-विमला ढकाल
नेपाली कांग्रेसकी सांसद रमा कोइराला पौड्याल प्रतिनिधिसभाको शून्य समय छुटाउँदिनन् । उनी भन्छिन्, ‘ठूलो पार्टी भएकाले अन्य समय पाउन पर्खिनुपर्छ । शून्य समय सांसदको समय हो । आफ्नो समय छोड्ने कुरै भएन ।’
४ मंसिर २०७९ मा सम्पन्न निर्वाचनपछि समानुपातिक प्रणालीतर्फबाट माननीय भएकी कोइराला प्रतिनिधिसभाको तीन वटा अधिवेशन चलिरहँदा जम्मा तीन वटा बैठकमा अनुपस्थित रहेको बताउँछिन् । ‘आमाको मृत्यु भएकाले प्रतिनिधि सभाको अन्तिमतिर तीन वटा बैठकमा उपस्थित हुन सकिँन । बाँकी प्रतिनिधि सभाका सबै बैठकमा उपस्थित भएकी छु र प्रत्येक बैठकको शून्य समयमा बोलेकी छु ।’
शून्य समय वा अन्य समयमा उठाएका विषय कार्यान्वयनमा चासो राख्ने पनि सांसद पौड्यालको स्वभाव छ । सांसद कोइराला भन्छिन्, ‘बोलेका कुरा जनताले पूरा भएको पनि देख्न पाउनुपर्छ भन्ने लाग्छ । यसनिम्ति लबिइङ पनि गर्छु ।’ सामान्य विषय उठाउने र कार्यान्वयनमा चासो राख्ने गर्दा उठाएका अधिकांश विषय सम्बोधन हुन पुगेको उनको अनुभव छ ।
पहिलो पटक सांसद भएकी र संसदीय अभ्यासमा रमाइरहेकी रमा पहिलो दिन संसदा बोल्दा केही अप्ठ्यारो लागेको सुनाउँछिन् । तर पहिलो दिन नै उठाएको विषय, त्यसले पाएको प्रतिक्रिया र प्रभावले उनलाई अगाडि बढ्न हौसला प्रदान गरिरहेको छ । २१ माघ २०८० मा पहिलो पटक संसदको शून्य समयमा बोलेकी उनले तीन विषय उठाएकी थिइन् ।
पहिलो– श्रमिकको न्यूनतम ज्याला बढाउनुपर्ने,
दोस्रो– भक्तपुरवासीलाई मेलम्चीको पानी खुवाउनुपर्ने,
तेस्रो– संसदमा शिशु स्याहार केन्द्रको व्यवस्था मिलाउनुपर्ने ।
तीन वटै विषय सम्बोधन भएको सांसद पौड्याल बताउँछिन् । संसदमा शिशु स्याहार केन्द्रको व्यवस्था मिलाउनुपर्ने विषयले उनी त्यस दिनका सञ्चार माध्यमहरूमा छाइन् । हाल संसद भवनमा बच्च भएका महिलाका लागि स्तनपान कक्ष निर्माण भएको छ । भक्तपुरवासीलाई मेलम्चीको पानी खुवाउनुपर्ने भनी उठाएको विषय पनि डिपिआर गरेर काम सुरु भएको छ । मेलम्चीका पानी दिने भनेर यसका लागि पनि काम सुरु भएको छ ।
श्रमिकको न्यूनतम ज्याला बढाउनुपर्ने विषय पनि सम्बोधन भएको छ । सरकारले चालु आर्थिक वर्षको बजेटमा न्यूनतम ज्याला १५ हजारबाट १७ हजार पु¥याएको छ । आफूले उठाएका विषयहरु सम्बोधन हुँदा उनी खुसी छन् । भन्छिन्, ‘थोरै बोलेर पनि धेरै प्रभाव पार्न सकिन रहेछ भन्ने भयो ।’
हाल भक्तपुरको विषय उनी संसदमा निरन्तरजसो उठाउँछिन् । भक्तपुरमा स्मार्ट सिटीले पार्न सक्ने प्रभाव, भक्तपुर क्षेत्रका सडक लगायत कार्यमा उनको आवाज निरन्तरजसो उठाइरहेकी हुन्छिन् । नियमित संसदीय गतिविधिमा भाग लिने र सामान्य लाग्ने तर, दैनिक जीवनयापनका विषय उठाउने माननीय पौड्यालको प्रवृतिको सिको अन्य सांसदहरुले पनि गर्न थालेका छन् । ठूला कुरा गरेर भन्दा जनताका आवाज उठाएरै स्थापित हुन सकिने उनको विश्वास छ ।
भक्तपुरको ज्यादा कुरा उठाउने गरेता पनि उनी भक्तपुरमै जन्मे हुर्केकी होइनन् । भोजपुरमा जन्मिएकी कोइराला विवाह गरेर संखुवासभा पुगिन् । कामको सिलसिलामा २०४३ सालदेखि २०६२ सालसम्म सुनसरीमा बसिन् । सुनसरीको साझा बालिका उच्च माविमा १९ वर्ष लेखापाल काम गरेकी उनी २०४७ सालदेखि नेपाली कांग्रेसको ट्रेड युनियनमा आबद्ध भइन् ।
२०४७ सालदेखि राजनीतिमा होलटाइमर रहेता पनि उनी पहिलो पटक मानीय भएकी हुन् । २०७० सालमा समानुपातिक सूचीमा परे पनि सांसद हुन सकिनन् । आठ वर्षदेखि भक्तपुरको दधिकोटमा स्थायी बसोबास गर्दै आएकी उनी २०७९ सालको चुनावमा समानुपातिक कोटाबाट भक्तपुरको प्रतिनिधित्व गर्दै सांसद भइन् ।
भक्तपुरबाट संसद भवन नयाँ वानेश्वर आउँदा सार्वजनिक यातायात चढ्छिन् । ‘नियमित सार्वजनिक यातायात चढ्दा जनताका कुरा सुनिन्छ । आफ्नै निर्वाचन क्षेत्रका र घर आसपासका मानिससँग नियमित कुराकानी भइराख्छ’ उनी संसदमा नियमित उठाउने विषय कसरी संकलन गर्ने भन्ने प्रश्नमा जवाफ दिन्छिन् । आवस क्षेत्रका नागरिकसँग समेत नियमित संवाद गरिरहेका कोइरालाले संसदमा वैदेशिक रोजगारी, वृद्धवृद्धाको संरक्षण, पारिवारिक विखण्डनका कारण र समाधानका उपायका विषयहरू उठाइरहन्छिन् ।
तर एक्लो प्रयासले समग्र नतिजा प्राप्त नहुने उनको बुझाइ छ । उनी भन्छिन्, ‘म एउटा श्रमिक महिला संसदमा पुगेको छु । पहिले संसद बाहिर जति सक्रिय थिएँ, त्यति नै सक्रिय संसदमा छु । व्यक्तिगत पहल र त्यसको प्रभावले खुसी तुल्याउँछ । तर, कानुन निर्माणका दृष्टिमा भने सरकारबाटै कियरलेस हुँदा समग्रतामा रिजल्ट दिन सकिएन झैँ लाग्छ ।’
-अम्बिका खड्का
खिरिलो ज्यान, साधारण टिसर्ट पाइन्ट, कुनै कस्मेटिक्स प्रयोग नगरिएको अनुहार, यसै बटारेर बाँधेको कपाल, देखावटी सुन्दरतामा अलिकति पनि लालची नदेखिएकी एक युवती काठमाडौंका सडकमा हजारौं पुरुषको भीडमा सँगसँगै नारा लगाउँदै थिइन्, ‘निर्माण व्यवसायीलाई भुक्तानी दे, भुक्तानी दे’ । गत असार–साउनमा निर्माण व्यवसायी महासंघले सरकारसँग विभिन्न माग राख्दै चरणबद्धरुपमा गरेको आन्दोलन तथा धर्ना कार्यक्रमको एक दृष्टान्त हो यो । कहिले नारा लगाउने, कहिले ब्यानर बोकेर त कहिले निधारमा कालो पट्टी बाँधेर महासंघको आन्दोलनभर निकै सक्रिय रहेकी उनी कुनै निर्माण व्यवसायीकी छोरी, श्रीमती वा आफन्त होइनन् । उनी हुन् एस.एल कन्स्ट्रक्सन प्रा.लि.की सञ्चालिका गीता शाही ।
निर्माण व्यवसायी भन्नासाथ प्रायः सुनका मोटामोटा सिक्री र ब्रासलेट टल्काउने, भुँडी ढल्काउने सुकिलामुकिला पुरुषको अनुहार झल्किन्छ । नेपालमा थोरै संख्यामामात्र महिला निर्माण व्यवसायी छन् । जसमा पनि धेरैजसो महिलाको कम्पनी मात्र आफ्नो नाममा छ, काम श्रीमान वा परिवारका अन्य पुरुष सदस्यले गर्छन् । निर्माण व्यवसाय (ठेक्का पट्टाको काम) पुरुषको हो भन्ने मानसिकता अझै व्याप्त छ । तर यी सबै कुराको अपवाद जस्तै हुन् जुम्लाकी गीता ।
विगत १२–१५ वर्षदेखि निर्माण क्षेत्रमा सक्रियरुपमा काम गरिरहेकी शाही निर्माणस्थलमै समय बिताउँछिन् । हालसम्म सडक निर्माणका काम मात्र गरिरहेकी उनी आफैं निर्माणस्थलमा बसेर काम गराउने, अह्राउने गर्छिन् भने आवश्यक परेमा निर्माण उपकरण समेत आफैं चलाउँछिन् । काम गर्न लाज, डर, घमण्ड गर्न नहुने मान्यता राख्ने शाही आफूलाई गिट्टी, बालुवा, रड, सिमेन्ट, स्काभेटर, टिपरसँगै रमाउने बानी परेको बताउँछिन् । उनी आफ्नो व्यावसायिक काममा मात्र होइन निर्माण व्यवसायीको हकहितका साथै महिला निर्माण व्यवसायीलाई अघि बढाउनका लागि आवाज उठाउने तथा पहलकदमी गर्ने कार्यमा सधैं अग्रसर भएर लागिरहेकी छन् ।
निर्माण व्यवसायमा सक्रिय शाही आफ्नो काममा पनि सन्तुष्ट छिन् । निकै संघर्ष गरेर यो स्थानसम्म आइपुगेकी शाहीको जीवनमा भने धेरै उतारचढावका कथाहरु छन् ।
विद्यालय नगएरै १२ कक्षासम्मको पढाइ
२०४५ साल साउन २५ गते जुम्लाको तातोपानी गाउँपालिकामा बुबा धनवीर शाही र आमा कौशीला शाहीको कोखबाट जन्मिएकी शाहीले कम उमेरमा धेरै उतारचढाव भोगेकी छन् । अन्नको नाममा वर्षको एकबाली गहुँ र जहु मात्र फल्ने ठाउँ, आर्थिक अवस्था कमजोर, ६ जना छोराछोरी खर्च चलाउनै मुस्किल थियो परिवारमा । त्यसैले दाइ सानैदेखि फुपूका घर बसेका थिए भने दिदीको सानैमा विवाह भयो । बुबाले राडीपाखी बेचेर जाजरकोटबाट बोकेर ल्याएको चामलको भात खान चाडपर्व नै कुर्नुपथ्र्यो । गीता जुम्लाकै श्री कालिका माविमा भर्ना भएर परीक्षा त दिन्थिन्, तर विद्यालय जान मुस्किलले पाउँथिन् । एक सिजन जाजरकोट र एक सिजन जुम्ला बस्नुपर्ने हुन्थ्यो । उनी कक्षा चार पढ्दा बुबालाई औलो लाग्यो । चार महिना बिरामी भएपछि बुबा बिते, घरको मुल खाँबो ढल्यो । उनको परिवारमा झनै ठूलो समस्या आइप¥यो । देशमा माओवादी जनयुद्ध चलिरहेको थियो । बुबा बितेको केही समयपछि शाहीलाई माओवादीले फकाइफुलाइ लगे । उनलाई त्यहाँ बस्न मन लागेन र भागेर घर आइन् । पछि आमालाई धम्क्याएर माओवादीले उनलाई फेरि लगे । तर उनी फेरि भागेर घर नगइ जाजरकोट आफन्तकोमा बस्न थालिन् । त्यसपछि उनी जाजरकोटबाट फुपूसँग कोहलपुर आइन् र एक जना आफन्त दाइकोमा बस्न थालिन् । उमेर धेरै भइसकेको थियो, ४ बाट एकै पटक ८ कक्षामा भर्ना भए पनि उनी उमेर धेरै भएकाले स्कुल जाँदिन थिइन् । उनले विद्यालय नगएरै एसएलसी परीक्षा दिइन् । त्यसपछि चन्दनाथ उच्च माविबाट क्याम्पस नगएरै १२ सम्मको पढाइ सकिन् । त्यसपछि भने शाहीले पढाइलाई अगाडि बढाउन सकिनन् ।
जुम्लाबाट काठमाडौंसम्मको यात्रा
माओवादीबाट भागेर जाजरकोट पुगेकी शाही फुपूसँग कोहलपुर आएपछि त्यहाँ उनले एउटा संस्थामार्फत गाडी सिक्ने अवसर पाइन् । गाडी सिकेपछि लाइसेन्सका लागि भने हजार रुपैयाँ चाहिने रहेछ । घरबाट भाग्ने बेला आमाले दिएको पैसा थियो, त्यही तिरेर उनले गाडीको लाइसेन्स बनाइन् । त्यो बेला उनी गाडीको लाइसेन्स प्राप्त जुम्लाकी पहिलो महिला नै थिइन् । त्यसपछि जुम्ला सरमुकाममा उनले टिकट काउण्टरमा काम गर्न थालिन् । जुम्लामा टिकट काउण्टरमा काम गर्ने महिला पनि उनी नै पहिलो थिइन् । २ वर्ष जति काम गरेपछि जम्मा भएको केही पैसा लिएर उनी काठमाडौं छिरिन् । काठमाडौंमा यसै अलमल परेकी शाहीले अन्ततः विदेश जाने निर्णय गरिन् । विदेश जान भनेर पासपोर्ट बनाउन फारम पनि भरिन्, जुन उनले दुःखको बेलाको भनेर अहिलेसम्म पनि सुरक्षित राखेकी छन् । उनले फारम त भरिन्, तर फारम बुझाउन चाहिने अन्य कागजात घरमै थिए । त्यसैले केही समय रोकिइन् । त्यहीबेला उनलाई माओवादीमा हुँदा चिनेका ठेक्कापट्टा गर्ने एक जना दाइले विदेशमा महिलालाई धेरै दुःख हुने भन्दै सम्झाए र यहीँ केही गर्न सुझाव दिए । साथै नेपाल निर्माण व्यवसायी संगठनमा कार्यालय सहयोगीको कामसमेत मिलाइदिए । यसरी जुम्लाबाट काठमाडौंसम्म पुगेकी उनी खाडी देशको यात्रा रोकेर काठमडौंमै बस्न थालिन् ।
कसरी बनिन् निर्माण व्यवसायी ?
मनमा केही गर्नैपर्छ भन्ने हुटहुटीले उनलाई यसै अल्झिएर बस्न दिएन । निर्माण व्यवसायी संगठनमा काम गर्न थालेपछि उनले त्यसबेला १० हजार खर्च गरेर आफ्नो पनि ठेक्कापट्टाको लाइसेन्स बनाइन् र केही समय त्यहीँ काम गरिन् । त्यसपछि उनी जुम्ला फर्किएर जुम्लाको नारी आवाज भन्ने रेडियोमा टेक्निसियनको काम गरिन् । रेडियोका सञ्चलकको प्लेन दुर्घटनामा मृत्यु भएपछि रेडियो चल्न समस्या हुन थाल्यो र उनी फेरि काठमाडौं आइन् । काठमाडौंमा उनले युवा तथा साना व्यवसायी स्वरोजगार कोषमा पनि कार्यालय सहयोगीको रुपमा काम गरिन् । केही समय त्यहाँ काम गरेपछि उनी पुनः निर्माण व्यवसायी संगठनको कार्यालयमै कार्यालय सहयोगीको रुपमा काम गर्न थालिन् । त्यसबेला भने उनलाई निर्माण क्षेत्रको काम सिक्ने चासो बढ्यो । उनी काम गर्ने ठाउँमा साथीलाई राखेर उनलाई विदेश जान रोकेर काममा लगाउने र लाइसेन्स बनाइदिने दाइको निर्माणस्थलमा जाने, निर्माणका काम हेर्ने र सिक्ने गर्न थालिन् । यसरी साइटमा जाँदा भने मानिसहरुले ठेकेदारको पछि लागेर आएकी को हो ? के हो ? भनेर सोध्ने, कुरा काट्ने गर्थे । उनी भन्छिन्, ‘मनमा केही गर्छु भन्ने लागेपछि कसैको केही कुराले फरक नपर्दो रहेछ । म काम सिक्न चाहन्थें, त्यसैले कसैको कुराको वास्ता नै गरिनँ ।’
त्यसपछि उनलाई यसरी अर्काको साइटमा हेरेर मात्र सिकिँदैन अब आफैं ठेक्का हाल्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । त्यसबेला ललितपुर सडक डिभिजनले साना–साना २६ वटा ठेक्का खुलाएको थियो । सानो बजेटका ठेक्का भएकाले खर्च धेरै नलाग्ने हुँदा उनलाई सजिलै भयो । उनले त्यहीँबाट आफ्नो निर्माण व्यवसायको यात्रा प्रारम्भ गरिन् । साना साना ठेक्काबाट काम सिक्ने अवसर पाउँदै गइन् । त्यसपछि सहकारीमा सदस्य भएर ऋण लिने, जग्गा किन्ने, बैंक ग्यारेन्टी देखाउने गर्दै ठूला ठेक्कामा पनि हात हाल्न थालिन् । अहिले उनी करोडौंको ठेक्काको काम गर्छिन् । उनी निर्माण व्यवसायी महासंघकी केन्द्रीय सदस्य पनि हुन् भने महासंघकै छाता संगठन निर्माण व्यवसायी महिला समितिको सहसंयोजक पनि हुन् । हालैपनि उनी दैनिक ३५–४० जनासम्म मजदुर लगाएर काम गरिरहेकी छन् । यसरी २०६९ सालदेखि निरन्तर सक्रियरुपमा निर्माण व्यवसायमा संलग्न शाहीको अहिले ललितपुरमा आफ्नै घर छ । हिँड्डुल गर्न आफ्नै गाडी छ । कुनै बेला चामलको भात खान चाडपर्व कुर्नुपर्ने शाही अहिले मन लागेको बेला, मन लागेको ठाउँमा खान समस्या नभएको बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘हिजोको जस्तो खान लगाउनै दुःख छैन, म यसमै सन्तुष्ट छु । सामान्य जीवन चलिरहेकै छ निर्माण क्षेत्रमा अझ राम्रो काम गर्ने मन छ ।’
उनी निर्माण व्यवसायमा यसरी लागिन् कि विवाह गर्ने उपयुक्त समयसम्म पाएकी छैनन् । व्यावसायिक हिसाबले सन्तुष्ट र सफल भएपनि महासंघमा समेत आफू राम्रो स्थानमा पुग्ने र निर्माण क्षेत्रलाई पनि राम्रो बनाउने उद्देश्य रहेकाले अझै विवाहबारे नसोचेको उनी बताउँछिन् ।
महिला निर्माण व्यवसायी हुँदाका समस्या
महिला भएकै कारण शुरुवाती दिनमा निकै समस्या हुने गरेको उनका धेरै नमिठा अनुभवहरु छन् । साइटमा जाँदा कामदारले नै नपत्याउने, कुरा नसुन्ने, नटेर्ने गर्दा नै समस्या हुन्थ्यो । तर विस्तारै कुरा बुझाउँदै, सम्झाउँदै उनी अघि बढिन् । वरपरका मानिसहरुले ठाउँअनुसार आफ्नै भाषामा कुरा गर्ने, कोसँग आएकी, केटी पनि यस्तो काम गर्छन् ? भन्ने जस्तो कुरा गर्ने गर्दा आफूलाई नराम्रो अनुभूति हुने गरेको उनको भनाइ छ । साइटमा जाँदा अहिले पनि पुरुष कामदार मात्र हुने हुँदा साइटमा बस्न सुरक्षाको अनुभूति नहुने, छुट्टै बस्ने व्यवस्था गर्दा खर्च बढी हुने, प्रशासनिक काममा पनि महिला निर्माण व्यवसायी भनेपछि कुरा गर्न अप्ठ्यारो मान्ने र काममा धेरै अलमल गराउने गरेको उनको दुखेसो छ ।
जे कुरा पनि शुरु गर्दा धेरै गाह्रो भएपनि विस्तारै बानी पर्दै जाने र सहज हुँदै जाने उनको अनुभव छ । अनेक उतारचढावका बीच पनि निर्माण क्षेत्रमा नै टिक्न सफल भएकाले हिम्मत र गर्छु भन्ने अठोट नै ठूलो कुरा भएको उनको भनाइ छ ।
-भावना अवस्थी
नेपालमा पञ्चायती व्यवस्थाको अन्तिम समय थियो । देशमा पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध आवाज चर्को सुनिन्थे । मध्य नेपालको गुल्मीको साविक जुभुङ गाविस एकमा २०४४ सालमा मिना जन्मिइन् । ग्रामिण जिवनमा बनिबुतो गरेर खानुपर्ने अवस्थाको परिवारमा जन्मेकी मीना विद्यालय जाने अवसरबाट बञ्चित हुनु परेन ।
उनको परिवारले उनलाई विद्यालय जाने छुट दियो । घरायसी काम र टाढाको विद्यालय जाँदा उनी रमाइलो नै मान्थिन् । साथीसँगीबीच रमाइ रहेकी थिइन् । २०५२ पश्चात् माओवादी बिद्रोह सुरु भयो । तत्कालीन बिद्रोही माओवादीले घरघरबाट उमेर पुगेका युवाहरू आफुसँगै लैजान थाले । त्यही डरले मिनालाई उनका दाजुले काठमाडौं पुर्याए । काठमाडौं आएपछि कक्षा ७ मा पढ्दै गरेकी मिनाको पढाइ पनि रोकियो ।
काठमाडौंमा आफन्तकोमा बसेकी मिनाका संघर्ष सुन्दा मात्र पनि अत्यास लाग्छ । उनले त्यो समयदेखि नै कहिले अर्काको घरमा काम गरिन् त कहिले चिया बेचिन् । त्यही संर्घर्षबीच १५ वर्षकै उमेरमा सवारीचालक हरि चन्द ठकुरीसँग विवाह भयो । त्यसपछि उनको जिवनमा झनै दुःख थपिए ।
त्यही दुःखले हो, उनमा स्ववलम्वी र आत्मनिर्भर बन्ने सपना पलाएको । विवाह भएको डेढ वर्षपछि १८ कात्तिक २०५८ मा उनले जेठो छोरो पुजललाई जन्म दिइन् । काममा निस्किएका श्रीमानको कोठामा फर्किने समयको ठेगान हुदैनथ्यो । कहिलेकाहीँ त हप्ता दिनसम्म पनि कोठामा फर्कंदैनथे । त्यसमाथि श्रीमानको कमाईले दैनिकी चलाउनै नपुग्ने उनी सम्झिन्छिन् । श्रीमानको तलब पाँच हजार थियो । त्यसले कोठा भाडा मात्रै हुन्थ्यो बच्चाहरुको खर्च खान लाउन केही नपुग्ने हुन्थ्यो ।
यो अवस्थासँग जुध्न बाटोमा बसेर सेकुवा पोलेको अनुभव पनि छ, उनीसङ्ग । मिनाले २०६३ असारमा उनले दोस्रो सन्तान जन्माइन् । घरखर्च जुटाउन सुत्केरी अवस्थामा पनि उनी अर्काको घरमा काम गर्न जान्थिन् ।
मीनाले सुत्केरी अवस्थामै २०६३ असोजमा ड्राइभिङ सिक्ने सोच बनाइन् । श्रीमानलाई ड्राइभिङ सिक्छु भन्दा श्रीमानको साथ नपाएपछि तीन महीने शिशु र पाँच वर्षे छोरालाई कोठामा छाडेर तीन महीनासम्म लुकेरै दैनिक चार घण्टा ड्राइभिङ सिकिन । २०५९ सालमा आफन्त पर्ने हजुरआमाबाट साढे २ लाख र फाइनान्सबाट साढे ३ लाख रुपैयाँ ऋण लिएर एउटा पुरानो टेम्पो खरीद गरिन् ।
यो उनको आत्मनिर्भर बन्ने पहिलो यात्रा थियो । बिहान ३ बजे बच्चालाई खाना बनाएर दिनभर टेम्पो चलाउँथिन् । मीना निस्किदा आँखाभर आँशु बोकेर निस्किने कुराले उनलाई अझै दुख्छ । हिड्थिन् टेम्पो चलाउन । टेम्पो चलाउन थालेको ६ महिनापछि मात्रै उनका श्रीमानले यसबारे थाहा पाए । त्यसपछि भने श्रीमानको साथ पाएको मिना सम्झिम्छिन् ।
महिलाले चलाएको टेम्पो हेर्ने मानिषहरु धेरै हुन्थे रुदै टेम्पो चलाएकी छिन् । हेर्नेदेखि शरीरमा टाँसिन र छुन खोज्ने यौन हिंसाको पनि उनले सामना गर्नुपरेको छ । ‘अहिले पो उमेर भयो, काली भए त्यतिबेला त भर्खरको उमेर त्यहिमिाथ म एक्टिभ पनि थिए, सप्पैले आँखा लगाउथे’ उनी भन्छिन् ‘एकैजना प्यासेन्जर दिनभरी नै गाडीबाट झर्दैनथ्यो । कोठामा जाँदा पनि अरु ड्राइभर दाजुभाईलाई भनेर पुर्याइ माग्नुपथ्र्यो ।’
उनले टेम्पो किन्दाको ऋण चुक्ता गरिन । फेरि ६ लाख ऋणमा अर्को टेम्पो किनेर एकजना ड्राइभर राखिन् । यसरी नै २०६६ सालसम्म पाँच वटा टेम्पो जोडिसकेकी उनले अर्को वर्ष चार वटा टेम्पो बेचेर माइक्रोबस चलाइन् । माइक्रो बसबाट भने उनले सफलता पाइनन् । उनले ऋण तिर्न बस नै बेच्नुपर्यो । त्यसपछि ट्याक्सी चलाउन थालिन् ।
आफुजस्तै समस्यामा परेका महिलालाई नि शुल्क ड्राइभिङ सिकाउन थालिन् । उनले निशुल्क ड्राइभिङ सिकाएको केही समयपछि विभिन्न संघ सस्थाहरुबाट आएको सहयोगले नै उनले सयौं जनालाई ड्राइभिङ सिकाइन् ।
२०७६ मा उनलाई आपत आइलाग्यो । उनको ठुलो छोरा मोटरसाइकल दुर्घटनामा परे । उनै बच्चाको स्याहारमा मीनाका २ वर्ष बिते । त्यो दुई वर्षले मिनालाई झन धेरै दुःख भोग् गर्न सिकायो । सन्तानका दुःख आँखै अगाडि देख्दा उनलाई झनै ठूलो पीडा बोध भयो ।
कति महिना उनले रोएरै बिताइन् । त्यो समय सम्झेर मीना भन्छिन्, ‘म महिला भएर दुःख त झेलेकै थिए । तर आफ्नो सन्तान आँखै अगाडि महिनौंसम्म अचेत रह्यो । त्यो पीडा शब्दमा बयान गर्नै सक्दिन ।’ मीनाको आत्मविश्वास र ममताले छोरा पुजल ६ महिना कोमामा रहेर पनि ब्युतिए । तर पुरानै अवस्थामा भने फर्किन सकेका छैनन् ।
अहिले पनि मीनाको संघर्ष उस्तै छ । तर दैनिकी फेरिएको छ । उनले कयौं महिलालाई आत्मनिर्भर बनाएका कुरा बाहिरिएपछि २०७९ को निर्वाचनमा नेकपा एकीकृत समाजवादी पार्टीले मीनालाई सामुपातिक सांसदको टिकट दियो ।
पार्टीले नै न्यूनतम मत ल्याउन नसकेपछि सांसद बन्ने उनको सपना पुरा भएन । त्यसपछि भने उनी राजनीतिमा सक्रिय छिन् । भन्छिन्, ‘सफलता त महसुश गर्ने कुरा हो । राजनीतिमा मेरो पहिलो खुट्किलो थियो । मैले धेरै सिकेँ त्यसैले म सफल नै भएँ । समाज परिवर्तन र महिलाको आत्मनिर्भरताको विषयमा म सधैं सक्रिय रहनेछु ।’
-सुवास शर्मा
हुमकला पाण्डे । पछिल्ला केही वर्षयता विभिन्न जिल्लाको प्रमुख जिल्ला अधिकारी भएपछि यो नाम चर्चामा छ । सामान्य जिवनशैली र बोल्ड डिसिजन गर्न सक्ने क्षमताकी हुमकलाको जिवन बाहिरबाट हेर्दा निकै सजिलो देखिन्छ । तर, शाखा अधिकृतबाट निजामती सेवा प्रवेश गरेकी हुमकलाले यहाँसम्म आइपुग्न गरेका संघर्षको फेहरिस्त लामो छ ।
निजामती सेवामै झण्डै दुइ दशक पुग्न लागेकी हुमकला ४० को दशक मध्यतिर अर्घाखाँचीको छत्रदेव साविक भगवती गाउँमा जन्मिइन् । परिवारमै पहिलो छोरी र तीन दाजुभाइकी पहिलो बहिनीको आगमनले पाण्डे परिवारमा खुशी छायो । बुवाको सानोतिनो ब्यापार र आमाको खेती किसानीसँगै हुर्किइन् हुमकला । खान लाउन त्यति दुःख थिएन । परिवारमा शिक्षाको चेतना थियो । गाउँमा पनि छोरीहरू पनि पढ्नुपर्छ भन्ने लहर चलकै थियो । हुमकला गाउँकै विद्यालयमा भर्ना भइन् ।
आफुले पढ्न नपाए पनि छोरीको पढाइ बिग्रएला कि भन्नेमा हुमकलाकी आमा निकै सचेत थिइन् । कहिले स्कूल छुट्न दिन्थिनन् । आमाको त्यही मिहेनेतले हुमकला प्रथम हुँदै चर्चा पाउन थालिन् । आमाको त्यो योगदानप्रति हुमकला नतमस्तक छिन् । उनी भन्छिन्, ‘आमाले आफूले पढ्न नपाए पनि छोरा छोरी पढाउनु पर्छ भन्नेमा सचेत हुनुहुन्थ्यो । मेरो पढाइबारे पनि सधैं ख्याल गर्नुहुन्थ्यो । आमाको त्यो हौसला बर्णन गर्ने शब्द मसँग छैन ।’
छोरीहरू बिद्यालय पढाउने चलन बढ्दै गए पनि त्यो बेला पढाइ पुरा नहुँदै बिहे गर्ने चलन पनि गाउँघरमा उस्तै थियो । एसएलसी सकेपछि ५० दशक मध्यतिर पुग्दा हुमकलाका दौतरीहरूको पनि धमाधम बिहे हुन थाल्यो । एकाँधबाहेक अधिकांशको बिवाह भयो ।
२०५१ सालमा प्रथम श्रेणीमा एसएलसी पास गरेकी हुमकलालाई भने परिवारले ढेड घण्टा पैद हिड्नुपर्ने टाढाको गुल्मीको क्याम्पसमा आइए पढ्न पठायो । हुमकलाले त्यो समय यसरी सम्झिइन्, ‘परिवारले मेरा लागि धेरै सोचे । गुल्मीको सिमाना भएकाले आइए पढ्न चाहिँ गुल्मीमा आउन सजिलो हुन्थ्यो । मलाई पढ्न पठाए । मैले पनि कलेज टप गरेँ ।’
सधैं प्रथम हुन थालेपनि हुमकला र परिवार हौसिदै गए । काठमाडौंमा भएका उनका दाइले बिए पढ्न काठमाडौं नै ल्याए । काठमाडौं आएपछि निजी बिद्यालयमा पढाउँदै महेन्द्ररत्न क्याम्पस ताहाचलमा ब्याचलर गरेकी हुमकला त्यहाँ पनि अब्बल देखिइन् ।
मास्टर्स पढ्न त्रिचन्द्र क्याम्पस भर्ना भएपछि हुमकलाले २०५८ सालमा परिवारको सल्लाहमा गुल्मी मदानेका यमलाल भुषालसँग मागी विवाह गरिन् । विवाहसँगै हुमकलाका लागि निजामती सेवा प्रवेशको ढोका खुल्ला भयो । उनका श्रीमान पहिलेदेखि नै निजामती सेवा थिए । श्रीमान मात्रै होइन उनको बिवाह भएको गाउँ नै निजामती सेवामा थियो । अर्थात् गाउँ अधिकांश मानिस निजामती सेवामा थिए ।
उनका ससुराले पनि बुहारी निजामती सेवामै होस् भन्ने चाहना राखे । श्रीमान त आफै निजामतीमै थिए सँगै नहोस् भनेर सोच्ने कुरै भएन । क्याम्पस पढाउदै गरेकी हुमकलाका लागि त्यो अवस्था हौसला र दबाब दुइटै भयो । उनी भन्छिन्, ‘मास्टर्स सक्नेवित्तिकै २०६० सालमा मेरो छोरा जन्मियो । परिवारले निजामतीमै जाओस् भन्ने चाहना राखेपछि छोरो हुर्काउँदै मैले निजामती पढे । दुःख पनि भयो । पारिवारिक सहयोगले सजिलै पनि भयो । २०६३ मा शाखा अधिकृतमा नाम निकालेँ ।’
हुमकलाले निजामती सेवाको दुइ वर्षपछि २०६५ मा छोरी जन्माइन् । त्यसपछिका केही वर्ष बच्चा हुर्काउनुपर्दा उनलाई सकस त भयो तर, परिवारको सहयोगले पेशा र परिवार सँगै अघि बढाउन उनलाई सजिलो भयो ।
श्रीमान र परिवारको उच्च साथले आन्तरिक बढुका लागि पनि भिड्दै अघि बढेकी हुमकला २०७५ साल जेठमा सहसचिव भइन् । सहसचिवमा बढुवा भएको बेला अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगको केन्द्रिय कार्यालय टंगालमा थिइन् हुमकला । लगत्तै नेपाल सरकारले अख्तियारको बाग्मति प्रदेशमा कार्यालय हेटौडाको कार्यालय प्रमुख जिम्मेवारी हुमकलाले पाइन् । नेपाली निजामती सेवामा नेतृत्वको अनुभव उनले त्यही जिम्मेवारीबाट बटुलिन् ।
करियरको टर्निङ पोइन्टका रुपमा आएको त्यो अवस्थालाई हुमकला यसरी ब्याख्या गर्छिन्, ‘त्यो पहिलो जिम्मेवारीले कार्यालय प्रमुख हुँदामा अनुभव बटुल्ने मौका पाएँ । त्यसपछि नेपाल सरकारले विश्वास गर्दै मलाई भक्तपूर जिल्लाको प्रमुख जिल्ला अधिकारीको जिम्मेवारी दियो । कोरोना महामारीको समय त्यो समयमा प्रशासन प्रमुख हुँदा धेरै जिम्मेवारी निभाउनुप¥यो । त्यतिबेला क्वारेन्टाइनको सुरुवात नै हामीले गरेका थियौं । कोरोना महामारीले मृत्यु भएकाहरूको रेस्क्युको सरुवात पनि हामीले गरेका हौं । त्यो कार्यकाल निकै सफल भएको महशुस मैले गरेँ ।’
भक्तपूरको सफल कार्यकालले हुमकलालाई काभ्रेको प्रमुख जिल्ला अधिकारीको जिम्मेवारी दिलायो । पछिल्लो स्थानीय तहको निर्वाचन २०७९ ताका काभ्रेको सिडिओ भएकी हुमकलाले निार्वाचन सम्पन्न गराउन महत्वपूर्ण भूमिका खेलिन् । दुइ जिल्लाको सिडिओ हुँदाको काम प्रभावकारी भएपछि सरकारले हुमकलालाई झन विश्वास गर्दै सुरक्षा चुनौती बढी भएको जिल्ला सुनसरीमा खटायो । गत भदौमा धरानमा भएको धार्मिक द्वन्द्व ब्यवस्थापन गर्न पनि सफल भएपछि हुमकलाको चर्चा निकै बढ्यो ।
यतिबेला हुमकला बाग्मति प्रदेशको मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषदको कार्यालयमा सचिवको जिम्मेवारीमा छिन् ।
पढाइ, करियर र घरपरिवारलाई एकसाथ अघि बढाइरहेकी हुमकलालाई हिम्मत भयो भने कयौं चुनौतीहरू सामना गर्न सकिने बताउँछिन् । नेपालको समाजको चरित्रले महिलकलाई पटपटक परीक्षा भने दिरहनुपर्ने अवस्था रहेको उनको बुझाइ छ ।
‘हाम्रो स्कूलिङ नै पित्रिसत्तात्मक छ । महिला नेतृत्वलाई स्वीकार्न असजिलो हुन्छ । किनभने ५० वर्ष पुरुष मात्रै भएको ठाउँ नयाँ महिला देख्दा मानिसलाई असहज हुन्छ नै । यसको परिणम महिलासँग क्षमता हुँदाहुँदै पनि यो समयमा हामी महिलाहरू परीक्षणको क्रममा छौं । तर कतिपयले महिलाहरूले गरेका कामको प्रशंसा गर्नेहरू पनि प्रसश्त छन् ।’ उनी भन्छिन्, ‘महिलाले घरपरिवार छोराछोरीलाई सम्हाल्दै अघि बढ्दा अवसर पाए पनि म गर्न सक्छु है भनेर पटक पटक पुष्टि गरिरहनुपर्ने बाध्यता छ । एक पटक महिला असफल हुँदा समग्र महिलाप्रतिको अविश्वास पैदा हुन्छ ।’
महिलालाई विश्वास गर्न सक्दा गुणात्मक सफलता हुने हुमकलाको बुझाइ छ ।
-मनीषा अवस्थी
नेपालमा गणतन्त्र स्थापनापछिको दशकमा नेपाली पत्रकारिता बजारमा महिलाहरूको उपस्थिति बढ्यो । तर मूलधार भनिने सञ्चारमाध्यमले महिलालाई नेतृत्व दिन सधैं कन्जुस्याइ गरे । पछिल्लो दशकमा एकाध महिलाले मात्रै मूलधार मिडयामा सम्पादक पाए पनि स्थायी हुन सकेन । नेपाली सञ्चार उद्योगले सम्पादकमा महिलालाई स्वीकार्न नसकिरहेको विषयमै केन्द्रीत भएर दुई दशकदेखि सक्रिय पत्रकारितामा रहेकी पुनम पौडेलसँग मध्यान्हले गरेको कुराकानीः
महिलाहरूलाई नेतृत्वमा पुग्न किन यत्रो सकस ?
पत्रकारितामा संख्याको मात्रै कुरा नगरौं । महिलाको सहभागिता धेरै वर्षदेखि छ । तर भएका महिलाहरू कहिले पनि नेतृत्वमा पुग्न सकेका छैनन् । महिलाहरूलाई नेतृत्व अर्थात् सम्पादकीय नेतृत्वमा स्वीकार गर्न नसकेकैको हो । बजारमा भएका केही महिलाहरू निकै क्षमतावान छन् तर उनीहरूलाई सम्पादक हुन योग्य नै ठानिदैन । यसले गर्दा महिलाहरू नेतृत्वमै पुग्न सकेका छैनन् । खोइ त अहिले सञ्चारमाध्यमहरू यति धेरै छन् । तर, आफैले चलाएका साना मिडियामा महिलाहरू सीमित भएका छन् । आफैले पोड्कास्ट चलाइरहेका छन् । मूलधारका मिडियामा महिलाहरूलाई मौका नै नदिएपछि बाध्यताबस यस्तो भएको छ ।
नेपाली पत्रकारितामा महिलाको उपस्थितिबारे तपाईंको बुझाइ के छ ?
पछिल्लो समय पत्रकारिता महिलाहरूको उपस्थिति स्वभाविक ढंगले बढिरहेको देखिन्छ । यसलाई केही मानिसले आकर्षण पनि भनिरहेका छन् । तर पत्रकारितामा मात्रै भन्दा पनि यस क्षेत्रका प्राविधिक र प्रशासनिक क्षेत्रमा पनि आएका महिलाहरूको अवस्थाले संख्यामा केही बृद्धि भएको हो । खास आकर्षण भने छैन । किनभने हामीसँग तथ्यांक नै छैन । तथ्यांक नै नभइकन केलाई आकर्षण भनिएको हो ? यद्यपि पहिलाको भन्दा संख्या बढ्नु भनेको स्वभाविक हो । समय क्रमसँगै सबै क्षेत्रमा जस्तै यो पेशालाई पनि म अघि बढाउछु भनेर महिलाहरू केही अघि आएका हुन् । तर कामगर्दै जाँदा यो पेशाका जोखिम देख्न थालेपछि महिलाहरू पलायन पनि उत्तिकै भइरहेका छन् ।
पत्रकार महिलाहरू पलायन किन भइरहेका हुन् ?
बाहिरबाट पत्रकारिता हेर्दा एकदम गज्जब देखिन्छ । यो पेशामा नाम र दाम दुइटै हुन्छ भनेर छिरेका धेरै छन् । तर २४ घण्टा ७ दिन स्ट्याण्डबाइ रहनुपर्ने यो पेशामा दुःख असाध्यै छ । दुःखअनुसारको प्रतिफल छदैछैन ।
अर्को महत्वपूर्ण कुरा महिलाहरूले जहिले पनि घर चलाएर काम पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । कार्यालयका सहकर्मीसँग निरन्तर सम्पर्कमा रहनुपर्छ । समाचार स्रोतहरूसँग सम्बन्ध राख्नुपर्यो । अधिकांश समाचार स्रोत पनि पुरुष नै छन् । सबैको नेचर राम्रो हुँदैन । अनावश्यक फोनहरू आइरह्यो भने घरमा पनि त्यति राम्रो नमान्न सक्छन् । हाम्रो सामाजिक व्यवस्था नै यस्तै छ । यसलाई चिर्न निकै कठीन छ । त्यसकारण अधिकांश महिलाहरू हौसिएर यो पेशामा आए पनि पलायन हुनुपरेको हो ।
नेतृत्वमा महिलाहरू आउन गर्ने चाहिँ के हो ?
संविधानले नै सबै क्षेत्रमा ३३ प्रतिशत महिलाको सुनिश्चितता गरेको छ । यही कुराको वकालत गर्ने सञ्चार क्षेत्रले सबैभन्दा पहिला आफूले लागु गर्नुपर्छ । यसमा मलिाहरू आफैले पनि यो पेशामा लाग्नुभन्दा पहिला आफूलाई तयार गर्नुपर्छ ।
हचुवा पेशामा आयो भने पलायन हुनुपर्ने अवस्था आउँछ । अर्को कुरा सरकारी तहबाट वा नीतिगत रुपमै निश्चित समय पुगेपछि निश्चित मापदण्ड पुरा गरे पनि यो पद दिनैपर्ने भनेर बाध्यकारी नीति बनाउनुपर्छ । यति गर्न सके मात्रै महिलाहरूको सहभागिताको अवस्था सुधार्न सकिन्छ ।
.................................................................................................................................................................
२००७ सालमा प्रजातन्त्रसँगै नेपाली पत्रकारिताको विकासले पनि विस्तारै गति लिएको हो । पत्रकारिताको विकाससँगै नेपाली बजारमा पत्रकारहरूको संख्यामा पनि उल्लेख्य बृद्धि हुँदै आएको छ । तर इतिहास र वर्तमान हेर्दा महिला पत्रकारको संख्या भने एकदमै न्यून छ । विभिन्न्न आधिकारिक प्रमाणले वि.सं २००८ साल जेठमा नेपाल महिला संघले प्रकाशित गरेको ‘महिला’ मासिकबाट नै नेपालको पत्रकारितामा महिलाको उपस्थिति देखिएको हो । त्यसपछि महिला हकअधिकार तथा महिलाका विविध मुद्दामा प्राथमिकताका साथ कलम चलाउन ‘अस्मिता’ जस्ता पत्रिकाहरूको उपस्थितिले प्रमुख भुमिका निभायो । विशेषगरी महिलामाथि हुने दमन र हिंसाका विरुद्ध कलम चल्ने सो पत्रिका प्रकाशन पश्चात यस क्षेत्रमा महिला पत्रकारको संख्या पनि बढ्दै गयो ।
तर, नेपालमा २०४६ को आन्दोलनसम्म सञ्चार क्षेत्रको संख्यात्मक र गुणात्मक रुपमा उति विकास भएको छैन । यस्तो अवस्थामा पत्रकार महिलाको उपस्थिति बाक्लो हुने त कुरै छैन । मुलुकमा प्रजातन्त्रको बहाली भएसँगै पत्रकारितामा महिलाको सहभागिता क्रमशः बढ्दै गयो । पछिल्लो दशकमा त पत्रकार महिलाको संख्यामा ह्वात्तै बृद्धि भएको छ ।
सञ्चार क्षेत्रमा आवद्ध महिलाहरूको संस्था सञ्चारिका समुहले २०७५ सालमा गरेको अध्ययनले सञ्चार क्षेत्रमा रहेका सबै पत्रकारको २५ प्रतिशत महिलाको सहभागिता रहेको तथ्यांक रहेको छ । यसैगरी नेपाल पत्रकार महासंघको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार देशभर कार्यरत पत्रकार महिलाको संख्या २५ सय नाघिसकेको छ । यस मध्ये केही महिलाहरूको पत्रकारिताले मात्रै निरन्तरता पाएको छ ।
अर्थात् निरन्तर सक्रिय पत्रकारिता गर्ने महिलाहरूको संख्या भने औंलामा गन्न सकिने मात्रै छ । यस्तो किन भइरहेको छ त ? अधिकांशले भन्छन्, पारिवारिक कारण देखाएर महिलाहरू आफै पलायन भइरहेका छन् ।’ तर, पत्रकार महिलाले पेशालाई निरन्तरता दिन नसक्नुको कारण परिवार मात्रै नभइ असुरक्षा प्रमुख कारण भएको सञ्चारिका समुहकी अध्यक्ष बिमला तुम्खेवा बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘यो पेशामा सेक्युरिटी नै छैन । अर्को कुरा पत्रकार महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि बदलिएको छैन । सहजिकरणका लागि एक जना पनि मूलधारको मिडियामा महिला सम्पादक हुन सकेको छैन ।’ तुम्खेवाको बुझाइमा मूलधारको पत्रकारिताको नेतृत्वमा महिला नपुग्नुले पनि पत्रकार महिलाका समस्याहरूबारे कसैले ध्यान दिन सक्दैन ।
नेपालको संविधानले ३३ प्रतिशत महिला सहभागिता सुनिश्चित गरेकै छ । त्यही संबिधानले प्रदत्त गरेको अधिकार समान सहभागिता र समावेशिताको वकालत गरिहने सञ्चारमाध्यमले महिला सहभागिताको समेत सुनिश्चित गर्न सकेको छैन । यसको लागि संविधान प्रदत्त पाएको अधिकार कार्यन्वयनमा भएमा नियमनकारी निकायको ध्यान जान जरुरी भएको जानकारहरूको बुझाइ छ । यसैगरी सञ्चार क्षेत्रमा महिला सहभागिता बढाउन पारिश्रमिक ऐन समेत परिवर्तन गर्नुपर्ने पनि कतिपयको बुझाइ छ ।
-मदन श्रेष्ठ
अध्यागमन विभागले पहिलोपटक व्यवस्थित विधिमा नेपाल छाड्ने र फर्कनेहरुको तथ्याङ्क सार्वजनिक गर्यो । रोजगार, पर्यटन, अध्ययन, स्थायी÷अस्थायी बसोबास, सेमिनार, स्वास्थ्य उपचार, ब्यापार, भ्रमण, खेलकुद लगायत १७ शीर्षकमा देश छोड्नेहरुको तथ्याङ्क विभागले सार्वजनिक गरेको थियो । त्यसैगरी स्वदेश फर्कनेहरुको विवरण पनि सार्वजनिक गरेको छ । पहिलोपटक व्यवस्थित तरिकाले अध्यागमनले तथ्याङ्क सार्वजनिक गरेकाले तुलनात्मक अध्ययन र विश्लेषण हुन सकेन ।
तर यो तथ्याङ्कबाट आफू अनुकुल समाचार, टिप्पणी र विश्लेषण भइरहेको छ । धेरैले चिन्ता गरेको विषय रोजगारीका निम्ति बाहिरिएका युवाको संख्या र स्थायी बसोबासकै निम्ति देश छोड्नेहरुको तथ्याङ्कप्रति देखियो । एक वर्षभित्र १६ लाखले देश छोड्दा करिव आठ लाख वैदेशिक रोजगारीका निम्ति थियो भने स्थायी रुपमा देश छोड्नेको संख्या ७० हजार थियो ।
तर हामीले उक्त प्रतिवेदनको फरक तथ्याङ्कमा विश्लेषण गरेका छौं । मध्यान्ह राष्ट्रिय दैनिकको नयाँ वर्ष विशेषांक समेत त्यही विषयमा केन्द्रीत छ । हामीले उठाएको विषय हो– नेपाली महिलाहरू संसारभर पुगिरहेका छन् ।
अध्यागमनको त्यस प्रतिवेदन अनुसार १६ लाख मानिस विभिन्न प्रयोजनका निम्ति देशबाहिर निस्कदा महिलाको संख्या ४ लाख ३२ हजार ५८४ छ । यो भनेको २६.९७ प्रतिशत हो । पक्कै पनि देशबाट बाहिर निस्कनेहरुको बारेमा अनेक आयाममा बहस होलान् । बहसबाट सकारात्मक वा नकारात्मक निष्कर्ष निकाल्न सकिएला । तर झण्डै २७ प्रतिशत महिलाले देशबाहिर भ्रमणमा निस्कने तथ्याङ्क आफैमा नेपाली समाजको बदलिएको दृष्य र मनोविज्ञानको विम्व हो ।
किनकि नेपाली समाजको पृष्ठभूमि हेर्दा युगौदेखि महिलालाई ‘घरभित्रको शोभा’ मान्दै आएको थियो । महिलाले चुलोचौकाभित्रै कैद हुनुलाई आदर्श मानियो । अर्थात् पुरुषको अधिन रहेर हुने विभेदलाई संस्कृतिको आवरणमा मर्यादा मानियो । तर त्यसविरुद्ध सय वर्ष लामो संघर्षले आज नेपाली महिलाहरू देशभित्र होस् अथवा संसारका कुनैपनि कुनामा आफूलाई योग्य र सक्षम सावित गरिरहेका छन् ।
नेपाली महिलाहरुले आजको दृष्यसम्म आइपुग्न निकै ठूलो संघर्ष गर्नु परेको छ । सम्वत् १९७४ सालमा दिव्या कोइरालाले लैंगिक समानताका निम्ति थालेको विद्रोहलाई धेरैले आधुनिक समाजको जग मानेका छन् । त्यसै पेरिफेरि योगमाया न्यौपानेले समानताको आवाज उठाएर विद्रोह गरेकी थिइन् ।
निरंकुश राणाशाहीको अँध्यारोभित्र महिला समानताको आवाज उठाउनु सजिलो थिएन । तर राणाशाहीविरुद्ध चलेको विद्रोहमा मंगलादेवी, साधना प्रधान, स्नेहलता श्रेष्ठ लगायतले तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री मोहन शमशेरलाई घककुडा टेकाउन बाध्य बनाएका थिए । उनीहरुले महिलालाई साक्षरता र मतदानको अधिकार मागेका थिए ।
त्यही आन्दोलनको जगमा देशभित्रै पुरुषसँगै महिलाले पढ्ने अधिकार पाइन् भने मतदानको अधिकार पनि सँगसँगै प्राप्त गरिन् । २०१५ सालको पहिलो संसदीय निर्वाचनमा आइपुग्दा द्वारिकादेवी ठकुरानी प्रत्यक्ष निर्वाचित हुने र मन्त्री हुने हैसियतमा पुगिन् ।
पञ्चायतकै अवधिमा पनि सानै संख्यामा भएपनि महिला मन्त्री, सांसद र कर्मचारी बन्न सफल भइन् । पञ्चायतविरुद्धको विद्रोहलाई साधना प्रधानले वाम मोर्चाकै नेतृत्व गरिन् । उसोत कम्युनिष्ट पार्टीकै संस्थापक मध्ये एक थिइन्, मोतीदेवी श्रेष्ठ । त्यही कम्युनिष्ट शक्तिको नेतृत्व गर्दै साहना २०४७ सालको अन्तरिम सरकारमा मन्त्री भइन् ।
त्यस यता लगातार जसो सरकारमा महिला मन्त्री छन् । २०६२/०६३ सालको दोस्रो जनआन्दोलनले नेपाली राजनीति, प्रशासन, न्यायालयमा महिला सहभागिता र नेतृत्व बढेको छ । विशेषगरी २०६३ सालको अन्तरिम संविधान र २०७२ को संविधानले न्यूनतम महिला सहभागिता सहित अंश र वंशको अधिकारलाई सुनिश्चित गरेको छ ।
विद्यादेवी भण्डारी गणतन्त्र नेपालको दोस्रो राष्ट्रपति बन्नु चानचुने परिवर्तन थिएन । किनकि नेपालको इतिहासमा कहिल्यै पनि राष्ट्र प्रमुख महिला थिइनन् । राजतन्त्रमा राजाको शासन चल्ने भएकाले महिला राष्ट्र प्रमुख कल्पना समेत गर्न सकिदैनथ्यो । तर राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तनको जगमा विद्या भण्डारी मुलुकको सर्वोच्च पदमा पुगिन् ।
त्यही पेरिफेरि सुशिला कार्की सर्वोच्च अदालतकी प्रधानन्यायाधीश भइन् । ओनसरी घर्तिमगरले व्यवस्थापिका संसदको सभामुख रहेर नेतृत्व गरिन् । केही दिन अगाडि मात्रै ४६ जना न्यायाधीश महिला भेला भएर छलफल गरिन् । न्यायिक निकायमा यति ठूलो संख्यामा न्यायाधीश महिला हुनु र उनीहरुले मुलुकको न्याय क्षेत्रबारे फरक दृष्टिकोणले छलफल थाल्नु बदलिएकै समाजको चित्र हो ।
महिला सिडियो त अहिले समाचारकै विषय बन्न छोडिसकेको छ । महिलाले स्थानीय तहको नेतृत्व गर्दा सफल बनेको नमूना खबर आइरहेका छन् । त्यसको जग लामो राजनीतिक–सामाजिक संघर्ष हो । त्यही संघर्षको प्रतिफल राज्यका हरेक पदाधिकारीमा एक महिला अनिवार्य र समग्रमा ३३ प्रतिशत सहभागिताको सुनिश्चितता संविधानले गरेको छ ।
विशेषगरी उपमेयर र उपाध्यक्षलाई न्यायिक समितिको संयोजक मान्ने संवैधानिक व्यवस्थाले लैंगिक हिंसाविरुद्धको अभियानले गुणात्मक फड्को मारेको छ । निजामति कर्मचारी, शिक्षण, सेना, प्रहरी, बैंकिङ, पत्रकारिता जस्ता हरेक क्षेत्रमा महिला सहभागिता बढिरहेको छ ।
शिक्षामा विभेद लगभग असाध्यै कमजोर बनेर गएको छ । जनगणना २०७८ को प्रतिवेदनले महिला साक्षरता दर ६९.४ प्रतिशत पुगेको देखाउनुमा शिक्षामा विभेद घट्दै गएको प्रमाण हुन् । भलै पुरुषको तहमा साक्षरता दर पुगेको छैन । पुरुषको साक्षरता दर महिला भन्दा ६ प्रतिशतले बढी छ । तर कुल साक्षरता दर ६५.९ प्रतिशत रहेकाले महिला साक्षरता दरलाई प्रगति नै मान्न सकिन्छ ।
यही शिक्षामा आएको परिवर्तनले महिलाले घर छोडेर निर्धक्क पर र देश छोडेर परदेश गर्न सक्षम बनेको विश्लेषण गलत हुन्न । किनकि विभेदको मूल कारण नै अशिक्षा हो । चेतनाको विकासलाई मुलुकको संवैधानिक–राजनैतिक–सामाजिक परिस्थितिले प्रभाव पार्छ । कुनैपनि किसिमका विभेदलाई कानूनी दण्डको विषय बनाउँना साथ समानताको रथ अगाडि बढ्छ । अहिले बिस्तारै समानताको रथ गुड्न थालेको छ । तर दौडिएको छैन ।
किनभने अहिले पनि मुलुकको प्रमुख कार्यकारी पदमा महिला पुगेको छैन । राणा र राजतन्त्रमा जस्तै गणतन्त्रमा पनि पुरुषदेखि पुरुष प्रधानमन्त्रीको ‘म्युजिकल चियर’ चलिरहेको छ । अहिलेसम्म एक जना पनि गृहमन्त्री र अर्थमन्त्री महिला बनेकी छैनन् ।
राजनीतिक सहभागिता ३४ प्रतिशत पुगेको छैन । २०७४ को चुनावबाट आएको प्रतिनिधिसभामा ३३.५३ प्रतिशत महिला सहभागिता थियो, त्यही नै आजसम्मको ठूलो सहभागिता हो । संविधानले बाध्यकारी बनाउँदा पनि आम अभ्यासमा महिलालाई उपप्रमुखसम्म बनाउने भइरहेको छ ।
त्यसैले अझै ठूलो परिवर्तन हुन बाँकी नै छ । तर महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण भने आम रुपमा बदलिएको छ । विश्वविद्यालय अध्ययन गर्ने संख्या, विदेश उड्नेको संख्या, सरकारी सेवामा (सेना, प्रहरी, कर्मचारी) बदलिएको दृष्यले बिस्तारै नेपाली आकाश रंगिन बनिरहेको संकेत हुन्छ । तर समानताको अभियान यतिकै अगाडि बढ्दैन । त्यसका निम्ति बदलिएको समाजको नागरिक बनेर हरेकले हातमा हात मिलाउन जरूरी छ ।
आफ्नो परिवारभित्र विभेदित सोंच राख्न त्याग्नुपर्छ । सार्वजनिक स्थल, निकाय÷ कार्यालय र यात्राहरू महिलामैत्री बनाउन जरुरी छ । किनकि परिवर्तनको सोंच हाम्रो सामाजिक जीन्दगीबाट सुरू हुने हो । हरेक नागरिकको चिन्तन बदलिएको छ भने राज्यसत्ता स्थिर (परम्परागत) रहिरहन सम्भव नै छैन ।
–डा. सुमन कुमार रेग्मी
पृष्ठभूमि
शताब्दीऔंदेखिको नेपाल र भारतबीच आर्थिक, व्यापारिक र सामाजिक सम्बन्ध सौहार्द्रपूर्ण कायम हुँदै आएको छ । सन् १९७०–२००० बीचको वैदेशिक व्यापार नेपालको निकासी व्यापारमा उल्लेखनीय रहेको छ । भारतले नेपालको निकासी व्यापारमा करिब ६५ प्रतिशत, पैठारी व्यापारमा करिब ६४ प्रतिशत ओगटिएको छ ।
भारत र नेपालबीचको व्यापारिक सम्बन्ध परापूर्व कालदेखि रहँदै आइ हाल पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण रहेको छ । यद्यपि, नेपालको वैदेशिक व्यापार असन्तुलन नेपालको विपक्षमा अत्यधिकरूपमा रहिआएको छ । निर्यात व्यापारको वृद्धिदर अत्यन्त न्यून रहेको र आयात वृद्धिदर अत्यन्त धेरै रहेको सबैलाई विदितै छ ।
२०८०/८१ को पहिलो सात महिनामा व्यापार घाटा आठ खर्ब रुपैयाँ र आयात पनि रू. आठ खर्बकै अनुपातमा रही निर्यात एक खर्बभन्दा कमीमा छ ।
२०८०/८१ को पहिलो आढ महिनामा नेपालको निकासी एक खर्ब बढी भएको छ । २०८०/८१ को आठ महिनामा नेपालको वैदेशिक व्यापार रू. ११ खर्ब ३० अर्ब भएको छ । २०८०/८१ को आठ महिनामा नेपालको निकासी रू. एक खर्ब ६८ करोड भएको छ । तर, व्यापार घाटा नौ खर्ब २९ अर्बको भएको छ ।
आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा नेपालमा १६४ देशबाट रू. १९ खर्ब २१ अर्बभन्दा बढीको सामान आयात भएको छ । भारतबाट २०७८/७९ मा नेपालले रू. १२ खर्ब १५ करोड २७ लाखभन्दा बढीको सामान आयात गरेको थियो । रू. १२ खर्बभन्दा बढीको सामान आयात हुँदा एक खर्ब ५५ अर्ब २२ करोड ३० लाख बराबरका सामान निर्यात भएको थियो । नेपालले भारतसँग मात्र २०७८/७९ मा रू. १० खर्ब ४४ अर्ब ९३ करोड ४ लाखभन्दा बढीको व्यापार घाटा व्यहोरेको थियो ।
आयातको तुलनामा न्यून मात्रामा निर्यात हँदा नेपालको व्याापार घाटा वृद्धि भएको थियो । २०७७/७८ को तुलनामा २०७८/७९ मा २३ प्रतिशतले व्यापार घाटा वृद्धि भएको देखिन्छ । २०७७/७८ को तुलनामा २०७८/७९ मा २३ प्रतिशतले व्यापार घाटा वृद्धि भएको थियो । २०७८/७९ मा देशको व्यापार घाटा रू. १७ खर्ब २० अर्ब ४१ करोड ७३ लाख पुगेको थियो । आ.ब. २०७७/७८ मा व्यापार घाटा रू. १३ खर्ब ९८ अर्ब ७१ करोड २९ लाख बराबरको थियो ।
२०७८/७९ मा नेपालले २१ खर्ब २० अर्ब ४७ करोड ९३ लाख बराबरको वैदेशिक व्यापार गरेको थियो । तर २०७७/७८ को तुलनामा २६.१५ प्रतिशतले बढी रहेको छ । २०७७/७८ मा नेपाल १६ खर्ब ८० अर्ब ९६ करोड ११ लाख बराबरको वैदेशिक गरेको थियो ।
पूर्वाधारमा अवरोध
दुई पक्षीय व्यापारका ढुवानी रेल वीरगन्ज, विराटनगर, भैरहवा, नेपालगञ्ज, दोधाराचाँदनी आईसीडीमार्फत सुख्खा बन्दरगाहमा भएमा नेपाल–भारत व्यापार समस्या केही हदसम्म समाधान हुने देखिएको छ । नेपाल र भारतको व्यवस्थालाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको लागि सोबारे नेपाल–भारतबीच समन्वय गरेमा दुवै देशलाई आपसी लाभ हुनेछ । नेपालको नेपाल स्टान्डर्ड मार्क एन एस भारतको गुणस्तर चिन्हलाई आपसी मान्यता दिलाएमा नेपालको वैदेशिक व्यापार विकासमा सहयोग पुग्न जान्छ ।
नेपाल समुद्रपार वैदेशिक व्यापारको लागि हाल प्रयोगमा आएको कोलकाता बन्दरगाहमा सानो जहाजबाट मात्र सामान ओहोर दोहोर गर्ने हुँदा नेपालको आयात निर्यातमा लाग्ने लागत खर्च लोड अनलोड जस्ता समस्याहरू ब्यहोर्नु पर्ने अवस्थाले गर्दा मुम्बई तथा मद्रासबाट ठूलो जहाज उपलब्ध हुने हुँदा नेपाललाई पनि सोही सुविधा विशाखापटनमको प्रयोग भएको अवस्थामा नेपालको निकासी व्यापारमा ढुवानी खर्च कम भई वैदेशिक व्यापारमा सहयोग पुगेको छ ।
नेपालको भारततर्फ निर्यात व्यापारको वृद्धिदर अत्यन्तै न्यून र भारतबाट आयातको वृद्धिदर अत्यन्तै धेरै रहेकोले नेपाल–भारत व्यापारबीच समस्या समाधानार्थ सधैँ सचेत रहनु जरूरी छ । विगत केही वर्षमा नेपालको निकासीमा भारततर्फको हिस्सा ६६.६ देखि ७०.९ प्रतिशतसम्म, समुद्रपार तर्फको हिस्सा २७.०–३०.० प्रतिशतसम्म र चीन तर्फको हिस्सा २.०–३.४ प्रतिशतसम्म देखिएकोले नेपाल–भारत व्यापार समस्या स्वतः धेरै हुनु स्वभाविकै छ । नेपालबाट भारततर्फ निर्यातका वस्तुहरूमा पाम आयल, सन फलावर, धागो, भटमासको तेल, मुसुरोको दाल, वनस्पति घ्यू, अलैँची, जडिबुटी, अदुवा, जूटका सामान, तारपिनको तेल, अलैंची, कच्छ, ढुंगा–बालुवा, खोटो, नुडल्स, बिस्कुट, प्रशोधित छाला, टुथपेस्ट, पोलिस्टर धागो, तयारी पोशाक, साबुन, हाजमोला, स्क्रापलगायत रहेका छन् । भारतबाट आयातित प्रमुख वस्तुहरूमा पेट्रोलियम पदार्थ, कपडा, तयारी पोशाक, सिमेन्ट, फलफूल, तरकारी, चिनी, चामल, रसायन, इलेक्ट्रिकल सामान, औषधी, सवारी साधन आदी छन् ।
कुनै वर्ष अनुकूल मौसम नभएको र कुनै वर्ष वर्षात् बढी भएको खण्डमा नेपालको व्यापार घाटा सोही वर्ष बढ्ने सम्भावना देखिँदै आएको छ । उदारणका रूपमा आ.व. २०७३–७४ मा अनूकूल वर्षा, समयमा रोपाई तथा खेती, रासायनिक मलको सहज उपलब्धता कृषि प्रविधिको बढ्दो प्रयोगलगायतका कारण कृषि फसल बढी हुन गई निकासी तथा उत्पादन बढ्न गएको देखिन्छ । तर हरेक आर्थिक वर्ष नेपालले वैदेशिक व्यापारको असन्तुलन भोगिरहेको अवस्थामा निकासी व्यापारको अवस्था कमजोर हुँदै गएको छ । आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा पानी कुबेला अर्थात् अन्न बाली उठाउने बेलामा पानी परेको थियो । २०७८/७९ र २०७९/८० मा धान बाली उठाउने बेलामा मौसम अनुकुल रहेकाले र प्राकृतिक प्रकोप नभएको कारण धान उत्पादन बढ्ने देखिएको थियो ।
नेपालको निकासी व्यापार स्थिर रहेको तथा पर्यटक आगमनसमेत बढ्न नसक्दा अर्थतन्त्रको मात्र आधार रेमिट्यान्समा सामान्य उतार–चढावले पनि देशको सम्पूर्ण अर्थतन्त्र संकटमा पर्ने सक्ने अवस्था विगतमा रहेको थियो । नेपालले आफ्नै देशमा उत्पादन गर्न सकिने वस्तु र सेवाहरू समेत उल्लेखनीयरूपमा आयात गर्दा पनि वैदेशिक व्यापारमा नेपालमा सधैँ पछाडि धकेलिँदै आएको छ । नेपालको कूल निर्यातको अवस्था सुधारोन्मुख हुनु पर्नेमा त्यसो हुन सकेको छैन् । विदेशबाट खर्बौंको रुपैयाँको वस्तुहरू आयात हुँदा नेपालले एक आर्थिक वर्षमा एक खर्बका वस्तुहरू निकासी हुन सकेको छैन् । विगत चार वर्षमध्ये २०७०–७१ मा सबैभन्दा बढी रू. ९१ अर्ब रुपैयाँको निर्यात भएको देखिन्छ । नेपालले ६८ देशमा निर्यात तथा ७४ देशबाट सामान आयात गरेको देखिन्छ । आ.ब २०७७/७८ मा नेपालको निकासी रू. एक खर्ब १२ अर्ब बढी भएको छ ।
वैदेशिक व्यापार घाटालाई कम गर्नका लागि उत्पादन वृद्धिका विकल्प नभए पनि नेपालले स्वदेशमै प्रचुर मात्रामा उत्पादनको सम्भाव्यता भएका वस्तुहरूको उत्पादन वृद्धिमा सुधार ल्याउन सकेको छैन् । नेपालको कूल निर्यातको अवस्था सुधारोन्मुख हुनुपर्नेमा त्यसो हुन सकेको छैन् । विदेशबाट खर्बाैंकौ वस्तुहरू आयात हुँदा नेपालले एक आर्थिक वर्षमा एक खर्बका वस्तुहरू तथा उत्पादनहरू निर्यातसमेत गर्न नसकेको यथार्थता हाम्रो सामू छ ।
नेपाल र भारतबिचको व्यापार अवरोध कुनै बेला हट्दै कुनै बेला थपिँदै भारतले गुणस्तर प्रमाण चिन्हको अनिवार्य व्यवस्था गर्दै आएको अवस्थामा रोकेको प्लाइउडलगायत नेपाली वस्तुहरूको निकासी हटाएको छ । यद्यपि, व्यापार सन्धिमा दुबै देशको गुणस्तर प्रमाण चिन्हलाई एक अर्काको सरकारले मान्यता दिने व्यवस्था छ । यस्तो अवस्थामा दुवै देशले एक अर्का देशको प्रयोगशालालाई आपसमा मान्यता दिन पर्दछ । यस्तै, परिवर्तनका अवस्थामा नेपालबाट उत्साहजनकरूपमा भारततर्फ निकासी हुन थालेको प्लाइउडलगायत निर्यातमा केही वर्ष यता भारतले गरेको अवरोध हटेपछि अर्थात् प्रयोगशाला अनिवार्यता खकुलो बनाएपछि प्लाइउडलगायत अरू नेपाली उद्योगहरू सहज भएका छन् ।
नेपालको पूर्वी नाकातिरबाट भारततर्फ नेपाली निकासी वस्तुहरू निकासी जारी रहे पनि पश्चिम नेपालको नाकाबाट निर्यात रोक लगाइएको थियो । भारत सरकारले प्लाइउड, बोर्ड र डोरमा एक वर्ष बीआईएस मापदण्डका लागि म्याद थप गर्ने निर्णय गरेका कारण अवरोध हटेको हो । भारत सरकारको प्लाइउड र अरू वस्तुहरू गुणस्तर प्रमाण चिन्ह अनिवार्य गरिँदा रोकिएको निर्यात नियमित हँदै जाने विश्वास गरिएको छ । कुनै–कुनै वस्तुका भारतमा उच्च माग रहिआएको छ । अब प्लाइउडलगायत वस्तु भारतमा निर्यात हुनुका लागि सरकारले सहजीकरण गर्न अति नै आवश्यक छ । प्लाइउड जस्तै अरू वस्तुहरू मात्र दुई करोडका नाकाबाट भारत निकासी गरेको थियो ।
भारतले निर्यातका लागि बाटो खोले पनि गुणस्तरीय उत्पादनका लागि थप लगानी लगाउन सकिने अवस्था नभएको बताइन्छ । नेपालका उद्योगका लागि नेपाल सरकारले निकासीका लागि स्पष्ट नीति नभएसम्म अब थप लगानी लगाउन सकिने अवस्था छैन । भारतले निश्चित अवधिका लागि मात्र निर्यातको बाटो खोलेको छ । लगानी लगाएर मेसिन थपेर उत्पादन गर्दै गर्दा पुनः बन्द भयो भने त्यसको चोट उद्योगलाई नै पर्ने बताइन्छ ।
यस्ता उद्योग केही वर्ष अगाडि करोडौं लगानीमा सञ्चालन भएको थियो । नेपाली वस्तुका भारत निकासी अवरोध हटाइएपछि नेपाली वस्तुको निर्यातमा सहजता हुने र यसले नेपाली बजारको मूल्यमा प्रभाव पार्नेछ । भारत सरकारले गरेको यस्ता निर्णय नेपाली उद्योगपतिका लागि लाभदायक हो । यस्तो सहज परिस्थितिमा नेपाली वस्तु भारतमा निकासी गर्दै आएको थियो । भारत सरकारले नेपाली प्लाइउडमा बीआईएस प्रमाण चिन्ह अनिवार्य गरिएको जनाएको थियो । तर, सो निर्णय रद्द गरी केही वर्षका लागि म्याद थप्ने भनिएको थियो ।
(लेखक व्यापार तथा निकासी प्रबद्र्धन केन्द्रका पूर्वनायव कार्यकारी निर्देशक हुन् ।)
-बिदुर दाहाल
शेयर बजारलाई अर्थतन्त्रको सूचकको रूपमा लिइन्छ । अर्थतन्त्र उत्साहप्रद भएको बेला शेयर बजारमा पनि उत्साह देखिन्छ भने अर्थतन्त्र समस्यामा गएको बेला शेयर बजारमा समस्या देखिन्छ । अर्थतन्त्र अहिले सुस्ताएको छ, जसको प्रभाव शेयर बजारमा प्रष्ट देखिन्छ ।
नेप्से २००० अंकको आसपास हुनु भनेको तल्लो बिन्दु नै हो । बजारमा शेयर किन्ने मानिसहरू कम छन् । यस्को अर्थ मागभन्दा पूर्ति बढी छ । नेप्से ३२०० अंक आसपास हुँदा किन्न हौसिनेहरू अहिले हराएका छन् । शेयर बजारमा नाफा कमाउने र डुब्ने दुवै सम्भावना बराबर रहन्छ । तर, साना लगानीकर्ता जहिले पनि उच्च जोखिममा हुन्छन् । उनीहरू व्यावसायिक हुँदैनन् । जब बजार तेज हुन्छ, तब बजार प्रवेश गर्छन् । शेयरमा खुब नाफा हुन्छ भन्ने हल्लाका भरमा किन्छन् । दैनिक किनबेच गर्ने क्षमता हुँदैन ।
समयअनुसार घाटा खाएर पनि बेच्नुपर्छ भन्ने ज्ञान हुँदैन । बढ्दा पनि अझै माथि जान्छ अनि बेचौला भनेर कुर्ने गर्छन् । बजार घट्दा पनि हत्तपत्त बेच्न मान्दैनन् । पुरानो लगानीको हिसाब गर्छन् । यसको अर्थ यो होइन कि साना मात्र डुब्छन्; ठूला डुब्दैनन् । ठूला लगानीकर्ता पनि डुब्छन् । अनुपातिक हिसाब गर्ने हो भने गुमाउनेहरूमा साना लगानी कर्ता बढी हुन्छन् ।
शेयर बजार अनुत्पादक लगानी नै हो । अरुको उत्पादनलाई लिएर त्यसमाथि लगानी गर्ने दुनियाकै प्रचलन हो । कम्पनीले राम्रो प्रतिफल दिँदै गर्दा त्यसअनुरूपको लाभांश पाउन लगानी गरिन्छ । तर, कतिपय कम्पनीले प्रतिफल नदिरहँदा त्यसमाथि लगानी गर्नु बालुवामा पानी हाले सरह हो । शेयरमा गरिने लगानीअनुसारको प्रतिफल नेपालका एक÷दुई बाहेक अरु कम्पनीले दिएकै छैनन् । त्यसैले शेयर बजारमा कोही न कोही डुब्ने नै हो । कसैलाई न कसैलाई डुबाउने नै हो । नेपालमा चाहिँ साना लगानी कर्ता डुब्ने नै हो ।
फलानो अर्थमन्त्री बने शेयर बढ्छ वा फलानोको सरकार बने घट्छ भन्ने हौवा फिजाउनेहरू बजारमा प्रशस्त हुन्छन् । सामान्यतयाः बजारमा पैसाको उपलब्धता, लगानीकर्ताको मनोविज्ञान, सरकार र राष्ट्र बैकको नीतिले शेयर बजार घटबढ हुने हो । अहिलेको अवस्थामा शेयर बजार ह्वात्तै बढ्ने देखिँदैन । यो चाहिँ सत्य हो ।
कुनै बेला सामाजिक सञ्जालमा एउटा व्यंग्यात्मक पोष्ट चर्चामा थियो । “घरबेटिसँग शेयरको कुरा गरेको थिए; केही महिनापछि दुबै जना भाडाको घरमा बस्यौं ।” यसले शेयर बजारको उच्च जोखिम संकेत गर्छ । प्राथमिक शेयरमा खासै जोखिम नभएता पनि दोस्रो बजारमा भने जोखिम छ । त्यसैले दोस्रो बजारमा प्रवेश गर्दा धेरै कुरा बुझेर प्रवेश गर्नुपर्छ । साना लगानीकर्ता बिना सुझबुझ हल्लाको भरमा प्रवेश गर्ने हुँदा डुब्ने पनि तिनीहरू नै हुन् । शेयर बजार जुवा जस्तै बनेको छ । तर, शेयर बजार र जुवा फरक हो ।
नेपालको समग्र आर्थिक सूचांक, विश्व अर्थतन्त्र, रोजगारीको अवस्था, कृषि उत्पादन, विश्वका ठूला अर्थतन्त्रमा संकुचन, रसिया–युक्रेन, इजरायल–प्यालेस्टाइन युद्ध जस्ता पक्षले दुनियाँका अर्थतन्त्रलाई नकारात्मक असर पारिरहेको छ । नेपालको आयातमुखी अर्थतन्त्र, विदेशीहरूले दिने ऋण तथा अनुदानमा कटौती, पर्यटन व्यवसायमा भने जस्तो चलायमान नहुनु, राजस्वले साधारण खर्च धान्न कठिन हुनु जस्ता अवस्थाले शेयर बजार बढ्न दिँदैन । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा लगानीकर्ताको मनोविज्ञान हो । अहिले लगानीकर्ताको मनोविज्ञान बलियो छैन । त्यो गिरेको छ । त्यसैले बजार सुस्ताउनु स्वभाविक हो ।
यो अवस्थामा लगानी गरे पनि जोखिम छैन । यो १७०० को बिन्दुभन्दा तल झर्दैन भन्ने बलियो मनोविज्ञान छ । अर्कोतिर ह्वात्तै बढेर नाफा लिने सम्भावना पनि न्यून छ । अर्थतन्त्रको यो अवस्थालाई मध्यनजर गर्दा १८०० देखि २२०० को वरिपरि लामै समय नेप्से रहने देखिएको हुँदा सावधानीपूर्वक कारोबार गर्न उचित हुन्छ । नत्र फसिने सम्भावना अधिक हुन्छ । विशेषगरी साना लगानीकर्ताले ध्यान पुर्याउनुपर्छ ।
–अच्युतप्रसाद पौडेल ‘चिन्तन’
यसपालिको एसईई परीक्षा सकियो, झण्डै ३० हजार विद्यार्थी फाराम भरेर अनुपस्थित भए, बाध्यता होला तिनको । राजनीतिमा त साला, साली, गर्ल फ्रेण्ड, ब्वाइ फ्रेण्ड, दाजु, भाउजू, भिनाज्यू प्रशस्तै चलेको हो, अब त शिक्षा, त्यसमाथि एसईईमा पनि सालोको परीक्षा भिनाले दिएको खबर बाहिर आएको छ । हाम्रो संस्कार, संस्कृति मौलिकतालाई विदेशी संस्कृतिले बेस्सरी किच्न लागेको छ र देशमा सधैँ अप्रिल पूmल छ । नेतृत्व भन्दैछ अर्को उथलपुथल गर्छु भनेर । टिआरसी विधेयक कता पुग्यो, निजामती विधेयकमा लत्तो छोडिएको छ, देश संघीयतामा गएपछि सबैतिर जात्रा भएको छ, सार्वजनिक विदा नदिएको दिन छैन, यति सानो देशमा ठूला देशको राजनीति नक्कल गरिँदैछ । राजनीति र विद्यार्थी जति खाडीतिरको सुरसारमा छन् । स्वीट्जरलैण्ड बनाउँछु भनेर नक्कली गफ दिनेहरूले अब तुरुन्तै देशलाई सोमालिया बनाउँदैछन् ।
मोटै रकमको बिजुली निर्यातको गफ दिने हाम्रो नेतृत्वले करकाप गरेर छिमेकीले तीन महिनाका लागि विद्युत आयातको सम्झौता गरेको छ । त्यो पनि दिउँसोको समयमा मात्रै दिने रे, जम्मा ५ सय ५४ मे वाट मात्र । देशभरीको माग दैनिक एक हजार ८८५ मे वाट छ र सबै जोड्दा एक हजार ६९८ मे वाट यहाँ आपूर्ति हुन सक्छ र अभैm १८७ मे वाट अपुग भई लोडसेडिङ्ग गर्नुपर्ने अवस्था छ । अहिले पनि उद्योग त देशमा छैनभन्दा हुन्छ, भएका उद्योगहरूमा दैनिक १० घण्टा लोडसेडिङ्ग छ र देशले सवा सय वर्षमा निजी क्षेत्रसमेत गरी दुई हजार आठ सय मे वाट बिजुली उत्पादन गर्न सकेको छैन, १० हजार मे वाट निर्यातको सम्झौता भइसकेको छ ।
वि.सं. १९९० देखि देशमा एसएलसी परीक्षा शुरु भयो । अब एसईईमा परिणत भएको छ । तर, विद्यार्थीहरू नैतिक, इमानदार, अनुशासित उत्पादन गर्न सकिएको छैन । हाम्रो शिक्षा सीपमूलक भएन, रोजगारी पाउन नसक्ने शिक्षाप्रति आम मानिसको चासो छैन र प्लस टू सकिनासाथ खाडीमै भेटूँला भनिँदैछ । २०२८ सालमा लागु गरिएको ऐनलाई जसोतसो कार्यान्वयन गरिँदैछ । शिक्षा ऐन आठौं संशोधन २०७३ ले कक्षा १० को एसईई र कक्षा १२ को परीक्षाको जिम्मा राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डलाई दिएको छ । साविकको एसएलसी अब एसईईमा परिणत भएको छ र कक्षा १२ उत्तीर्ण नभएसम्म कलेज वा विश्व विद्यालयका ढोका बन्द नै रहेका छन् । संविधानको धारा ३१ ले प्रत्येक नागरिकले आधारभूत शिक्षा निःशुल्क र अनिवार्य रुपमा पाउने गफ दिएको छ र माध्यमिक शिक्षासम्म निःशुल्क नै भनेको छ । तर, यो व्यवहारमा लागु छैन र अभिभावकहरूले आफ्नो सबै आम्दानीबाट पनि सन्तानको शैक्षिक खर्च धान्न नसकेको व्यापक गुनासो छ ।
स्वास्थ्य बीमा भन्ने सरकार अतिरिक्त शुल्क लिन्छ र निजी क्षेत्रका शैक्षिक संस्थाहरूले ठूलै व्यापार गरिरहेका छन् । सरकारी पनि निःशुल्क छैन । संविधानको अनुसूची ८ले शिक्षालाई स्थानीय तहको क्षेत्राधिकारमा राखेको छ र पालिकाका पदाधिकारीहरूलाई विद्यालयहरूमा गएर माला लगाउनै भ्याइ नभ्याइ भएको छ । गुणस्तरको जनशक्ति छैन र राम्रो अनुगमन भएको छैन, अनि नानाथरिका शुल्कहरूले अभिभावक चिन्तित छन् । अभिभावकहरूको आय आर्जन, नहुँदा विद्यार्थीको विद्यालय ड्रप आउट संख्या बढ्दैछ । कक्षा ९ देखि १२ सम्मका विद्यार्थी स्कूल छोड्ने क्रम ४३ प्रतिशत रहेको एक अध्ययनले देखाएको छ भने उच्च शिक्षामा भर्नापछि ड्रप आउट संख्या २० प्रतिशत देखिएको छ । यसपटक फाराम भरेका हजारौँ अनुपस्थित भए, विभिन्न कठिनाईका कारण, वार्षिक सवा लाख विद्यार्थीहरू बाहिर पोखिएको स्वयम् त्यस क्षेत्रमा काम गर्नेहरूको भनाइ छ र महिनाकै १० अर्ब रकम विदेश जाने गरेको तथ्यांक छ ।
यही चैत्र १५ देखि यस वर्षको एसईई परीक्षा शुरु भयो, जसमा दुई हजार ६४ परीक्षा केन्द्रहरू रहे भने विद्यार्थीको संख्या पाँच लाख बढी भयो । सबैभन्दा बढी परीक्षामा सामेल हुने काठमाडौं केन्द्रबाट ३८ हजार ८१३ जना विद्यार्थीको आँकडा छ भने कममा परेको छ जापान केन्द्र जसमा मात्र २३ जना विद्यार्थी रहेका छन् । यसवर्ष परीक्षामा केही परिवर्तन गरिएको छ, जसमा आन्तरिक मूल्यांकनमा न्यूनतम ४० प्रतिशत र सैद्धान्तिकतर्पm हरेक विषयमा ३५ नम्बर ल्याउनै पर्छ । योभन्दा कम ल्याउने नन् ग्रेडिङ्गमा पर्ने हुन्छ र फेरि निश्चित विषयमा हो भने ग्रेड वृद्धिमा सामेल हुन सक्ने प्रावधान छ । अहिलेका विद्यार्थीमा परीक्षाप्रति आकर्षण भने छैन, पढाइप्रति पनि खासै अभिरुची देखिँदैन ।
नयाँ पुस्तामा जिम्मेवारीको अभाव छ, मस्तिष्कमा समझदारीको अभाव छ, मिहिनेत नगरीकनै ठूलो बन्ने, धनी हुने सोख छ । राजनैतिक दलहरूले आ–आफ्ना भ्रातृ संस्थाहरू खोल्दै नयाँ पुस्तालाई आपँैm जस्तो हुन प्रशिक्षण गर्दैछन् । विद्या ददाति विनयं विनयात् याति पात्रताम्, पात्रतात् धनमाप्नोति धनात् धर्म ततः सुखम् अर्थात् विद्याले नम्रता दिन्छ, नम्रताले असल पात्र बनाउँछ, असल पात्रबाट धनार्जन हुन्छ, त्यस्तो सत् आर्जित धनले धर्म भई जीवनभरि सुख र त्यसपछि शान्ति मिल्छ । त्यसैले नीतिले नै भनेको छ विद्या धनं सर्व धनं प्रधानम् अर्थात् सबै धनभन्दा विद्या धन नै ठूलो धन हो । ठीक उल्टो आजको शिक्षाले ढुंगा हान्न सिकाएको, श्रम, शिपको अभाव भई मौलिकता गुमाएको पराधीन भई झन् झन् बेरोजगार भई आमा बाबुको घर, खेत बिक्री गर्दै खाडीमा जान प्रेरित गरेको, युरोप, अमेरिकाको सपनामा अभिभावकबाट टाढा भएको बाबु आमा एक्लै भएका र मृत्यु र त्यसपछि पनि सन्तानको अभाव भएको महसूस भएको छ ।
आजको नयाँ पुस्ताले न घर, परिवार, समाज वा देश बोक्न सकेको छ, न आपूm स्वावलम्बी भई स्वआर्जन गर्न सकेको छ । साँचो विद्या त्यस्तो विद्या हो जसले जीवनलाई जीवन्त बनाउँछ । अक्षर भन्नु क्षर अर्थात् खेर नजानु हो, नष्ट, भ्रष्ट नहुनु हो, नाश नहुनु हो, अझ अक्षर भन्नु त परब्रह्म प्राप्ति हो, मुक्ति पनि हो, उन्मुक्ति हो, अक्षर सहित आपूmलाई स्थापित गर्नु साक्षर हुनु हो, कखरा सिक्नु वा ए बि सि डि पढ्दै साक्षर हुने होइन, ठूला डिग्री बोक्दैमा मानिस ठीक हुन्छ भन्ने होइन, अक्षरै नचिनेकाले पनि घर, परिवार, जीवन गतिलो ढंगले हाँकेका कैयन उदाहरण छन् । हो, ज्ञान प्राप्त गरेपछि विज्ञानको दुरुपयोग गर्नु हुन्न, बन्दुकको बलभन्दा कलमको बल बढी हुन्छ ।
त्यो बेला बिहानभरी मेला भ्याएर चार गाँस टिपी कुदेर स्कूल जानुपर्ने त्यो पनि खाली खुट्टा, आउँदा जाँदा खोला बाढीको पीर त छँदै थियो । स्कूलमा ढिलो हुन नहुने, गुरुलाई मुखाग्री पाठ बुझाउनु पर्ने, लेखेर सबै देखाउनु पर्ने, भन्न सकिएन वा गल्ती भयो वा गृहकार्य गरिएको छैन भने लठ्ठी खानुपर्ने त्यो पनि हातै रातो हुनेगरी । हाफ टाइमको समय आधा घण्टा रल्लिँदा पाँच, दश पैसाको चना, केराउ टोक्दै पन्ध्र बीस मिनेटको खालि समय कि त साइकल खेल्ने भाडामा साइकल लिएर वा स्कूल नजिकै बजारमा सुनिने रेडियोको समाचारले दिनभरिका राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय घटना बारे जानकारी लिनु पर्ने, छुट्टी भएपछि सुरुवालको इनारले कम्मरमा कितावहरू अड्काएर या त घर फर्कँदा खेत बारीको मलको डोको वा पतकर, घाँस, दाउरा वा बजारका कुनै किनमेल वा फर्कँदा खेतमा धानमा पानी लाउने, बाउसे गर्ने वा खेत गोड्ने वा गहुँ चुट्ने, काट्ने, गाई बस्तु कता छन् खोज्दै गोठसम्म ल्याउनु पर्ने अवस्था हुन्थ्यो । जसोतसो घरभित्र पुगेपछि टुकी बत्तीमा भात, भान्छा, रसेटो, गाई दुहुनु, खानी कुरो हाल्ने, किताब समाउने फुुर्सदै कहाँ पाउने र ! जसोतसो घरधन्दा छिनेर ओछ्यान पुगी भोलि गुरुलाई पाठ बुझाउनु पर्ने तयारी कण्ठ पारेर हो वा लेखेर, गृह कार्य पूरा गर्दा मध्यरात बितिसक्थ्यो । समयले कोल्टो फेर्यो ।
नयाँ पुस्ता अहिले आठ बजेसम्म ओछ्यान छोड्दैन । सोफा वरिपरि पुस्तक छरिएका छन्, मिलाउँदैनन्, बेड टि समयमै चाहिन्छ, दाँत माझ्न शनिबार कुर्नुपर्छ । स्मार्ट फोन, पंखा मुनि सजिएको कोठा, टेबुल, कुर्सी, ल्यापटप, अनलाइनमा नेटको फि, बाउ, बाजेको घरमा हुने महिनाको खर्चबारे जानकारी छैन । बट्टा बन्दी खाना त्यो पनि भनेकै बेला, स्कूलले तोकेकै ड्रेसमा आफ्नो कोठामा खाना चम्चाले खाँदै पढेजस्तो त्यो पनि सँगै अर्को अभिभावक, जान्ने मान्छे बसिदिनु पर्ने नेपाली अक्षर राम्रो लेख्न सक्दैनन् । स्कूलको फि, स्टेशनरीको खात, ब्याग, टाई, सुट, वि एफ र जि एफको भीड, बा–आमा भन्न नजान्ने, परदेशी गाना कण्ठ हुने, स्वदेशी भूगोल र स्वदेशी, विदेशी सामान्यज्ञानको अत्तो पत्तो नभएको, घरको काम, भात, भान्छामा सिन्को नभाँच्ने, कोठालाई होटल सम्झने, इष्टमित्र, खेत, बारी, चाड पर्व केही नजान्ने । अनलाइन बाहेक अरु मामलामा अत्तो पत्तो केही नभएकाले ए प्लस जिपिए ल्याएको भन्दै लड्डू र पेडा अनि केक र हेप्पी वर्थ डे गरिदिनु पर्ने, त्यो पनि तिथि मिति पूर्वीय धर्म संस्कृति विपरित तारेखमा । यो परिपाटी बदल्ने पर्छ । हाम्रो सिकाई माटो अनुकुल, समाज अनुकुल र संस्कृति अनुकुल बनाउनै पर्छ ।
–कृष्ण पौडेल
नेपालको राजनीतिमा पारिवारिक विरासत नयाँ होइन । चाहे त्यो कृष्णप्रसाद कोइरालाका परिवारको प्रभुत्व होस्, चाहे त्यो प्रकाशमान सिंह । सीमित राजनीतिज्ञहरूले मात्र आफ्नो पारिवारिक विरासतको विस्थापन गरिरहेका छन् । बाँकीले आफ्नै सन्तति नेपालको राजनीतिमा माथिल्लो तहमा रहिरहुन र नियन्त्रण गरिरहुन् भन्ने चाहन्थे ।
कुनै एक जना राजनीतिक विश्लेषकले भन्ने गर्थे, “यदि अहिलेका प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’का छोरा प्रकाश दाहाल बाँचिरहेका हुन्थे भने अहिलेको व्यवस्था संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र होइन, प्रकाश दाहाल गणतन्त्र भइसक्ने थियो ।”
अहिले प्रचण्डका छोराले होइन, छोरी गङ्गा दाहालले देश हाँकिरहेकी छन् भन्दा फरक नपर्ला । देशका व्यापारी, उद्योगीसँग उनको सबैभन्दा राम्रो सम्बन्ध छ । देशको ७० प्रतिशत अर्थतन्त्र हाँक्ने निजी क्षेत्रसँग त्यति राम्रो सम्बन्ध भएपछि गङ्गा दाहालले अर्थतन्त्रमा योगदान पुर्याएकै होलिन् भन्न मिल्छ ।
यतिबेला बैंकमा पैसा थुप्रिएको छ । ऋण लिने कोही भेटिन्नन् । व्यवसायीको मनोबल खस्केको छ । काठमाडौंको गल्ली गल्लीमा भाडामा सटर भेटिन्छन् । पोखरा, विराटनगर जस्ता अन्य ठूला शहरमा पनि काठमाडौंकै हालत छ ।
सरकारी तथ्यांकले भन्छ– गत वर्ष मात्र दुई लाख जनाले देश नफर्किने गरी भिसा लिए । फर्कने गरी भिसा लिएर विदेश गएकाले पनि उतैबाट नफर्कने गरी प्रक्रिया शुरू गरिरहेका छन् । जस्तै दुबई गएकाहरूले उतैबाट क्यानडाको लागि प्रोसेस गर्छन् । समग्रमा आजको राजनीतिको कुरा गरिरहँदा न्यायालयको विवाद, सत्ताधारी र प्रतिपक्षबीचमा हुने मनमुटाव अनि जुहारीबीच लोकतन्त्र र संघीय पद्धति पश्चातको राजनीतिमा पनि निष्ठा र न्यायको खडेरी कायमै छ । यही खडेरीका कारण अर्थतन्त्र तंग्रिन सकेको छैन । युवाको विदेश पलायनको तथ्यांक भयावह छ ।
सबै पार्टीको नेतृत्व तहमा गुलामी सोच र चाकडी पद्धति लठिबज्र छ । परिवर्तनको नाम जप्नेहरू नै पनि स्खलित छन् । नयाँ पार्टी जन्माएका पनि आलोचना र तुच्छ गालीमा लिप्त छन् । समालोचना गरेर आफूलाई सुधार्ने नीति र व्यवहार दुवै कुरा पटक्कै देखिन्न । निष्ठाको अभावमा वर्तमान राजनीति साँच्चै विसंगत छ । यस कुरामा आममानिसले मिहीन ढंगले विश्लेषण गर्नु अत्यावश्यक छ । अबको चुनावमा असल नेताको पहिचान नगरेमा हामी उही उल्टो दिशामा प्रताडित भइरहनेछौं । यो पनि निश्चित छ ।
अब प्रश्न उठ्छ, राजतन्त्र किन चाहियो त ? राजा ज्ञानेन्द्रले शासन सत्ता सुरु गर्ने बित्तिकै राजतन्त्रै फाल्ने कुरा चलेको थिएन । तर जब उनले शक्ति र सत्ता आफूमा केन्द्रित गर्दै गए तब मात्र राजतन्त्र विवादमा आएको थियो, गणतन्त्रको नारा लाग्न थालेको थियो ।
आज त्यही इतिहास दोहोरिन थालेको देखिन्छ । गणतन्त्र आएपछि जति पनि राष्ट्रपति बनेका छन्, उनीहरूको कार्यशैली जनतालाई पटक्कै मन परेको छैन । दलबाट जति पनि प्रधानमन्त्री बनेका छन्, उनीहरूको कार्यशैलीबाट जनताले सोचेजति मात्र होइन, कत्ति पनि प्राप्त गरेका छैनन् । भ्रष्टाचार धरहराभन्दा अग्लो स्वरूपमा ठडिएको छ । सत्ता र शक्ति सदुपयोग गर्न सकियो भने समस्या बन्दैन तर जब यसको दुरुपयोग हुन थाल्छ तब यो चुनौती बन्न थाल्छ । आजको स्थिति यस्तै देखिएको छ ।
२०४६ सालमा पञ्चायत व्यवस्था फाल्ने आन्दोलन भएको थियो । त्यस बेला राजतन्त्रलाई नै आघात पुर्याउने आन्दोलनको लक्ष्य थिएन । पञ्चायती व्यवस्था गयो अर्थात् राजाको सोझो नेतृत्व समाप्त भयो तर, राजतन्त्र कायमै रह्यो । २०६३ सालको जनआन्दोलनले भने राजतन्त्रलाई नै आघात पुर्यायो । त्यस बेला राजनीतिक व्यवस्था नै राजासित गाँसिन गयो । आज पुनः त्यही अवस्था देखिएको छ । आज नेताहरूलाई हटाउ भनेर कसैले भन्न सक्दैन किनभने गणतन्त्रका हाँगाबिँगाहरू यिनै नेताहरूसँग जोडिएको छ । त्यसैले व्यवस्था हटाएर भ्रष्ट नेताहरूलाई कारवाहीको दायरामा ल्याउनु उत्तम उपाय देखिएको छ ।
गणतन्त्रवादी दलहरूका कारण देशको अस्तित्व नै खतरामा पर्न लाग्नु नै राजा आउनुपर्ने एउटा सुनौलो कारण हो । हुन त यसअघिकी राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले स्वयम् राष्ट्रिय एकता खलबलिन लागेको भन्दै चिन्ता व्यक्त गरेकी थिइन् । नेपाली सेना राष्ट्रिय अखण्डतालाई लिएर सचेत र सतर्क भइरहन्छ । जान्नेसुन्ने मानिस पनि नेपालको अस्मिता मात्र होइन, अस्तित्व नै समाप्त हुन लाग्यो भन्दै खबरदारी गरिरहेका छन् । यसैबाट त्राण पाउन सकिन्छ कि भनेर राजसंस्था र हिन्दु राज्यको पुनःस्थापनाको आह्वान भइरहेको हो ।
राजसंस्थाका केही यस्ता गुण छन्, जुन नेपालजस्तो सानो र ठूला छिमेकी मुलुकहरूले घेरिएको देशलाई काम लाग्छन् । राजसंस्था राष्ट्रिय एकताको प्रतीक हुन्छ । नेपाललाई एक स्वतन्त्र मुलुकका रूपमा व्यवहार नगर्ने चेष्टा भएको देखिएकै हो । यस्तो खेल खासगरी २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि भएको पाइन्छ । राजतन्त्रले छिमेकी र विदेशीहरूको निर्देशन लागू र मनोमानी हुन दिएन भनेर राजा वीरेन्द्रको परिवारै हत्या गरिएको तथा मदन भण्डारीजस्ता नेताको अन्त्य गराइएको आदि शंका र विश्वास गरिन्छ ।
यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने नेपाल र नेपालीको स्वतन्त्र अस्तित्व बचाउन एउटा राष्ट्रिय प्रतीक आवश्यक छ र ९० प्रतिशतको हाराहारीमा रहेको हिन्दु जनसंख्यालाई अपनत्व दिने धार्मिक स्वतन्त्रतासहितको हिन्दु राज्यलाई स्थापनाको तर्कमा बल पुगेको छ । कतिपयले नेपालमा हिन्दु राज्य र राजतन्त्रात्मक व्यवस्था ल्याउन भारतको साथ समर्थन चाहिने तर्क गर्ने गरेका छन् । निश्चय नै व्यवस्था परिवर्तनको सन्दर्भमा छिमेकी देशको साथ र सहयोग आवश्यक पर्छ नै । तर, जसरी जालझेल पूर्ण तरिकाले नेपालमा गणतन्त्र र धर्मनिरपेक्षता स्थापना गरियो, त्यो जालझेल चिर्न नेपाली जनता नै काफी छन् ।
भारतमा आगामी चुनावमा भारतीय जनता पार्टीकै दबदबा हुने सुनिश्चित जस्तै देखिन्छ । भारतमा बढ्दो हिन्दूवादी रुझानसँग सन्तुलन गर्न पनि नेपालले धर्मका सन्दर्भमा कुनै न कुनै कदम चाल्नुपर्ने नै देखिन्छ । जसरी राजावादी र हिन्दुवादीलाई भारतीय इसारामा चलेको भनी आरोप लाग्ने गर्छ, आरोप लगाउनेहरू अहिलेको हस्तक्षेपका मतियार रहेको स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies