राष्ट्रिय अर्थतन्त्र कुनै देशको समग्र उत्पादन, रोजगारी, लगानी र उपभोगको संयोजन हो, जसले देशको समृद्धि र आत्मनिर्भरताको दिशामा निर्णायक भूमिका खेल्दछ । यो अर्थतन्त्रलाई सुदृढ र दिगो बनाउने विभिन्न आधारमध्ये पुँजी बजार अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिन्छ । पुँजी बजार अर्थात् ‘क्यापिटल मार्केट’ भन्नाले दीर्घकालीन वित्तीय साधनहरूको कारोबार हुने थलो हो– जहाँ लगानीकर्ताहरूले आफ्नो बचतलाई उत्पादन क्षेत्रमा लगानी गर्छन् र उद्योग, कम्पनी वा सरकारले ती पुँजीका स्रोतहरू प्रयोग गरी उत्पादन, रोजगारी र आय सिर्जनाको प्रक्रिया अघि बढाउँछन् ।
नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशमा पुँजी बजार अझै सशक्त रूपमा स्थापित हुन सकेको छैन, तर यसको सम्भावना असीम छ । पुँजी बजारले राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई तीन प्रमुख दिशामा बलियो बनाउँछ– लगानी विस्तार, उत्पादन वृद्धि र वित्तीय पारदर्शिता ।
नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा, पुँजी बजारको औपचारिक विकास २०४७ सालमा नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) स्थापना भएपछि सुरु भएको पाइन्छ । त्यसअघि पनि नेपाल इन्डस्ट्रियल डेभलपमेन्ट कर्पोरेसन (एनआइडिसी) र नेपाल इन्डस्ट्रियल बैंकजस्ता संस्थाहरूले औद्योगिक लगानीमा सहयोग पुर्याउने काम गरेका थिए । तर जनसाधारणको बचतलाई उत्पादक क्षेत्रमा प्रवाह गर्ने औपचारिक संयन्त्रको रूपमा नेप्सेले नयाँ युगको सुरुवात गर्यो । हाल नेप्सेमा करिब २५० भन्दा बढी कम्पनी सूचीबद्ध छन्, जसमा बैंक, बिमा, हाइड्रोपावर, माइक्रोफाइनान्स, होटल, इन्भेस्टमेन्ट कम्पनी लगायतका क्षेत्र समावेश छन् ।
पुँजी बजारको वास्तविक भूमिका केवल सेयर किनबेचमा सीमित छैन । यो देशको आन्तरिक पुँजी परिचालनको माध्यम हो । नेपालमा लामो समयदेखि विकासका लागि बाह्य ऋण र वैदेशिक सहयोगमा निर्भरता रहेको छ । तर आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माणका लागि आफ्नै नागरिकको बचतलाई लगानीमा रूपान्तरण गर्नु अपरिहार्य हुन्छ । यही ठाउँमा पुँजी बजारले पुलको काम गर्छ, बचत र लगानीबिचको अन्तरलाई जोड्ने पुल ।
नेपालको अर्थतन्त्रमा वित्तीय क्षेत्रको विस्तार भए पनि पुँजी बजार अझै पनि सीमित दायरामा छ । बैंकिङ प्रणालीमा मात्र ध्यान केन्द्रित हुँदा दीर्घकालीन लगानीका लागि आवश्यक स्रोतहरूको अभाव रहँदै आएको छ । बैंकहरूले छोटो अवधिको निक्षेपबाट दीर्घकालीन लगानी गर्न नसक्ने भएकाले उद्योग, ऊर्जा, पूर्वाधारजस्ता ठूला परियोजनाहरूको वित्तीय आवश्यकता पूरा गर्न पुँजी बजार अत्यावश्यक हुन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले देखाउँछ कि जुन देशमा पुँजी बजार बलियो छ, त्यहाँ आर्थिक विकासदर तीव्र हुन्छ । उदाहरणका लागि, संयुक्त राज्य अमेरिकामा पुँजी बजारलाइृ देशको अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रूपमा हेरिन्छ । न्यूयोर्क स्टक एक्सचेन्ज र नास्डेक कम्पोजिट विश्वका सबैभन्दा ठूला बजार हुन्, जसले लाखौँ रोजगारी सिर्जना गरेका छन् र विश्वभरका लगानीकर्तालाई आकर्षित गरेका छन् । अमेरिकी कम्पनीहरूले सेयर र बण्डमार्फत अर्बौँ डलर जुटाएर नयाँ प्रविधि, पूर्वाधार र अनुसन्धानमा लगानी गर्छन् ।
त्यस्तै, भारतको सेयर बजारको विकासले पनि देशको अर्थतन्त्रमा ठूलो रूपान्तरण ल्याएको छ । सन् १९९० को आर्थिक उदारीकरणपछि बम्बे स्टक एक्सचेन्ज (बिएसइ) र नेशनल स्टक एक्सचेन्ज (एनएसइ)ले आम नागरिकलाई लगानीको अवसर दिएको मात्र होइन, हजारौँ नयाँ कम्पनीहरूलाई पुँजी जुटाउने सहज वातावरण पनि बनाएको छ । अहिले भारतको सेयर बजार विश्वकै पाँचौँ ठूलो बजार बनेको छ, जसले देशको जीडीपीमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ ।
दक्षिण कोरिया र सिङ्गापुरका उदाहरण पनि नेपालका लागि शिक्षणीय छन् । कोरियाको ‘कोस्पी’ बजारले सन् १९७० दशकदेखि औद्योगिक विस्तारलाई बलियो बनाएर देशलाई विकसित राष्ट्रको श्रेणीमा पुर्याउन सहयोग गर्यो । त्यस्तै, सिङ्गापुरको ‘एसजिएक्स’ले वैदेशिक लगानीकर्तालाई आकर्षित गर्दै सानो भू–भाग र सीमित जनसंख्या हुँदाहुँदै पनि क्षेत्रीय वित्तीय केन्द्रको रूप लिएको छ । यी देशहरूले पुँजी बजारलाई पारदर्शी र सहज बनाउँदै आर्थिक रूपान्तरणमा उपयोग गरेका छन् ।
नेपालले पनि यस्ता उदाहरणहरूबाट सिकेर आफ्नै अर्थतन्त्रमा रूपान्तरण ल्याउन सक्छ । अहिले नेपालमा पुँजी बजारमा जनसहभागिता बढ्दो छ, विशेषगरी नयाँ पुस्ता सेयर लगानीप्रति आकर्षित भएका छन् । तर यो उत्साहलाई दीर्घकालीन र स्थायी बनाउन नीतिगत स्थिरता, पारदर्शिता र वित्तीय साक्षरताको आवश्यकता छ ।
नेपालमा लगानीकर्ताको संरक्षण, इनसाइडर ट्रेडिङ नियन्त्रण, वित्तीय विवरणको विश्वसनीयता र नियामक संस्थाको क्षमता अझै चुनौतीपूर्ण छन् । सेयर मूल्यमा हुने अत्यधिक उतारचढावले बजारमा विश्वास घटाउँछ । त्यसैले, नेपालले पुँजी बजारलाई दीर्घकालीन स्थायित्वका साथ सञ्चालन गर्न आवश्यक कानुनी संरचना र प्रविधिक पूर्वाधार सुदृढ गर्नुपर्छ । सेयर बजारलाई मात्र सीमित नगरी बण्ड बजार, डेरिभेटिभ्स बजार र स्टार्टअप इन्भेस्टमेन्ट प्लेटफर्मजस्ता वैकल्पिक वित्तीय माध्यमहरू विकास गर्नुपर्छ ।
अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको संस्थागत लगानीकर्ताहरूको भूमिका हो । नेपालमा बिमा कम्पनी, कर्मचारी सञ्चय कोष, नागरिक लगानी कोषजस्ता संस्थागत लगानीकर्ताहरू छन्, तर तिनीहरूको पुँजी बजारमा सक्रियता न्यून छ । यी संस्थाहरूले दीर्घकालीन लगानी गर्न थाले भने बजारको गहिराइ र स्थायित्व दुवै बढ्नेछ ।
त्यस्तै, पुँजी बजारले उद्यमशीलता र रोजगारी सिर्जनामा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दछ । नयाँ व्यवसाय वा उद्योग सुरु गर्न चाहने युवाहरूले बैंक ऋणको सट्टा सेयरमार्फत पुँजी जुटाउन सक्ने वातावरण बनेमा देशभित्रै नयाँ रोजगारीका अवसरहरू बढ्नेछन् । यसले वैदेशिक रोजगारमा निर्भरता घटाउने र घरेलु उत्पादन बढाउने दुवै काम गर्छ ।
अर्थतन्त्र सुदृढ बनाउन सरकारको नीतिगत दिशा पनि निर्णायक हुन्छ । सरकारले पुँजी बजारलाई आर्थिक नीतिको अभिन्न हिस्सा मानेर दीर्घकालीन दृष्टिकोणसहित अघि बढाउनुपर्छ । उदाहरणका लागि, चीनले सन् २००० पछि आफ्नो पुँजी बजारलाई उद्योग र प्रविधि विकाससँग जोड्दा विश्वकै दोस्रो ठूलो अर्थतन्त्र बन्न सफल भयो । नेपालले पनि जलविद्युत, पर्यटन, कृषि र सूचना प्रविधिजस्ता क्षेत्रमा पुँजी बजारको स्रोत प्रयोग गरेर आन्तरिक विकासको गतिको नयाँ अध्याय सुरु गर्न सक्छ ।
पुँजी बजारको विकासका लागि वित्तीय शिक्षा अत्यावश्यक छ । लगानीकर्ताले जोखिम बुझ्नुपर्छ, कम्पनीहरूले पारदर्शी सूचना दिनुपर्छ र नियामक निकायले बजारको अनुशासन सुनिश्चित गर्नुपर्छ । यसका लागि विद्यालयदेखि विश्वविद्यालय तहमा वित्तीय साक्षरताको विषय समावेश गर्न सकिन्छ ।
राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको बलियो आधार आन्तरिक पुँजीको सशक्त परिचालनमा रहन्छ । यदि नेपालको पुँजी बजारले जनसाधारणको विश्वास जित्न सक्यो, पारदर्शी र व्यवस्थित रूपमा सञ्चालन भयो भने यसले देशलाई आत्मनिर्भर, उत्पादनमुखी र रोजगारीमैत्री अर्थतन्त्रतर्फ डोर्याउनेछ । अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले देखाउँछ– जहाँ पुँजी बजार बलियो हुन्छ, त्यहाँ राष्ट्रको आर्थिक विकास स्थायी हुन्छ । नेपालले पनि यही बाटो रोजे मात्र दिगो र समावेशी आर्थिक विकास सम्भव छ ।
पुँजी बजार कुनै विलासी वित्तीय प्रणाली होइन, यो राष्ट्रको आर्थिक स्वाधीनताको मेरुदण्ड हो । यसले जनताको बचतलाई राष्ट्रको समृद्धिको इन्धनमा रूपान्तरण गर्छ । त्यसैले, नेपालको आगामी आर्थिक यात्रामा पुँजी बजारको भूमिकालाई प्राथमिकतामा राखी, नीति, प्रविधि र विश्वासका माध्यमबाट यसलाई सुदृढ पार्न सक्दा मात्रै ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’ को सपना व्यवहारिक बन्न सक्छ ।
(जिसी, पुँजी बजारका जानकार हुन् ।)
.jpg)
