–चन्द्रबहादुर बस्याल
विश्वविद्यालय शिक्षाको केन्द्र हो, जहाँ ज्ञान, अनुसन्धान र नवप्रवर्तनका बिउ रोपिन्छन् । यो त्यो ठाउँ हो, जहाँ भविष्यका नेता, वैज्ञानिक, विचारक र अभियन्ता तयार हुन्छन् । तर, नेपालको सन्दर्भमा विश्वविद्यालयहरू राजनीतिक हस्तक्षेप र दलगत प्रभावका कारण आफ्नो मूल उद्देश्यबाट क्रमशः विमुख हुँदै गएका छन् ।
विश्वविद्यालय राजनीतिको अखडा बन्न थालेपछि शैक्षिक वातावरण बिग्रिएको छ, गुणस्तरीय शिक्षामा क्षति पुगेको छ र विद्वान् उत्पादन गर्ने संस्थाहरू विवाद, आन्दोलन र अस्थिरताको सिकार भएका छन् ।
नेपालका विश्वविद्यालयमा राजनीतिको प्रवेश सँगसँगै शिक्षालाई भन्दा पनि दलगत निष्ठालाई प्राथमिकता दिने संस्कार बलियो बन्दै गएको छ । विद्यार्थी संगठनहरू राजनीतिक दलका भ्रातृ संस्थाका रूपमा क्रियाशील छन्, जसले उनीहरूलाई स्वतन्त्र शैक्षिक क्रियाकलापभन्दा बढी आन्तरिक पार्टी राजनीति र शक्ति संघर्षमा संलग्न गराइरहेको छ ।
शिक्षण, अनुसन्धान र शैक्षिक व्यवस्थापनमा समेत दलगत भागबन्डा हुँदा योग्यताभन्दा पार्टी नजिकका व्यक्तिहरूले अवसर पाउने क्रम बढेको छ । यसले विश्वविद्यालयभित्र निष्पक्षता र स्वतन्त्रता उत्कृष्टतामा क्षय गराएको छ ।
यस्तो अवस्थाले गर्दा विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरू आफ्नो शैक्षिक लक्ष्यमा केन्द्रित हुन नसकी विभिन्न आन्दोलन र हडतालमा तानिन्छन् । प्राध्यापकहरूसमेत आ–आफ्ना पार्टी आस्थाका आधारमा विभाजित हुँदा विश्वविद्यालयभित्र स्वस्थ बहस र विचार विमर्शको वातावरण खलबलिएको छ । शिक्षालाई वैज्ञानिक, तार्किक र सृजनात्मक दृष्टिले अघि बढाउनुपर्ने ठाउँमा भावनात्मक राजनीतिक नारा र ध्रुवीकरणले स्थान लिएको छ ।
अध्ययन, अध्यापनको निरन्तरता बाधित हुँदा विद्यार्थीहरू अपूरो ज्ञान लिएर विश्वविद्यालयबाट बाहिर निस्कन्छन्, जसले दीर्घकालीन रूपमा देशको मानव पुँजी विकासमा गम्भीर क्षति पुर्याउँछ ।
विश्वविद्यालय राजनीतिबाट टाढा राख्नुको मुख्य कारण भनेको शिक्षालाई मूल ध्येय बनाएर स्वस्थ र स्वच्छ शैक्षिक वातावरण निर्माण गर्नु हो । जब विद्यार्थीहरू राजनीतिबाहिर रहेर आफ्नो अध्ययनमा ध्यान दिन सक्छन्, तब उनीहरूले आफ्नो क्षमता र प्रतिभाको भरपूर विकास गर्न सक्छन् ।
राजनीतिमा सक्रियता चाहिने भए पनि त्यो जागरुक नागरिक बन्ने ज्ञान र चेतनासँग आउनुपर्छ, नकि दलगत लडाइँमा मुछिएर । विश्वविद्यालयले ज्ञान, अनुसन्धान र विश्लेषणात्मक क्षमतामा आधारित भएर लोकतान्त्रिक मूल्य, मानवअधिकार, उत्तरदायित्व र सामाजिक न्यायका विषयमा विद्यार्थीहरूलाई सचेत बनाउनुपर्छ तर कुनै विशेष पार्टीको पक्षमा मोडेर होइन ।
नेपालमा पछिल्ला केही वर्षमा देखिएको प्रवृत्तिले विश्वविद्यालयको साखसमेत खस्किएको छ । शैक्षिक क्यालेन्डर ध्वस्त हुँदा समयमै परीक्षा नहुने, नतिजा प्रकाशनमा ढिलाइ हुने, स्नातक र स्नातकोत्तर तहको पाठ्यक्रम अनियमित ढंगले संचालन हुनेजस्ता समस्याहरू सामान्य जस्तै बनेका छन् ।
अनुसन्धानका कार्यक्रमहरू बजेटको अभाव मात्र होइन, इच्छाशक्ति र पारदर्शिताको कमीले समेत थलिएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय विश्वविद्यालयहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने समयमा नेपाली विश्वविद्यालयहरू आन्तरिक राजनीतिक झमेलामा अल्झिएका छन् । यसले योग्य विद्यार्थीहरूलाई विदेश पलायन हुन बाध्य बनाएको छ, जसले ‘ब्रेन ड्रेन’ अर्थात् प्रतिभा पलायनको गम्भीर समस्या निम्त्याएको छ ।
विश्वविद्यालय राजनीतिक हस्तक्षेपबाट मुक्त हुँदा मात्र तिनीहरू आफ्ना मुख्य कार्यहरूमा केन्द्रित हुन सक्छन्– नयाँ ज्ञान सिर्जना, मौलिक अनुसन्धान, नवीनतम् प्रविधिमा आधारित अध्यापन र सामाजिक रूपान्तरणमा योगदान ।
त्यसका लागि विश्वविद्यालयहरूको प्रशासनिक नियुक्तिमा पारदर्शिता, योग्यता र निष्पक्षता अनिवार्य हुनुपर्छ । प्राध्यापकहरूको नियुक्ति र बढुवामा दलगत सिफारिसभन्दा शैक्षिक योग्यता र अनुसन्धान क्षमतालाई आधार मान्नुपर्छ । विद्यार्थी संगठनहरूलाई स्वतन्त्र र गैरदलगत बनाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ, जसले शैक्षिक हक, विद्यार्थी कल्याण र बौद्धिक अभिवृद्धिमा मात्र ध्यान केन्द्रित गरोस् ।
युवा पुस्तालाई राष्ट्र निर्माणका लागि तयार पार्न विश्वविद्यालयले आफूभित्र आलोचनात्मक सोच, रचनात्मकता र सामाजिक उत्तरदायित्वको चेतना विकास गराउनुपर्छ । यसका लागि स्वतन्त्र, निष्पक्ष र राजनीतिरहित शैक्षिक वातावरण अनिवार्य शर्त हो । यदि विश्वविद्यालयहरूलाई दलगत राजनीतिबाट टाढा राख्न सकिएन भने हामीले शिक्षित तर पक्षपाती, दक्ष तर विभाजित, सक्षम तर स्वार्थी मानव संसाधन उत्पादन गर्ने छौं, जसले दीर्घकालीन रूपमा राष्ट्रिय समृद्धिमा बाधा पुर्याउने छ ।
यस कारण अबको आवश्यकता भनेको नेपालका विश्वविद्यालयहरूलाई राजनीतिबाट पूर्ण रूपमा अलग गरेर ज्ञान, अनुसन्धान र नवप्रवर्तनको साँचो मन्दिर बनाउने हो । विश्वविद्यालय राजनीतिक लडाइँको होइन, बौद्धिक जागरण र वैज्ञानिक सोचको अखडा बन्नुपर्छ । यसको पहल विश्वविद्यालय प्रशासन, सरकार, राजनीतिक दलहरू, प्राध्यापक, विद्यार्थी र सम्पूर्ण समाजले मिलेर गर्नुपर्छ । नभए, नेपालमा उच्च शिक्षाको साख पुनर्स्थापित गर्ने सपना अझै टाढा रहने छ ।
विश्वविद्यालयलाई राजनीति र दलगत प्रभावबाट टाढा राख्नुपर्ने महत्त्वपूर्ण पक्ष भनेको शैक्षिक प्रणालीको सुधार हो । यदि विश्वविद्यालयहरूले शिक्षामा निष्पक्षता र गुणस्तरलाई प्राथमिकता दिन सकेमा मात्र समाजमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने अवस्था बन्छ । राजनीतिका कारण उत्पन्न हुने अव्यवस्था र दुरुपयोगलाई हटाउने प्रक्रिया केवल शैक्षिक सुधारको विषय नभई, समग्र राष्ट्रको दीर्घकालीन विकासको एक महत्त्वपूर्ण अंग हो ।
नेपालका विश्वविद्यालयहरूलाई दलगत राजनीतिबाट बचाउनका लागि शैक्षिक निकायहरूको प्रशासनमा सुधार आवश्यक छ । यसका लागि प्रमुख कदम भनेको शैक्षिक निर्णयहरूको प्रक्रियामा पूर्ण पारदर्शिता र निष्पक्षता ल्याउनु हो ।
विश्वविद्यालयहरूको नेतृत्वमा नियुक्ति प्रक्रिया, पाठ्यक्रम विकास र अनुसन्धान योजनाहरूमा दलगत प्रभावको कुनै स्थान हुनु हुँदैन । यसो नगरेमा, शिक्षा शास्त्रका नाममा पार्टीका हितहरू अघि बढ्ने सम्भावना बढी हुन्छ र त्यसले शिक्षा प्रणालीलाई अव्यवस्थित र कमजोर बनाउँछ ।
यस्तो राजनीतिबाट मुक्त विश्वविद्यालयहरूले समाजमा कस्तो प्रभाव पार्ने छन् भन्ने कुरा दीर्घकालीन दृष्टिकोणमा विचार गर्नु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ । जब विद्यार्थीहरू स्वच्छ शैक्षिक वातावरणमा आफ्नो अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्न सक्छन्, तब उनीहरूको बौद्धिक विकास सहज र प्रभावकारी हुन्छ । यसले उनीहरूको व्यक्तिगत र सामाजिक क्षमतामा सुधार ल्याउने मात्र होइन, राष्ट्रको समग्र विकासको गति पनि तीव्र बनाउँछ ।
शिक्षामा सुधारले मात्र नेपाललाई आर्थिक र सामाजिक रूपमा समृद्ध बनाउन सक्दैन, बरु एउटा सजग र जिम्मेवार नागरिक पुस्ता तयार पार्न पनि मदत पुर्याउँछ ।
निष्कर्षमा, विश्वविद्यालयलाई राजनीतिबाट टाढा राख्नु भनेको शिक्षाको स्तरलाई बढाउनु मात्र होइन, एक समृद्ध र प्रगतिशील समाज निर्माण गर्नका लागि आवश्यक कदम हो । सरकार, विश्वविद्यालय प्रशासन र समाजले मिलेर यस प्रक्रियामा काम गर्न आवश्यक छ ।
जबसम्म यो समस्या समाधान हुँदैन, तबसम्म नेपालका विश्वविद्यालयहरूको उद्देश्य र प्रभाव सीमित नै रहने छ । राष्ट्रको भविष्यको आधारका रूपमा विश्वविद्यालयलाई स्वस्थ र निष्पक्ष वातावरण प्रदान गर्न अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ ।
