–शिव विक ‘मिलन’
नेपाली शिक्षकहरूको समस्या बहुआयामिक छ, जुन शिक्षण पेसाको गरिमा, शिक्षालयहरूको संरचना, सरकारी नीतिहरू, सामाजिक दृष्टिकोण र व्यक्तिगत जीवनस्तरसँग गाँसिएको छ ।
शिक्षालाई राष्ट्रको मेरुदण्ड भनिए पनि शिक्षकमाथिको ध्यान भने यथोचित देखिँदैन । उनीहरूलाई राष्ट्र निर्माणको आधारस्तम्भ मानिन्छ तर व्यवहारमा त्यो सम्मान र सुविधा प्रायः देखिँदैन ।
सरकारी विद्यालयमा कार्यरत शिक्षकहरूले पहिलो कुरा नियमित तलब र सेवा, सुरक्षाको सुनिश्चितता खोजेका छन् । तलब समयमै नआउनु, दसैं वा अन्य चाडबाडमा समेत पारिश्रमिक नपाउनु, सेवा स्थायित्वका विषयमा अन्योल हुनु, यी समस्या बारम्बार उठिरहेका छन् ।
सँगै, नीतिगत अस्पष्टता र अनियमित नियुक्ति प्रक्रियाले शिक्षकमाथि मानसिक तनाव सिर्जना गर्छ । कतिपय शिक्षकहरू वर्षौं अस्थायी अवस्थामा काम गरिरहन बाध्य छन्, जसले उनीहरूको पेसागत मनोबलमा गम्भीर असर पार्छ ।
अर्को ठूलो चुनौती शिक्षण सिकाइ प्रक्रियासँग सम्बन्धित छ । अधिकांश सरकारी विद्यालयहरूमा भौतिक पूर्वाधारको चरम अभाव छ । कक्षाकोठा पर्याप्त छैनन्, पुस्तकालय, विज्ञान प्रयोगशाला, प्रविधिमैत्री सिकाइ उपकरणहरूको निकै कमी छ । यस्तो अवस्थामा शिक्षकले विद्यार्थीसँग गुणस्तरीय सिकाइ सुनिश्चित गर्न सक्दैनन् ।
फेरि पाठ्यक्रम परिमार्जन वा नीतिगत परिवर्तनहरूबारे शिक्षकहरूलाई समयमै आवश्यक तालिम र मार्गदर्शन नदिइनु अर्को समस्या हो ।
शिक्षकहरूका लागि तालिम तथा पेसागत विकास कार्यक्रमहरू निकै अपुग देखिन्छन् । यस्ता तालिमहरूमा सहभागिता बाध्यकारी हुँदाहुँदै पनि व्यावहारिक रूपमा प्रयोग गर्न सकिने सामग्री वा सीपहरू सिकाइँदैन । यसले उनीहरूलाई अपूर्ण ज्ञानसहित कक्षाकोठामा जान बाध्य पार्छ ।
शिक्षकहरूको सामाजिक स्थानसमेत चिन्ताको विषय बनिरहेको छ । खासगरी ग्रामीण क्षेत्रमा शिक्षकलाई अझै पनि कम बेतनसहितको सेवक जस्तै व्यवहार गरिन्छ । अभिभावक, समाज तथा विद्यालय व्यवस्थापन समितिको नजरमा शिक्षकको इज्जत घट्दो क्रममा छ । शिक्षालाई प्रतिष्ठित पेसा नमानिने प्रवृत्तिले नयाँ पुस्तालाई यो पेसातर्फ आकर्षित गर्न सकिरहेको छैन ।
साथै, निजी विद्यालयमा कार्यरत शिक्षकहरूको अवस्था झनै दयनीय छ । उनीहरू न्यून पारिश्रमिकमा दिनभर काम गर्छन् तर सामाजिक सुरक्षाको कुनै प्रत्याभूति छैन ।
श्रम कानुन लागू हुने अवस्था छैन, बिदा सुविधा सीमित छ र उनीहरू व्यवस्थापनको दया उपर निर्भर छन् । त्यसमाथि विद्यार्थीको नतिजा कमजोर भएमा शिक्षकमाथि सिधा दोषारोपण हुन्छ, जसले थप मानसिक दबाब सिर्जना गर्छ ।
शिक्षकहरूको व्यक्तिगत जीवनमा पनि यस्ता समस्याले असर पारिरहेको हुन्छ । पर्याप्त आय नभएपछि परिवार पाल्न गाह्रो हुन्छ, छोरा–छोरीको पढाइ, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत कुराहरूमा समेत सम्झौता गर्नुपर्ने हुन्छ ।
यही आर्थिक अभावकै कारण कतिपय शिक्षकहरू अतिरिक्त आम्दानीको खोजीमा ट्युसन, कोचिङ सेन्टर वा अन्य पेसागत वैकल्पिक मार्गतर्फ आकर्षित हुने गरेका छन्, जसले उनीहरूको मूल शिक्षण कार्यमा ध्यान खस्किन्छ ।
अन्त्यमा, शिक्षकहरूले आफूले पाएको जिम्मेवारी निर्वाह गर्न सक्नुपर्ने हो भने तिनलाई आवश्यक वातावरण, सम्मान तथा सुविधा दिनु अत्यावश्यक छ । शिक्षकका समस्या समाधान नगरी शिक्षा सुधारको कल्पना गर्न सकिन्नँ ।
सरकार, समाज, शिक्षालय र स्वयं शिक्षकबीच पारदर्शी, जिम्मेवार र सहकार्ययुक्त सम्बन्ध विकास भए मात्र शिक्षण पेसाको वर्तमान अवस्था सुधारिन सक्छ । शिक्षक सशक्त भएमा मात्र राष्ट्र सशक्त हुन्छ भन्ने मूल मन्त्र आत्मसात् गर्दै यथाशीघ्र समस्याको समाधानतर्फ अग्रसर हुन आवश्यक छ ।
