजीवादी र कम्युनिस्टहरूले मात्र उठाउँदै आएका थिए । नेपालले ट्रम्पको नीतिबाट यो सिक्न सक्छ कि व्यापार नीति सधैं लचिलो र परिवर्तनशील हुनुपर्छ । कुनै पनि व्यापारिक सम्झौतामा अमेरिका जस्तो शक्तिशाली राष्ट्रसँग व्यापार गर्दा मात्र होइन, अन्य राष्ट्रहरूसँगको व्यापार गर्दा पनि व्यापारिक रणनीति परिमार्जन गर्न जरुरी छ ।
नेपालले अमेरिका र अन्य प्रमुख साझेदारहरूसँगको व्यापार सम्झौतामा समयसमयमा संशोधन र फेरबदल गर्नका लागि तयारी गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारसम्बन्धी छलफल र वार्ता प्रक्रियामा सक्रियता देखाउन आवश्यक छ । ट्रम्पको नीतिले विशेषगरी अमेरिकाको उत्पादन क्षेत्रलाई बलियो बनाउने उद्देश्य राखेको नजिकबाट देख्न सकिन्छ । नेपालले यस नीतिबाट यो सिक्न सक्छ कि स्थानीय उत्पादनलाई प्रोत्साहन र सशक्त बनाउन अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ ।
यदि नेपाल विदेशी वस्तुहरूको आयातमा निर्भर रहन्छ भने भविष्यमा कुनै न कुनै बाह्य कारकले समस्यामा पर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, अमेरिकी भन्सार नीतिका कारण नेपाललाई महँगा सामग्रीहरूको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ । यसबाट बच्नका लागि नेपालले स्वदेशी उत्पादन र औद्योगिक विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने छ । कृषि र उत्पादन क्षेत्रका लागि पर्याप्त नीति र सुविधाहरू सुनिश्चित गरेर नेपालले स्वदेशी उत्पादनमा निर्भरता बढाउन सक्छ ।
साथै, नेपालको व्यापार संरचना अझै पनि सीमित छ र केही प्रमुख साझेदार राष्ट्रहरूमा निर्भर छ । ट्रम्पको नीतिका कारण विश्वका धेरै देशले आजको दिनमा सामना गर्नुपरेको समस्या जस्तै नेपालले पनि भविष्यमा अन्य कुनै पनि देशबाट गम्भीर प्रकारको समस्या झेल्नुपर्ने र अर्थतन्त्र नै संकटमा पुग्न सक्ने अवस्थ सिर्जना हुन सक्छ । यो मात्र होइन कि वैदेशिक व्यापारमा हुन सक्ने कठिनाइले आधारभूत जीवन नै संकटमा पुग्न सक्छ । यस्तो अवस्थामा नेपालले आफ्नो व्यापारिक साझेदारीलाई विविधीकरण गर्न आवश्यक छ ।
नेपालले चीन, भारत, युरोप र दक्षिण एसियाका अन्य मुलुकसँग पनि व्यापार वृद्धि गर्न सक्ने रणनीति बनाउनुपर्छ । यसका लागि नेपालले द्विपक्षीय व्यापार सम्झौताहरू र बहुपक्षीय व्यापार सम्झौताहरूमा संलग्नता बढाउन सक्छ । नेपालको मुख्य चुनौती भनेको आफ्नो निर्यातलाई विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउनु हो । नेपालले आफ्नो निर्यातलाई बढावा दिनका लागि आफ्ना उत्पादनहरूको गुणस्तर र मूल्य प्रतिस्पर्धा सुधार गर्नुपर्ने छ । साथै, नेपालले निर्यातमा थप विविधता ल्याउने प्रयास गर्न सक्छ । यसका लागि नेपालले आफ्ना कृषि उत्पादनहरू, हस्तकला र साना उद्योगहरूको मार्केटिङलाई सुधारेर विश्व बजारमा ती वस्तुहरूको माग बढाउनका लागि योजनाबद्ध काम गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
नेपालले व्यापारिक नीतिहरूलाई सुधार्ने क्रममा नवप्रवर्तनको विकास गर्नुपर्ने अपरिहार्य आवश्यकता छ । ट्रम्पको भन्सार नीति अमेरिकी उद्योगहरूको नवप्रवर्तन र प्रतिस्पर्धालाई प्रोत्साहन दिने उद्देश्यले पनि ल्याइएको हो । नेपालले पनि आफ्नो उद्योग क्षेत्रमा नवप्रवर्तन र नयाँ प्रविधिको उपयोगमा ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता छ । यसका लागि नेपालले शैक्षिक र प्राविधिक संस्थाहरूमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ ताकि युवाहरूलाई आधुनिक व्यावसायिक सीप र ज्ञान प्रदान गर्न सकियोस् । यसले नेपालका उद्योगहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउने मौका दिन सक्छ ।
ट्रम्पको अमेरिकी भन्सार कर नीति अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार संरचनामा एक महत्त्वपूर्ण मोड ल्याउने कदमको रूपमा रहने अनुमान पनि गर्न सकिन्छ । नेपालका लागि यसले विभिन्न चुनौतीहरू र अवसरहरू प्रस्तुत गरेको छ । नेपालले यस नीतिबाट गतिशील व्यापारिक रणनीतिको तर्जुमा, स्वदेशी उत्पादनको प्रोत्साहन, व्यापार विविधीकरण, निर्यात प्रवर्द्धन र नवप्रवर्तनको विकासलाई अगाडि बढाउन आवश्यक नीति, ऐन/कानुनको क्षेत्रमा काम गर्नुपर्छ ताकि विदेशी नीतिहरूको प्रभावलाई नियन्त्रण गर्न सकियोस् र देशको आर्थिक विकासमा प्रगति हासिल गर्न सकियोस् ।
