–खगेन्द्र पौडेल
पर्यटन नेपालको आर्थिक विकासको महत्वपूर्ण आधार हो, जसबाट हामीले विविध तरिकाले लाभ लिन सकिन्छ । नेपाल प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक सम्पदा र विविध जातजातिको साझा थलो हो, जसले विश्वका पर्यटकहरूलाई आकर्षण गर्ने बलियो सम्भावना बोकेको छ । तर, यसको पूर्ण लाभ लिनका लागि हामीले योजनाबद्ध र दिगो विकास, पूर्वाधार निर्माण, मानव संशाधनको विकास, स्थानीय समुदायको समावेशिता र वातावरणीय सन्तुलनजस्ता विषयमा गहिरो ध्यान दिनु आवश्यक छ ।
सबैभन्दा पहिले, पूर्वाधार विकास पर्यटन विकासको मेरुदण्ड हो । राम्रा सडक सञ्जाल, हवाई सेवा, होटेल र रिसोर्ट, संचार माध्यम, स्वास्थ्य सेवा र सुरक्षित यातायात प्रणाली पर्यटनको गुणस्तर बढाउने आधार हुन् । अझै पनि नेपालका धेरै पर्यटकीय गन्तव्यहरूमा पुग्न कठिन छ, जसले पर्यटकको अनुभवमा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ । यस समस्याको समाधान गर्न राज्य, निजी क्षेत्र र स्थानीय तहबीच सहकार्यको खाँचो छ । त्यसैगरी, स्वच्छता र सफाइमा सुधार ल्याएर वातावरणमैत्री पर्यटनको विकास गर्नु अर्को आवश्यक पक्ष हो ।
पर्यटनबाट लाभ लिनका लागि मानव संशाधनको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ । प्रशिक्षित गाइड, होटल व्यवस्थापक, ट्रेकिङ्ग गाइड र अन्य सेवाप्रदायकहरू पर्यटन उद्योगको स्तम्भ हुन् । तिनीहरूलाई गुणस्तरीय तालिम, भाषा दक्षता, सांस्कृतिक बुझाइ र आपतकालीन अवस्थाको व्यवस्थापन गर्न सक्ने क्षमता प्रदान गर्न आवश्यक छ । यसका लागि व्यावसायिक तालिम केन्द्रहरूको विस्तार गर्नुपर्छ, जहाँ स्थानीय युवाहरूलाई रोजगारीसँग जोडिने सीप दिइन्छ । यसले पर्यटनसँगै बेरोजगारी समस्याको समाधान पनि दिन सक्छ ।
नेपालको विविधता नै यहाँको पर्यटनको पहिचान हो । हिमाल, पहाड, तराईका प्राकृतिक सम्पदा, जनजातीय संस्कृति, परम्परागत पर्व, ऐतिहासिक स्थलहरू र अध्यात्मिक गन्तव्यहरू हाम्रो पर्यटन सम्पदा हुन् । यिनको उचित संरक्षण, प्रचार–प्रसार र व्यवस्थापन गरेर देशले ठूलो मात्रामा विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सक्छ । यसका लागि डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गर्दै सामाजिक सञ्जाल, वेबपोर्टल र एप्समार्फत विश्वमा नेपालको पर्यटन गन्तव्यको प्रवद्र्धन गर्नु उपयुक्त हुन्छ । विशेषगरी युवापुस्ताको संलग्नताले नयाँ र सिर्जनात्मक तरिकाले पर्यटनको मार्केटिङ गर्न सकिन्छ ।
स्थानीय समुदायको सहभागिता पर्यटन विकासको दिगोपनाको मेरुदण्ड हो । पर्यटन क्षेत्रको फाइदा स्थानीय स्तरमा पु¥याउन सामुदायिक होमस्टे, कृषि पर्यटन, सांस्कृतिक कार्यक्रम र स्थानीय हस्तकला प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ । यसले गाउँमै रोजगारी सिर्जना गर्छ, स्थानीय संस्कृतिको संरक्षणमा टेवा पुग्छ र पर्यटकलाई पनि मौलिक अनुभव दिलाउँछ । तर, स्थानीय समुदायलाई यसमा समावेश गर्न तिनीहरूलाई आवश्यक तालिम, वित्तीय सहायता र नेटवर्किङको सुविधा दिनुपर्ने हुन्छ ।
साथै, पर्यावरणीय सन्तुलन कायम राख्दै पर्यटन विकास गर्नु अनिवार्य छ । अव्यवस्थित निर्माण, फोहोरमैला व्यवस्थापनको कमी र अत्यधिक पर्यटक चापले पर्यावरणीय संकट निम्त्याउन सक्छ । त्यसैले, पर्यावरणमैत्री नीति, प्लास्टिक न्यूनिकरण र वातावरणीय चेतना अभिवृद्धि गर्नुपर्छ । पर्यटकहरूलाई समेत जिम्मेवार पर्यटनको सन्देश दिँदा दीर्घकालीन रूपमा पर्यटन टिकाउ बन्न सक्छ ।
सरकारी नीति तथा योजनाहरू पनि यथार्थपरक हुन जरुरी छ । स्पष्ट नीतिगत मार्गनिर्देशन, लगानीमैत्री वातावरण, विदेशी लगानीलाई आकर्षण गर्ने प्रोत्साहन र कानुनी स्पष्टता आवश्यक छ । साना उद्यमी, होटल व्यवसायी, ट्राभल एजेन्सी र पर्यटनसँग सम्बन्धित अन्य व्यवसायहरूलाई सरल कर्जा सुविधा र करमा सहुलियत दिन सकिएमा यो क्षेत्रमा थप लगानी आउन सक्छ । साथै, संकट व्यवस्थापन रणनीति पनि आवश्यक हुन्छ, जस्तै महामारी, प्राकृतिक प्रकोप वा राजनीतिक अस्थिरताको समयमा पर्यटनलाई कसरी जोगाउने भन्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ ।
शिक्षा प्रणालीमा पनि पर्यटनको महत्व विषयवस्तुका रूपमा समावेश गरिनु पर्छ । विद्यालय र कलेज स्तरमा पर्यटन सम्बन्धी अध्ययनले विद्यार्थीहरूमा यसको महत्वबारे चेतना बढाउँछ र यसमा करियर बनाउने सम्भावनालाई प्रोत्साहन गर्छ । यस्तै, विश्वविद्यालयस्तरमा पर्यटन व्यवस्थापनका कार्यक्रमहरूलाई थप व्यावसायिक र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको बनाउनु आवश्यक छ ।
अन्ततः, नेपालको पर्यटन क्षेत्रले सही रणनीति र समन्वयको साथ समृद्धिको दिशामा अग्रसर गराउन सक्छ । यसले विदेशी मुद्रा आर्जन, रोजगार सिर्जना, सांस्कृतिक संरक्षण र ग्रामीण विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । हामी सबै मिलेर, सरकार, निजी क्षेत्र, स्थानीय समुदाय र नागरिक समाज, संयुक्त प्रयासमार्फत पर्यटनलाई राष्ट्रिय समृद्धिको सूत्र बनाउने दिशामा अघि बढ्नुपर्छ । पर्यटन केवल दृश्य–दर्शनीयतासम्म सीमित नभएर समग्र देशको पहिचान, आर्थिक सुदृढता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध निर्माणको एउटा सशक्त माध्यम बन्न सक्छ ।
