– अपूर्व नेपाल
नेपालमा इन्टरनेट र डिजिटल प्रविधिको प्रयोग तीव्र गतिमा बढ्दै गएको छ । बैंकिङ प्रणालीदेखि सरकारी निकायहरू, निजी व्यवसाय र सामाजिक संजालसम्म डिजिटल माध्यमहरूको निर्भरता व्यापक बनेको छ । प्रविधिको यो वृद्धिसँगै साइबर सुरक्षाको आवश्यकता झन् जटिल बन्दै गएको छ ।
नेपालमा साइबर सुरक्षासम्बन्धी कानुनी र प्राविधिक संरचना विकसित हुँदै आएको छ । सरकारको पहलमा साइबर सुरक्षा नीति, २०२१ लागू गरिए पनि यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन चुनौतीपूर्ण देखिन्छ । साइबर अपराध न्यूनीकरणका लागि नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरो सक्रिय रहे पनि प्रविधिमा दिनहुँ देखिने नवीन खतरा तथा ह्याकिङ प्रवृत्तिहरूलाई नियन्त्रण गर्न अझ धेरै संसाधन आवश्यक देखिन्छ ।
नेपालमा हुने प्रमुख साइबर अपराधहरूमा बैंकिङ ह्याकिङ, डाटा चुहावट, फिसिङ, अनलाइन ठगी, सामाजिक संजालमार्फत मानसिक शोषण तथा सरकारी प्रणालीमा आक्रमणसमेत पर्छन् । केही वर्षयता विभिन्न बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू ह्याक हुनु, सरकारी वेबसाइटहरूमा आक्रमण हुनु र सर्वसाधारणलाई सामाजिक संजाल तथा इमेलमार्फत ठगी गरिनु जस्ता घटनाहरू देखिएका छन् । यस्ता घटनाहरूले साइबर सुरक्षाको कमजोरी औंल्याउँछन् ।
नेपाल सरकार र निजी क्षेत्रले साइबर सुरक्षालाई प्राथमिकतामा राख्न थालेका छन् । तर, दक्ष जनशक्तिको अभाव, प्रविधिमा सीमित लगानी र सर्वसाधारणमा डिजिटल सुरक्षाबारे न्यून चेतना हुँदा समस्या गहिरिँदै गएको छ । साइबर अपराध नियन्त्रणका लागि प्रभावकारी कानुन, अत्याधुनिक प्रविधि तथा सचेतनाका कार्यक्रमहरू आवश्यक छन् ।
साइबर सुरक्षालाई सुदृढ पार्न सरकारले सूचना प्रविधि ऐनलाई अद्यावधिक गर्दै, साइबर सुरक्षा विभागलाई थप सशक्त बनाउनुपर्ने देखिन्छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले आफ्नो साइबर डिफेन्स प्रणालीलाई सुधार गर्नुपर्ने आवश्यक छ । साथै, आमनागरिकले पनि व्यक्तिगत डेटा सुरक्षामा सचेत रहनुपर्ने हुन्छ ।
शैक्षिक संस्थाहरूले साइबर सुरक्षासम्बन्धी पाठ्यक्रमलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । नेपालमा आईटी क्षेत्रको विकास भइरहेकाले साइबर सुरक्षासम्बन्धी विशेषज्ञ उत्पादनमा जोड दिनु जरुरी छ । प्रविधिमा निर्भरता बढ्दै गएको वर्तमान समयमा साइबर सुरक्षालाई बलियो नबनाएमा ठूला आर्थिक र सामाजिक क्षतिहरू बेहोर्नुपर्ने हुन सक्छ ।
साइबर सुरक्षाको प्रभावकारी व्यवस्थापनका लागि सरकार, निजी क्षेत्र तथा सर्वसाधारणको सहकार्य आवश्यक छ । नीति निर्माणदेखि व्यावहारिक कार्यान्वयनसम्म सबै पक्षले समान रूपमा ध्यान नदिएमा साइबर अपराधको जोखिम झन् बढ्न सक्छ ।
नेपालमा डिजिटल भविष्य सुरक्षित राख्न साइबर सुरक्षामा लगानी आवश्यक छ किनभने प्रविधिको उपयोग सही तरिकाले नभएमा त्यसले देशकै आर्थिक तथा सामाजिक स्थायित्वमा नकारात्मक असर पु¥याउन सक्छ ।
नेपालमा साइबर सुरक्षाको आवश्यकता दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको छ । डिजिटल युगमा प्रविधिको फाइदा उठाउनुका साथै सम्भावित जोखिमलाई न्यून गर्न प्रभावकारी रणनीति अपनाउनु अनिवार्य छ । साइबर अपराध नियन्त्रणका लागि सशक्त कानुनी व्यवस्था, अत्याधुनिक प्रविधिको प्रयोग तथा जनचेतनाको विस्तार आवश्यक छ ।
सरकार, निजी क्षेत्र र सर्वसाधारण सबैले मिलेर साइबर सुरक्षामा योगदान गर्नुपर्ने हुन्छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले आफ्ना सुरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउनुका साथै व्यक्तिगत प्रयोगकर्ताहरूले पनि आफ्ना डिजिटल गतिविधिहरू सचेततापूर्वक संचालन गर्नुपर्छ ।
शिक्षा प्रणालीमा साइबर सुरक्षालाई प्राथमिकतामा राख्दै दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा जोड दिनुपर्ने हुन्छ । प्रविधिमा निर्भर समाजमा डिजिटल सुरक्षा कमजोर भयो भने आर्थिक, सामाजिक र राष्ट्रिय सुरक्षामा गम्भीर प्रभाव पर्न सक्छ । त्यसैले, नेपालले साइबर सुरक्षालाई दीर्घकालीन रणनीतिक क्षेत्रका रूपमा विकास गर्नुपर्ने अपरिहार्य आवश्यकता छ ।
