–पि.आर. भट्टराई
हिन्दु संस्कृतिमा साउन महिना विशेष आध्यात्मिक, धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व बोकेको महिना हो । नेवारी पात्रो, विक्रम संवत् र हिन्दू परम्पराअनुसार साउन महिना वर्षको चौथो महिना हो, जुन प्रायः असारको अन्त्यदेखि साउनको अन्त्यसम्म पर्दछ । यो महिना विशेषगरी भगवान शिवको आराधना, व्रत, उपवास, ध्यान र धार्मिक अनुशासनको माध्यमबाट बिताइन्छ । साउनले आस्था, श्रद्धा र भक्ति भर्नेको जीवनलाई नियमित र सात्विक बनाउने अवसर प्रदान गर्छ । प्रकृति हरियालीले ढकमक्क हुने यो महिना धार्मिक आस्थाका दृष्टिले शिवको प्रिय मासका रूपमा मनाइन्छ ।
हिन्दू धर्मशास्त्रहरू अनुसार साउन महिनाभर सोमबार व्रत बस्ने र भगवान शिवको विशेष पूजा गर्ने चलन छ । यसको धार्मिक पृष्ठभूमि समुद्र मन्थनसँग जोडिएको छ, जसमा कालकूट विष निस्कँदा भगवान शिवले त्यो विष पान गरेर ब्रह्माण्डको रक्षा गरेका थिए । त्यसै बेलादेखि उनको शरीरमा विषको प्रभाव कम गर्न जलार्पण गर्नुपर्ने विश्वास रहिआएको छ । यस कारण साउन महिनाभर शिवलिंगमा जल चढाउने, बेलपत्र अर्पण गर्ने र शिव चालीसा वा रुद्राष्टक जप्ने परम्परा रहेको छ । विशेषतः महिलाहरू यो महिनालाई समर्पण र संकल्पको महिनाको रूपमा लिन्छन्, जसमा उनीहरूले सोमबार व्रत गरेर पतिको दीर्घायु, पारिवारिक सुख र समृद्धिको कामना गर्छन् ।
साउन महिनामा व्रत बस्नु, हरियो पहिरन लगाउनु र धार्मिक संयम अपनाउनु सनातन संस्कृतिमा शुभ मानिन्छ । हरियो रंग जीवन, हरियाली, सौन्दर्य र उत्सवको प्रतीक हो । नेपाली हिन्दू महिलाहरूले साउन महिनाभर चूडा, मेहन्दी, हरियो सारी आदि प्रयोग गर्छन्, जसले साउनलाई सांस्कृतिक उत्सवको रूपमा उभ्याउँछ । यो विशेषता विशेषगरी विवाहित महिलामाझ देखिन्छ, जसमा उनीहरू आफ्नो सुहागको रक्षा र पारिवारिक कल्याणको लागि शिवजीको पूजा गर्छन् ।
पुरुषहरूका लागि पनि साउन महिना आध्यात्मिक साधना र संयमको समय हो । खासगरी शिवभक्तहरूले बिहानै स्नान गरेर शिव मन्दिर पुग्ने, बेलपत्र अर्पण गर्ने र व्रत राख्ने चलन अवलम्बन गर्छन् । कतिपय साधकहरू यो महिनाभर मांस, मदिरा, प्याज, लसुन आदि परित्याग गर्छन् र सात्विक भोजन मात्र सेवन गर्छन् । यस्ता अभ्यासहरू शारीरिक र मानसिक शुद्धिको प्रतीक मानिन्छन्, जसले जीवनमा आध्यात्मिक उन्नति ल्याउने विश्वास रहिआएको छ ।
साउन महिना केवल धार्मिक गतिविधिबाट मात्रै सीमित छैन । यसले वातावरण, प्रकृति र समाजसँग पनि सम्बन्ध गाँस्छ । वर्षाको समय भएकाले खेतीपातीको लय चलिरहेको हुन्छ र खेतबारी हरियालीले ढकमक्क हुन्छ । प्राकृतिक रूपान्तरणसँगै यो महिनाले मानिसमा आध्यात्मिक परिवर्तन ल्याउने प्रेरणा दिन्छ । पानी, वनस्पति र मौसमका बीच चल्ने धार्मिक अनुशासनले सनातन संस्कृतिको प्रकृति–मैत्री सोच उजागर गर्छ । शिव, जो स्वयंलाई प्रकृतिका देवता मानिन्छन्, उनीप्रति श्रद्धा जनाउनु प्रकृतिप्रतिको कृतज्ञता पनि हो ।
साउन महिनामा मनाइने प्रमुख पर्वहरूमध्ये नागपञ्चमी, हरितालिका तिजको सुरुवात, जनैपूर्णिमा आदि पर्दछन् । नागपञ्चमी सर्पदेवताको पूजा गर्ने पर्व हो, जसमा सर्पलाई भूमिको सुरक्षा र कृषिको मित्रका रूपमा सम्मान गरिन्छ । जनैपूर्णिमामा ब्राह्मणहरूले जनै फेर्ने, ऋषि तर्पण गर्ने परम्परा छ । यसले ज्ञान, धर्म र पवित्रताको संकेत गर्छ । यसै अवसरमा रक्षा बन्धन पनि मनाइन्छ । यस्ता चाडपर्वहरूले साउन महिना केवल व्रत–उपवासको महिनामा मात्र सीमित नरही, आपसी सम्बन्ध र सामाजिक एकताको महिना भएको देखाउँछ ।
शिवजीको आराधनासँगै साउन महिना ध्यान र योगको अभ्यासका लागि पनि उपयुक्त समय हो । हिन्दू दर्शनअनुसार वर्षाका बेला शरीरको पाचन प्रणाली कमजोर हुने भएकाले व्रत, हल्का भोजन र साधना गर्नु स्वास्थ्यका दृष्टिले लाभदायक मानिन्छ । योगशास्त्र अनुसार साउनमा शरीरलाई विश्राम, शुद्धि र मानसिक एकाग्रता प्रदान गर्न सकिन्छ । यसरी साउन महिनाको अभ्यासले आन्तरिक शक्ति बढाउने र आत्मानुशासन बलियो बनाउने काम गर्छ ।
साउनले महिलाका लागि सामाजिक र सांस्कृतिकरूपमा पनि विशेष अर्थ बोकेको छ । आ–आफ्ना साथीभाइसँग मिलेर पूजा गर्ने, गीत गाउने, हरियो पहिरन लगाएर भेटघाट गर्ने आदि क्रियाकलापले सामूहिकता र सौहार्दता बढाउँछ । विशेषतः तिजको तयारी पनि साउनमै सुरु हुन्छ, जसले महिलाको धार्मिक सहभागिता, आत्मबल र नारीत्वको अभिव्यक्तिलाई नयाँ स्वर दिन्छ । साउनले विवाहित महिलालाई मात्रै नभएर अविवाहित युवतीलाई पनि भगवान शिवलाई मनोनुकूल वर पाउने आशासहित व्रत गर्न प्रेरित गर्छ । यो परम्परा ‘कन्या व्रत’ भनेर चिनिन्छ, जसमा युवतीहरूले संयमित जीवनशैली अपनाउने र भक्ति भावले जीवनलाई पवित्र तुल्याउने प्रयत्न गर्छन् ।
आजको सन्दर्भमा साउनको महत्व अझै पनि अक्षुण्ण छ, यद्यपि आधुनिक जीवनशैलीले यसको स्वरूपमा केही परिवर्तन आएको छ । व्यस्त सहर, कार्यभार र व्यावसायिक जीवनका कारण व्रत राख्ने, मन्दिर जाने वा समूहमा पूजा गर्ने सम्भावना सबैका लागि सहज नहुन सक्छ । तर पनि, घरमै बसेर प्रार्थना गर्ने, अनलाइन माध्यमबाट प्रवचन सुन्ने वा परिवारसँग मिलेर शिव स्तुति गर्ने परम्परा बढ्दो छ । यो सन्देश हो कि सनातन संस्कृतिको आत्मा केवल बाह्य आडम्बरमा होइन, आन्तरिक भक्ति र शुद्ध जीवनशैलीमा रहेको छ ।
साउन महिना सनातन संस्कृतिमा आध्यात्मिक अनुशासन, प्रकृति–मैत्री जीवन, सामाजिक एकता र पारिवारिक समर्पणको प्रतीक हो । यो महिना आन्तरिक शक्तिको खोजी, भक्ति भावको अभिवृद्धि र जीवनशैलीमा सादगी ल्याउने अभ्यास हो । हरेक वर्ष साउन आउँदा मानिसले केवल भगवानप्रति श्रद्धा राख्ने होइन, आफ्नै जीवनलाई पनि समीक्षा गर्ने अवसर पाउँछन्— के मैले संयमित जीवन बाँचेँ ? के मैले भक्ति र सेवा अपनाएँ ? र के म अझ शुद्ध, सरल र समर्पित जीवनतर्फ उन्मुख छु ? यिनै प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न साउन महिना सधैं प्रेरणादायक रहन्छ ।
