–राजन तिमिल्सिना
आज हामी तीव्रतापूर्वक बदलिरहेको विश्वको स्वरूप, नाटकीय रूपमा घटिरहेका असाधारण घटनाहरूको बिचमा बसिरहेका मात्र छैनौँ की बरु तिनीहरूबाट बढी भन्दा बढी प्रभावित पनि भइरहेका छौँ । समकालीन विश्वमा वैज्ञानिक–प्राविधिक विकासले युग सापेक्ष, व्यवहारिक र जीवनोपयोगी शिक्षामार्फत विश्वको स्वरूप, संस्कृति र मानव जातिको जीवन व्यवहार नै बदलिदिएको छ ।
वैज्ञानिक, प्राविधिक र व्यवहारिक शिक्षा भनेको श्रम शिक्षा हो । श्रम शिक्षा बिना भौतिक जगत र मानव समाजको गतिलाई सही ढङ्गले समात्न सकिँदैन । श्रम शिक्षा भनेको आवश्यक सीप र दक्षतासहितको व्यवहारिक र प्राविधिक शिक्षा हो । आज हामी अमूर्त रूपमा वैज्ञानिक शिक्षा प्रणालीको कुरा गरिरहेका छौँ, त्यसलाई मूर्त र ठोसरूपमा परिभाषित गर्नु अहिलेको आवश्यक हो, जसले जीवनोपयोगी शिक्षाको माध्यमबाट भौतिक जगत र मानव जीवनका जटिलतम प्रश्नहरूको सही जवाफ दिन सकोस् । श्रम शिक्षाले अव्यवहारिक शिक्षा प्रणालीलाई बदलेर भौतिक जगत, मानव जीवन र सामाजिक परिघटनाहरूलाई सही ढङ्गले दिशानिर्देश गर्न मद्दत गर्दछ ।
श्रम शिक्षा यस्तो शिक्षा पद्धति हो, जसले वैज्ञानिक सिद्धान्तहरू, विधिहरू र सोचाइको विकासमा विशेष जोड दिन्छ । यो प्रणालीको मुख्य उद्देश्य विद्यार्थीलाई वैज्ञानिक अनुसन्धान, तर्कसंगत सोच, र समस्याहरूको समाधानका लागि विश्लेषणात्मक र प्रयोगात्मक क्षमता अभिवृद्धि गर्नु हो । यसप्रकारको शिक्षाबाट आफूले के–कस्तो उत्पादन वा सेवा दिने भन्ने कुराको सुनिश्चित हुन्छ र यसबाट कुनै प्रकारको शैक्षिक बेरोजगार बन्नु पर्दैन ।
विश्वमा वैज्ञानिक, प्राविधिक तथा व्यवहारिक शिक्षा प्रणालीको विकाससँगै मानवीय चेतना, सूचना प्रणाली, उत्पादन प्रणाली, सामाजिक ढाँचा आदिमा पुराना मूल्य–मान्यताहरू क्रमभङ्ग हुँदै नयाँ मूल्य मान्यता र अवधारणाहरू स्थापित भइरहेका छन् । विज्ञान–प्राविधिक क्रान्तिले सिङ्गै विश्वलाई एउटा सानो गाउँमा परिणत गर्दै भूमण्डलीकरणको मध्यमद्वारा श्रम, सिप, प्रविधि र चेतनालाई क्रमशः सीमारहित बनाएको छ ।
विज्ञान–प्राविधिक क्रान्तिले नयाँ–नयाँ आविष्कार गर्दै मानव जीवनलाई सकारात्मक रूपमा प्रभावित गरिरहेको छ, साथै केही अपवादहरू नकारात्मकरूपमा पनि देखा परेका छन् । २०औँ शताब्दीमा भौतिक विज्ञानको क्षेत्रमा भएको समुच्चय तथा महानतम् आविष्कार भनेको क्वान्टम सिद्धान्तको आविष्कार नै मुख्य हो । क्वान्टम सिद्धान्तको आविष्कारले शिक्षा र दर्शनको क्षेत्रमा मूलभूत परिवर्तन नै ल्याइदिएको छ । कम्प्युटर, माक्रो–इलोक्टोनिक, सूचना प्रविधि, यन्त्र विज्ञान, परमाणु विज्ञान, विद्युतचालित यन्त्र, सेन्सर प्रविधि, अटोमेशन, रोर्वट जस्ता प्रविधिको विकासले परम्परागत शिक्षा प्रणालीलाई ठुलो चुनौती थपिदिएको छ ।
शिक्षाको महत्व र विकासका साथै यसका नविनतम् आयामहरूका विषयमा नयाँ–नयाँ खोज र अनुसन्धानहरूको खाँचो छ । नेपालको शिक्षा प्रणाली अत्यन्तै पुरातन वादी सोच, मूल्य, मान्यता र अवधारणामा कैद छ । यसले शिक्षाका नविनतम् मार्ग पहिल्याउन नसक्दा शिक्षार्थीहरूको बौद्धिक विकासलाई बन्ध्याकरण गरिरहेको छ ।
वर्तमानको जीवनोपयोगी र वैज्ञानिक तथा प्राविधिक शिक्षा प्रणालीको विकासले मात्र नेपाल र नेपाली समाजको भविष्यको नयाँ मार्गचित्र कोर्न सक्छ । भौतिक जगतका हरेक वस्तुहरू, घटनाहरू, पदार्थहरू र सामाजिक क्रियाकलापहरू गतिशील र परिवर्तनशील छन् । यसका शाश्वत नियम र गति बुझ्न नसक्दा शिक्षा क्षेत्रले अग्रगामी फड्को मार्न सकिरहेको छैन ।
नेपालको शिक्षा क्षेत्रमा राज्यको ठुलो लगानी हुँदाहुँदै पनि यसले अपेक्षित परिणाम दिन सकेको छैन । के हामी यो अवस्थाको जवाफ नखोज्ने ? राज्य यन्त्रको पुरानो मेकानिज्म नयाँ सोच, मूल्य मान्यता र प्राविधिक ज्ञानद्वारा अपडेट छैन । देशमा अझै पनि परम्परावादी र गुरुकुल शिक्षा प्रणाली कायमै रहेको छ । शिक्षण विधिमा पनि नयाँ आयाम थपिएको छैन र पाठ्यक्रमहरूमा शाब्दिक फेरबदल मात्रै छ, व्यवहारिक र युग सापेक्ष छैन । जसको कारण शिक्षालयहरू बेरोजगार उत्पादन गर्ने भट्टीको रूपमा सीमित भइरहेका छन् । देशलाई आवश्यक पर्ने जनशक्ति उत्पादन गर्न कृषि शिक्षा, यन्त्र विज्ञान, बहु प्राविधिक शिक्षा, सैन्य शिक्षा आदिलाई प्राथमिक तहदेखि नै अनिवार्य गर्नु पर्दछ । शिक्षालाई सैद्धान्तिक कक्षामा मात्र कैद नगरी अनिवार्य प्रयोगात्मक विधि लागू गरिनुपर्छ ।
शिक्षालयहरूले राज्यलाई आवश्यक जनशक्ति निर्माण गर्नुभन्दा पनि राज्यलाई नै बोझ हुने जनशक्ति उत्पादन गरिरहेका छन् । देशमा दक्ष जनशक्तिको अभावले कयौँ कलकारखाना, उद्योग र सेवा क्षेत्रमा विदेशी कामदारहरू कार्यरत छन् भने श्रम शिक्षाको अभावको कारण नेपालका लाखौँ युवाहरू बेरोजगार भई कामको खोजीमा देश, विदेशमा भौँतारी रहेका छन् । अवैज्ञानिक र अव्यवहारिक शिक्षा प्रणालीको कारण शिक्षित जनशक्तिभन्दा अशिक्षित युवाहरू व्यवहारिक ज्ञानको कारण बरु रोजगारीमा फिट भइरहेको तथ्यहरूले देखाइरहेको छ ।
शिक्षालय भनेको नयाँ–नयाँ आविष्कारको प्रयोगशाला र वैज्ञानिकहरू उत्पादन गर्ने महाविश्वविद्यालयको रूपमा अघि बढाउनु पर्दछ । शिक्षा केवल बुझ्नको लागि मात्रै हुनु हुँदैन, शिक्षा जीवन र जगतलाई बदल्ने हुनुपर्छ । जीवनको ऊर्जाशील समय शिक्षा आर्जनमा व्यतित् गरी ठुलो धनराशि खर्च गर्दा समेत बेरोजगार हुनुको पीडा आम शैक्षिक जनशक्तिले भोग्दै आएका छन् । पुरातन वादी शैक्षिक प्रणालीलाई श्रम शिक्षाको माध्यमद्वारा समूल रूपान्तरण र पूर्नसंरचना गरेर मात्र वर्तमानका शैक्षिक अन्तर्विरोधहरू हल गर्न सकिन्छ ।
श्रम शिक्षा प्रणालीमा विद्यार्थीलाई अनुसन्धान र प्रयोगहरूमा संलग्न गरिन्छ । उनीहरूले प्रयोगशालामा व्यवहारिक अनुभव प्राप्त गर्छन्, जसले वैज्ञानिक अवधारणालाई राम्रोसँग बुझ्न मद्दत गर्छ । यो प्रणालीमा शिक्षण विधि तथ्यमा आधारित हुन्छ । शिक्षकहरूले वैज्ञानिक प्रमाणहरू प्रस्तुत गरेर विद्यार्थीलाई ज्ञान प्रदान गर्छन् ।
श्रम शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीलाई समस्याहरूको समाधान गर्न सक्ने बनाउँछ । यसमा उनीहरूले वैज्ञानिक विधि प्रयोग गरेर समस्याहरूलाई विश्लेषण गर्छन् र निष्कर्ष निकाल्छन् । यो प्रणालीले विद्यार्थीलाई तर्क संगत सोच्न र प्रश्न गर्न उत्प्रेरित गर्छ । उनीहरूलाई केवल जानकारी ग्रहण गर्न मात्र नभई, आफूले प्राप्त गरेका जानकारीको परीक्षण र आलोचना गर्न प्रोत्साहित गरिन्छ ।
श्रम शिक्षा प्रणालीमा प्रविधिको ठुलो भूमिका हुन्छ । कम्प्युटर, डिजिटल उपकरणहरू र इन्टरनेटको प्रयोग गरेर विद्यार्थीहरूले वैज्ञानिक ज्ञानलाई व्यावहारिक रूपमा उपयोग गर्न सिक्छन् । यो प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई नवीकरण, नवप्रवर्तन र अनुसन्धानतर्फ प्रेरित गर्छ, जसले उनीहरूको दिगो विकासमा मद्दत पुर्याउँछ ।
नेपालमा आज जुन शिक्षा प्रणाली र शिक्षण विधि प्रयोग गरिएको छ, यसले नेपाली समाजलाई आवश्यक पर्ने दक्ष जनशक्ति निर्माण गर्न सकेको छैन । शिक्षालयहरू शिक्षार्थीहरूको मनोविज्ञानअनुसारको शिक्षा दिन असमर्थ भएका छन् । बालबालिकाहरूको रुचिअनुसारको शिक्षा दिनुको साटो घोकन्ते र लादिएको शिक्षा प्रणालीले नयाँ र सिर्जनशील जनशक्ति उत्पादन गर्न सक्दैन । शिक्षालाई विविधीकरण गर्दै बालबालिकाको मनोविज्ञान र रुचिअनुसार शारीरिक, प्राविधिक, व्यवहारिक र प्रयोगात्मक शिक्षामा जोड दिनु पर्दछ ।
शिक्षा सर्वसाधारण र घरनीयाहरूको लागि फरक–फरक छ । शिक्षालाई जनवादीकरण गर्नुपर्छ । जनवादी शिक्षा भनेको जनताको शिक्षामा पहुँच, सहभागिता र समावेशितालाई प्राथमिकता दिने शैक्षिक प्रणाली हो । यसको मुख्य उद्देश्य समाजका सबै वर्गका मानिसहरूलाई समान शिक्षा उपलब्ध गराउनु, सामाजिक न्यायलाई प्रोत्साहन गर्नु र व्यक्ति, समाज तथा राष्ट्रको समग्र विकासमा टेवा पुर्याउनु हो । जनवादी शिक्षा विशेषगरी असमानता, विभेद र उत्पीडनको विरुद्ध उभिने र सबैलाई शिक्षाको समान अधिकार सुनिश्चित गर्ने शिक्षा प्रणाली हो ।
जनवादी शिक्षामा सबैलाई, चाहे उनीहरूको सामाजिक, आर्थिक, जातीय वा लैङ्गिक अवस्थिति जे होस्, समान र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नु, विद्यार्थीहरूलाई मात्र सिकाइको विषयवस्तु ग्रहण गर्ने नभई, तिनीहरूलाई शिक्षण र सिकाई प्रक्रियामा सक्रिय सहभागिता गराउनु हो । यस्तो शिक्षा प्रणालीले समाजमा रहेका असमानता र अन्यायहरूलाई सम्बोधन गरी सबैलाई समान शैक्षिक अवसर उपलब्ध गराउनु हो ।
विभिन्न भाषिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका विद्यार्थीहरूको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्ने शिक्षण विधि अपनाउनु, जसले उनीहरूको भाषिक, संस्कृति र पहिचानलाई संरक्षण गर्न मद्दत गरोस् । जनवादी शिक्षाले व्यवहारिक ज्ञानलाई जोड दिन्छ, जसले विद्यार्थीहरूको दैनिक जीवन र समाजको आवश्यकतामा आधारित शिक्षा प्रदान गर्छ ।
शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियामा शिक्षक र विद्यार्थीबिच संवादमूलक र सहकार्यात्मक वातावरण सिर्जना हुन्छ । विद्यार्थीहरूलाई केवल ज्ञानको उपभोक्ता होइन, सर्जकका रूपमा हेरिन्छ । विद्यार्थीहरूको समूहमा छलफल, परियोजना कार्य र सामूहिक गतिविधिमा जोड दिइन्छ, जसले उनीहरूमा सामूहिक भावना र समन्वयको विकास गर्छ । शिक्षण सामग्री स्थानीय सन्दर्भ, संस्कृति र वास्तविकतासँग मेल खाने गरी तयार गरिन्छ, जसले विद्यार्थीहरूको रोजाई र आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्छ ।
विद्यार्थीहरूलाई केवल किताबी ज्ञानमा सीमित नराखेर समाजका विभिन्न पक्षहरूलाई आलोचनात्मक रूपमा सोच्न र प्रश्न गर्न प्रेरित गरिन्छ । यसले औपचारिक र अनौपचारिक दुवै प्रकारका शिक्षण विधिहरूलाई समावेश गर्छ, जसमार्फत समुदाय स्तरमा जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रम सञ्चालन गरिन्छ । समग्रमा, जनवादी शिक्षाले मानिसहरूलाई समाजको परिवर्तन र सुधारका लागि तयार पार्दै समतामूलक र न्यायपूर्ण समाजको निर्माण गर्ने उद्देश्य राख्छ ।
अन्त्यमा, शिक्षा क्षेत्रको साथै विश्वमा विज्ञान–प्राविधिक क्रान्तिमा भएको विकासको अध्ययनबाट हामी के निष्कर्षमा पुग्दछौँ भने श्रम र व्यवहारबाट कटेको शिक्षा प्रणालीले न त जीवन र जगतको गतिलाई बुझ्न सक्छ, न त्यसलाई बदल्न नै सक्छ । जसको कारण न त समाज र सामाजिक क्रियाकलाप बदलिएको छ, न मानिसको जीवन व्यवहार नै बदलिएको छ । शिक्षालाई ज्ञानको सीमाभित्र कैद गर्ने होइन की यसलाई युग सापेक्ष र गतिशील प्रयोगको रूपमा विकास गरिनुपर्छ । शिक्षालाई जनवादीकरण नगरी समाजको पिँधमा रहेका जनताको जीवनस्तर माथि उठाउन सकिँदैन ।
