चन्द्रबहादुर बस्याल
नेपाल प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक विविधता, ऐतिहासिक धरोहर तथा धार्मिक स्थलहरूको धनी देश हो । विश्वकै अग्लो शिखर सगरमाथादेखि मनोरम पहाडी भेग, समथर तराई, हरियाली जंगल तथा हिमाली भेगका अनगिन्ती आकर्षणहरूले नेपाललाई पर्यटनका लागि उत्कृष्ट गन्तव्य बनाएका छन् ।
पछिल्ला दशकहरूमा पर्यटन क्षेत्रले नेपालको आर्थिक समृद्धिमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँदै आएको छ । पर्यटन मात्र मनोरञ्जनको साधन नभई देशको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड बन्न सक्ने सम्भावना बोकेको उद्योग पनि हो । नेपालमा पर्यटनको विकाससँगै रोजगारीका अवसरहरू बढ्न थालेका छन् । होटल व्यवसाय, यातायात, गाइड सेवा, हस्तकला, कृषि उत्पादन तथा मनोरञ्जन उद्योग पर्यटनसँग प्रत्यक्ष वा परोक्ष रूपमा जोडिएका छन् ।
विशेषगरी ग्रामीण भेगका स्थानीय समुदायलाई पर्यटनले प्रत्यक्ष रूपमा लाभ पुर्याएको छ । होमस्टे, एड्भेन्चर पर्यटन तथा सामुदायिक पर्यटनको बढ्दो लोकप्रियताले गाउँघरमा आम्दानीको स्रोत सिर्जना गरिदिएको छ । विदेशी तथा स्वदेशी पर्यटकहरू गाउँघरमा गएर बस्न थालेपछि त्यहाँका बासिन्दाले स्थानीय खानपान, सांस्कृतिक प्रदर्शन तथा हस्तकलाका सामग्री बेचेर राम्रो आम्दानी गर्न थालेका छन् ।
पर्यटनले विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने प्रमुख स्रोतको रूपमा पनि काम गरिरहेको छ । विशेषगरी पर्वतारोहण, पदयात्रा, धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्यटनमा आउने विदेशी पर्यटकहरूले नेपालमा ठूलो मात्रामा विदेशी मुद्रा भित्र्याइरहेका छन् । पर्यटनबाट आर्जित रकमले देशको व्यापारघाटा कम गर्न, पूर्वाधार निर्माण गर्न तथा विकास परियोजनाहरू संचालन गर्न ठूलो सहयोग पुग्ने गर्छ । यस्तै, पर्यटनका कारण नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय लगानी भित्र्याउने अवसरहरू पनि सिर्जना भएका छन् ।
नेपालको पर्यटन उद्योगमा साहसिक पर्यटनले विशेष स्थान ओगटेको छ । हिमाल आरोहण, पदयात्रा, र्याफ्टिङ, प्याराग्लाइडिङ, जंगल सफारी र साइकल यात्रा जस्ता गतिविधिहरू नेपालमा साहसिक पर्यटनका मुख्य आकर्षण हुन् । विश्वभरका साहसिक पर्यटकहरू नेपालका हिमालहरू चढ्न तथा प्राकृतिक सौन्दर्यको मजा लिन आउँछन् । नेपालमा रहेको विविध भौगोलिक बनावटले गर्दा यहाँका पदयात्रा मार्गहरू संसारभर प्रसिद्ध छन् । अन्नपूर्ण, एभरेस्ट, लाङटाङ, मनास्लु र अन्य थुप्रै पदयात्रा मार्गहरूले पर्यटकहरूलाई रोमाञ्चक अनुभव प्रदान गर्छन् ।
धार्मिक पर्यटन नेपालमा अर्को महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो । हिन्दु तथा बौद्ध धर्मका पवित्र स्थलहरू नेपालमा प्रशस्तै छन् । पशुपतिनाथ, लुम्बिनी, मुक्तिनाथ, जनकपुर, स्वयम्भूनाथ तथा बौद्धनाथ नेपालका प्रमुख धार्मिक स्थलहरू हुन् । यी स्थानमा भारत, श्रीलंका, थाइल्यान्ड, चीन, जापान तथा अन्य धेरै देशहरूबाट श्रद्धालु तथा पर्यटकहरू आउने गर्छन् । धार्मिक पर्यटनको प्रवर्द्धनले नेपालको ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक पहिचानलाई अझै मजबुत बनाउन सहयोग पुर्याएको छ ।
सांस्कृतिक पर्यटन नेपालमा आर्थिक समृद्धिको अर्को महत्त्वपूर्ण माध्यम बन्न सक्छ । नेपालका विभिन्न जातजाति, उनीहरूका भाषा, कला, परम्परा तथा मौलिक जीवनशैली पर्यटकहरूका लागि विशेष आकर्षणका विषय हुन् । प्रत्येक वर्ष नेपालमा आयोजना हुने विभिन्न सांस्कृतिक पर्व तथा महोत्सवहरूले पर्यटकहरूलाई नेपालको मौलिक संस्कृति बुझ्न अवसर प्रदान गर्छन् । विशेषगरी, दसैं, तिहार, इन्द्रजात्रा, गाईजात्रा, ल्होसार तथा छठ पर्व जस्ता चाडपर्वहरू नेपाल भ्रमण गर्ने पर्यटकहरूका लागि लोभलाग्दा अवसरहरू हुन् ।
पर्यटनको प्रवर्द्धन गर्न नेपाल सरकारले विभिन्न नीति तथा कार्यक्रमहरू अगाडि सारेको छ । पर्यटन वर्ष, २०२० को घोषणा गरे पनि कोभिड– १९ महामारीका कारण अपेक्षित नतिजा प्राप्त हुन सकेन । महामारीपछि सरकारले पर्यटन पुनरुत्थानका लागि नयाँ रणनीतिहरू अवलम्बन गरिरहेको छ । हवाई सेवा विस्तार, भिसा प्रक्रिया सहज बनाउने पहल तथा पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि अन्तर्राष्ट्रिय प्रचारप्रसार जस्ता कदम चालिएका छन् । नेपालमा अन्तर्राष्ट्रियस्तरका होटल तथा रिसोर्टहरू खुल्दै गएकाले सेवा तथा सुविधा स्तरीय बन्दै गएका छन् ।
यद्यपि, पर्यटन क्षेत्रको प्रभावकारी विकासका लागि केही चुनौतीहरू पनि छन् । नेपालमा आवश्यक पूर्वाधारको अभाव, यातायात व्यवस्थाको कमजोरी, सरसफाइ तथा वातावरण संरक्षणमा ध्यान नपुग्नु तथा सेवा प्रदायकहरूको स्तरीयतालाई सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिएको छ ।
यस्तै, सरकारको नीति निर्माण तथा कार्यान्वयनमा एकरूपता नहुनु, निजी क्षेत्रसँगको समन्वय अभाव तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पर्याप्त प्रचारप्रसार नहुनु पनि पर्यटन प्रवर्द्धनका बाधकहरू हुन् । यदि नेपालले पर्यटन क्षेत्रको दीर्घकालीन योजनाबद्ध विकास गर्न सक्यो भने यसले आर्थिक समृद्धिमा उल्लेखनीय टेवा पुर्याउने निश्चित छ । पर्यटन क्षेत्रलाई व्यावसायिक बनाउन, स्थानीय समुदायलाई प्रत्यक्ष लाभ पुर्याउने नीति अवलम्बन गर्न तथा वातावरणमैत्री पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न सकेमा नेपाल विश्वकै उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा स्थापित हुन सक्छ ।
पर्यटनको दिगो विकासले आर्थिक समृद्धि मात्र ल्याउने छैन बरु नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय छवि पनि सुधार गर्ने छ । त्यसैले, सरकारले पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि योजनाबद्ध रूपमा लगानी बढाउनुका साथै स्थानीयस्तरमा सचेतना कार्यक्रमहरू संचालन गर्नु आवश्यक छ । नेपालमा पर्यटनको विकासले ग्रामीण क्षेत्रहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन, रोजगारी सिर्जना गर्न तथा गरिबी न्यूनीकरणमा मदत पुर्याउने स्पष्ट सम्भावना छ । यसलाई व्यवस्थित रूपमा अघि बढाउन पूर्वाधार निर्माणदेखि सेवा सुधारसम्म धेरै पक्षमा ध्यान दिन आवश्यक छ । यदि पर्यटन क्षेत्रलाई नेपालको आर्थिक समृद्धिको प्रमुख खम्बा बनाउन सकियो भने यसले देशको समग्र विकासलाई तीव्र गतिमा अगाडि बढाउने छ ।
