– चन्द्रबहादुर बस्याल
नेपालमा पर्यटन विकासको अवस्था क्रमिक रूपमा अघि बढिरहेको छ तर अझै पनि यसमा ठूलो लगानीको आवश्यकता देखिन्छ । हिमाल, पहाड, तराई तीनै भौगोलिक क्षेत्रको प्राकृतिक विविधता, सांस्कृतिक सम्पदा, धार्मिक स्थल र साहसिक गतिविधिका कारण नेपाल पर्यटकका लागि आकर्षक गन्तव्य हो । विशेषगरी सगरमाथा, अन्नपूर्ण, लुम्बिनी, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, पोखरा, काठमाडौं उपत्यकाका ऐतिहासिक दरबारहरू आदि पर्यटकीय केन्द्र हुन् ।
सरकारले पर्यटनलाई प्राथमिकतामा राख्दै विभिन्न कार्यक्रम संचालन गर्दै आएको छ, जस्तै : भिजिट नेपाल अभियान, होमस्टे प्रवद्र्धन, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय मेलामा सहभागिता आदि । निजी क्षेत्र र स्थानीय समुदायको संलग्नता पनि विस्तार हुँदै गएको छ । होटल, ट्राभल एजेन्सी, ट्रेकिङ संस्था, विमान सेवालगायतका पूर्वाधार विस्तारमा निजी लगानी बढ्दो छ ।
तर, अझै पनि पर्यटकको संख्या सन्तोषजनक रूपमा वृद्धि हुन सकेको छैन । पूर्वाधारको अभाव, यातायात तथा संचारमा समस्या, अस्थिर राजनीतिक वातावरण, पर्यटकीय स्थलहरूको प्रचारप्रसारमा कमजोरी, दक्ष जनशक्तिको अभाव तथा वातावरणीय चुनौतीहरूले पर्यटन विकासलाई अवरोध पुर्याएका छन् ।
साथै, केही स्थानमा अतिक्रमण, अव्यवस्थित शहरीकरण, फोहोर व्यवस्थापनको समस्यालगायतका कारण पर्यटकको अनुभवमा असर पर्न गएको छ ।
यद्यपि, पछिल्लो समयमा आन्तरिक पर्यटनको विकासमा सकारात्मक संकेत देखिएको छ । नेपाली नागरिकहरू पनि आफ्नो देशका पर्यटकीय स्थलहरूमा भ्रमण गर्न थालेका छन्, जसले स्थानीय अर्थतन्त्रमा टेवा पुर्याइरहेको छ ।
समग्रमा, नेपालमा पर्यटन विकास सम्भावनायुक्त त छ तर अझ प्रभावकारी योजना, पूर्वाधार विस्तार र प्रवद्र्धन आवश्यक छ ।
विकासका आधारहरू
पर्यटन विकासका आधारहरू विविध छन्, जसले कुनै देश वा क्षेत्रको समग्र आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा वातावरणीय समृद्धिमा योगदान पुर्याउँछन् । नेपालको सन्दर्भमा पर्यटन विकासलाई दिगो, समावेशी र समृद्ध बनाउने उद्देश्यले विभिन्न आधारहरूलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ ।
यी आधारहरूलाई सुदृढ बनाउँदै लैजान सके पर्यटन क्षेत्रले अझ बढी रोजगारी सिर्जना गर्न, स्थानीय अर्थतन्त्रलाई चलायमान बनाउन, सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण गर्न तथा अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान बढाउन मदत गर्छ ।
सबैभन्दा पहिले पूर्वाधार विकासलाई पर्यटन विकासको मूल आधारका रूपमा लिन सकिन्छ । सडक, विमानस्थल, यातायात सेवा, संचार सुविधा, होटल तथा रेस्टुरेन्ट जस्ता पूर्वाधारहरू व्यवस्थित र सहज हुनु अनिवार्य छ । पर्यटकहरूलाई सहज यात्रा, सुरक्षित आवास र राम्रो सेवा सुविधा प्राप्त नहुन्जेल पर्यटन प्रवद्र्धनमा कठिनाइ हुन्छ ।
विशेषगरी दुर्गम तथा सम्भावनायुक्त स्थानहरूमा पुग्न सहज पूर्वाधारको विकास अझ आवश्यक हुन्छ । हुम्ला, डोल्पा, मुगु जस्ता क्षेत्रहरूमा पुग्न सहज बाटो तथा यातायात नहुँदा त्यहाँको मौलिक संस्कृतिबाट पर्यटक बञ्चित भइरहेका छन् ।
दोस्रो, मानव स्रोतको विकास पनि पर्यटन विकासको अर्को महत्त्वपूर्ण आधार हो । पर्यटन सेवामा संलग्न गाइड, होटल व्यवसायी, यातायात चालक, संस्कृतिकर्मी, स्थानीय उद्यमीलगायत सबैको दक्षता, आतिथ्य र व्यवहारले पर्यटकको अनुभव निर्धारण गर्छ । अतः यस्ता जनशक्तिहरूलाई तालिम, ज्ञान र आवश्यक स्रोतसाधन उपलब्ध गराउनु जरुरी हुन्छ ।
भाषा ज्ञान, आतिथ्य शैली, सुरक्षित सेवा, विपद् व्यवस्थापन जस्ता पक्षमा दक्ष जनशक्ति तयार पार्न सक्दा पर्यटकको विश्वास पनि बढ्छ ।
तेस्रो, संस्कृति, परम्परा र प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण तथा प्रवद्र्धनले पनि पर्यटन विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । नेपाल विविध सांस्कृतिक, जातीय र धार्मिक सम्पदाले भरिएको देश हो । यिनै सम्पदालाई सुरक्षित राख्दै पर्यटनसँग जोड्न सक्ने हो भने स्थानीय समुदायको आम्दानी पनि बढ्छ र संस्कृति संरक्षणमा पनि योगदान पुग्छ ।
उदाहरणका लागि, तामाङ हेरिटेज ट्रेल, गुरुङ संस्कृतिको परिचय दिने होमस्टे, थारू संस्कृति झल्काउने पर्यटकीय गाउँहरूले पर्यटकलाई आकर्षित मात्र गर्दैनन्, स्थानीयमा पनि पहिचानप्रतिको गर्व बढाउँछन् ।
चौथो, सरकारी नीति तथा कानुनी संरचना पनि पर्यटन विकासको एउटा बलियो आधार हो । स्पष्ट, पारदर्शी र प्रोत्साहनात्मक नीति नहुनु पर्यटन विकासमा बाधक बन्न सक्छ ।
विदेशी लगानीलाई आकर्षित गर्ने, घरेलु उद्यमलाई सहुलियत दिने, कर प्रणालीलाई अनुकूल बनाउने, वातावरणमैत्री पर्यटन प्रवद्र्धन गर्ने नीतिहरूले दीर्घकालीन पर्यटन विकासलाई सहयोग पुर्याउँछन् ।
साथै, पर्यटनसम्बन्धी कानुन, नियम तथा सुरक्षाको संयन्त्र बलियो हुनु आवश्यक छ, जसले पर्यटकको आत्मविश्वास कायम राख्छ ।
पाँचौं, प्रवद्र्धन र बजारीकरण (मार्केटिङ) पर्यटन विकासको अत्यन्त महत्त्वपूर्ण आधार हो । नेपालको पर्यटन सम्भावना विश्वसामु पुर्याउन प्रभावकारी प्रचारप्रसार आवश्यक छ । डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गर्दै सामाजिक संजाल, वेबसाइट, मोबाइल एप, भर्चुअल टुर आदि माध्यमबाट विश्व बजारमा नेपालको पर्यटन गन्तव्य चिनाउन सकिन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय मेलामा सहभागिता, देशभित्रको प्रचारप्रसार, फिल्म, वृत्तचित्र, ब्लग आदि प्रयोग गरी नेपालको विविधता विश्व समक्ष पुर्याउन सकिन्छ । यसो गर्दा नयाँ पर्यटक तान्ने सम्भावना बढ्छ ।
छैटौं, स्थानीय समुदायको सहभागिता पर्यटन विकासको दीर्घकालीन र दिगो आधार हो । पर्यटकीय गन्तव्य वरिपरिको समुदायको सरोकार, संलग्नता र स्वामित्वबिनाको पर्यटन विकास टिकाउ हुँदैन । स्थानीय स्रोत र संस्कृति प्रयोग गरेर पर्यटन प्रवद्र्धन गर्दा समुदायलाई आम्दानीको स्रोत प्राप्त हुन्छ ।
साथै, समुदायले आफ्नो संस्कृति, वातावरण र स्रोतहरूको संरक्षणमा पनि चासो देखाउँछ । होमस्टे, सामुदायिक ट्रेकिङ र पर्यटन सहकारीहरूले यसको सफल उदाहरण प्रस्तुत गरेका छन् ।
सातौं, वातावरण संरक्षण पर्यटन विकाससँग जोडिएको आधार हो । अनियन्त्रित र अव्यवस्थित पर्यटनले वातावरणीय क्षति पुर्याउने खतरा रहन्छ । त्यसैले, पर्यटन विकास गर्दा वातावरणमैत्री दृष्टिकोण अपनाउनु आवश्यक हुन्छ ।
प्लास्टिक प्रयोगमा नियन्त्रण, फोहोर व्यवस्थापन, जैविक विविधताको संरक्षण, पानीको स्रोत संरक्षण जस्ता विषयलाई पर्यटनसँग जोड्न सकिन्छ । यसरी दिगो पर्यटनले पर्यटकको अनुभव पनि बढाउँछ र स्थानीय स्रोतको दीर्घकालीन प्रयोग सुनिश्चित हुन्छ ।
निष्कर्षमा, नवीन प्रविधिको प्रयोग र नवाचार पर्यटन विकासको आधुनिक आधार हो । प्रविधिको सहायताले पर्यटन सेवा सरल, पारदर्शी र गुणस्तरीय बनाउने सकिन्छ ।
अनलाइन बुकिङ, डिजिटल पेमेंट, जीपीएस ट्रेकिङ, अनलाइन गाइड, भिडियो सामग्री, एआई–आधारित पर्यटन सुझाव जस्ता सुविधाले पर्यटकलाई सहजता दिन्छन् । साथै, पर्यटन व्यवस्थापनमा पनि प्रविधिको प्रयोगबाट पारदर्शिता र विश्वसनीयता कायम गर्न सकिन्छ ।
संक्षेपमा भन्ने हो भने, नेपाल जस्तो प्राकृतिक, सांस्कृतिक र धार्मिक विविधताले भरिएको मुलुकले यदि पर्यटन विकासका यी आधारहरूलाई योजनाबद्ध ढंगले सम्बोधन गर्न सकेमा यस क्षेत्रले मुलुकको आर्थिक विकासमा क्रान्तिकारी योगदान दिन सक्छ । यसले मात्र होइन, नेपाललाई विश्व पर्यटन नक्सामा अझ मजबुत रूपमा उभ्याउन पनि सहयोग पुर्याउने छ ।
