– जगत्जंग जीसी
पुँजी बजार कुनै पनि देशको आर्थिक विकासमा महत्त्वपूर्ण स्तम्भको रूपमा रहन्छ । यो लगानीकर्ताहरूलाई दीर्घकालीन रूपमा सम्पत्ति वृद्धि गर्ने अवसर प्रदान गर्नुका साथै उद्यमी तथा व्यवसायीहरूलाई आवश्यक पुँजी संकलन गर्न मदत गर्ने एउटा प्रमुख माध्यम हो ।
विशेषगरी विकासशील अर्थतन्त्रहरूमा पुँजी बजारको उचित विकासले वित्तीय स्थायित्व, रोजगारी सिर्जना तथा औद्योगिक वृद्धिमा ठूलो योगदान दिन्छ । नेपाल जस्तो देशमा, जहाँ परम्परागत बैंकिङ प्रणालीले मात्र सम्पूर्ण आर्थिक गतिविधि सम्हाल्न सक्दैन, पुँजी बजार एक वैकल्पिक स्रोतका रूपमा देखापरेको छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको सीमित कर्जाको पहुँचका कारण धेरै उद्यमीहरूले आफ्नो व्यवसाय विस्तार गर्न सकिरहेका छैनन् । पुँजी बजारले यस्तो समस्याको समाधान गर्दै दीर्घकालीन रूपमा कम्पनीहरूलाई वित्तीय सहायता उपलब्ध गराउने काम गर्छ ।
जब कुनै कम्पनी शेयर बजारमा सूचीबद्ध हुन्छ, तब त्यसले सार्वजनिक रूपमा पुँजी संकलन गर्न सक्छ, जसले व्यवसायको विस्तार तथा आर्थिक वृद्धिमा सकारात्मक असर पार्छ ।
पुँजी बजारको प्रभावकारी संचालनले मात्र कुनै देशको समग्र अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउन सक्छ । पुँजी बजारका माध्यमबाट विभिन्न कम्पनीहरूले आफ्नो उत्पादन तथा सेवा विस्तार गर्न पुँजी जुटाउने मौका पाउँछन् । जब उद्योग तथा व्यवसायहरू विस्तार हुन्छन्, तब त्यसले रोजगारी सिर्जना गर्छ, जसले आर्थिक गतिशीलता बढाउँछ ।
उदाहरणका लागि, ठूला उत्पादनमूलक उद्योगहरू, सूचना प्रविधि कम्पनीहरू तथा पूर्वाधार विकासमा संलग्न व्यवसायहरूले पुँजी बजारबाट प्राप्त रकम प्रयोग गरी आफ्नो कार्यक्षेत्र विस्तार गर्दा धेरै मानिसहरूलाई रोजगारीको अवसर प्राप्त हुन्छ ।
नेपालको पुँजी बजार अझै विकासोन्मुख अवस्थामा छ । नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज नेपालको एक मात्र शेयर बजार हो, जहाँ विभिन्न कम्पनीहरूले आफ्नो शेयर कारोबार गर्छन् । यसको नियमन नेपाल धितोपत्र बोर्डले गर्छ ।
नेपालमा पुँजी बजारको पहुँच अझै सीमित छ र धेरै कम्पनीहरू स्टक एक्सचेञ्जमा सूचीकृत हुने प्रक्रियामा ढिलाइ गर्छन् । नेपालमा सूचीबद्ध कम्पनीहरूको संख्या अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुसार निकै कम छ, जसले गर्दा लगानीकर्ताहरूका लागि सीमित विकल्प मात्र उपलब्ध छन् ।
पुँजी बजारमा विदेशी लगानी भित्र्याउन सकेमा नेपालको अर्थतन्त्रलाई थप बलियो बनाउन सकिन्छ । तर, विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई आकर्षित गर्नका लागि कानुनी ढाँचा स्पष्ट हुनु आवश्यक छ । हाल नेपालमा विदेशी लगानीकर्ताहरूले प्रत्यक्ष रूपमा शेयर बजारमा प्रवेश गर्न सहज छैन, जसले गर्दा पुँजी बजारको वृद्धिमा अवरोध पुगेको छ ।
यदि सरकारले नीतिगत सुधार गर्दै विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई आकर्षित गर्ने वातावरण तयार पार्न सकेमा, पुँजी बजारको विस्तार तीव्र गतिमा हुन सक्छ ।
नेपालमा पुँजी बजार अझै परिपक्व नभएकाले यसलाई व्यवस्थित गर्न विभिन्न सुधार आवश्यक देखिन्छ । पहिलो, प्रविधिगत सुधार अनिवार्य छ । अनलाइन ट्रेडिङ प्रणालीलाई थप प्रभावकारी बनाउन सकेमा धेरै लगानीकर्ताहरू बजारमा आकर्षित हुन सक्छन् । दोस्रो, वित्तीय साक्षरता अभाव एक प्रमुख चुनौती हो । धेरैजसो सर्वसाधारणलाई शेयर बजार तथा लगानीसम्बन्धी आधारभूत ज्ञानसमेत छैन, जसले गर्दा सीमित व्यक्तिहरू पुँजी बजारमा संलग्न छन् । यदि सरकारले तथा सम्बन्धित निकायहरूले वित्तीय साक्षरताका कार्यक्रमहरू संचालन गरेमा बजारमा सहभागीहरूको संख्या बढ्ने छ ।
नियामकीय सुधारको पनि आवश्यकता देखिन्छ । नेपालमा पुँजी बजारलाई पारदर्शी र विश्वासिलो बनाउन नियामक संस्थाहरूलाई थप सक्रिय बनाउनुपर्छ । अवैध कारोबार, सूचनाको अपारदर्शिता तथा शेयर मूल्यमा अनावश्यक हेरफेर जस्ता समस्याहरू पुँजी बजारको स्थिरताका लागि खतरा हुन् ।
यदि नियमन प्रभावकारी रूपमा लागू गरियो भने पुँजी बजारप्रति लगानीकर्ताहरूको विश्वास बढ्ने छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा बजारको विकासलाई बल पु¥याउने छ ।
नेपालको अर्थतन्त्रलाई सबल बनाउन पुँजी बजारलाई अझ व्यापक बनाउन आवश्यक छ । शेयर बजारबाहेक अन्य वित्तीय साधनहरू जस्तै ः बन्ड, डेरिभेटिभ्स तथा म्युचुअल फन्डहरूको प्रवद्र्धन गर्नु जरुरी छ । विश्वव्यापी रूपमा हेर्दा, विकसित अर्थतन्त्रहरूमा शेयर बजार मात्र नभई अन्य वित्तीय साधनहरू पनि व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ । नेपालमा यी वित्तीय साधनहरूको विकासले लगानीकर्ताहरूलाई विविधीकरणको अवसर दिने छ, जसले समग्र पुँजी बजारलाई थप परिपक्व बनाउने छ ।
यदि सरकारले सही नीति अवलम्बन ग¥यो भने, नेपालमा पुँजी बजारलाई अर्थतन्त्रको मुख्य स्रोतका रूपमा विकास गर्न सकिन्छ । पुँजी बजारको वृद्धि भनेको शेयर कारोबारको वृद्धि मात्र होइन, यो देशको समग्र वित्तीय स्थायित्वसँग जोडिएको विषय हो । जब पुँजी बजार बलियो हुन्छ, तब बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू पनि स्थिर रहन्छन्, जसले अर्थतन्त्रमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्छ ।
नेपालले कृषि, पर्यटन, जलविद्युत् तथा सूचना प्रविधि जस्ता क्षेत्रहरूमा पुँजी बजारको प्रभावकारी उपयोग गर्न सक्ने सम्भावना छ । यी क्षेत्रहरूमा लगानी भित्र्याउन पुँजी बजारलाई प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गर्न सकियो भने नेपालको समग्र आर्थिक वृद्धिमा उल्लेखनीय योगदान दिन सकिन्छ ।
अन्ततः पुँजी बजारको प्रभावकारी संचालन, प्रविधिगत सुधार, वित्तीय साक्षरता अभिवृद्धि तथा पारदर्शी नीति अवलम्बन गर्न सकेमा नेपालको अर्थतन्त्रलाई दिगो रूपमा विकास गर्न सकिन्छ । पुँजी बजारलाई बलियो बनाउन सरकार, नियामक निकाय तथा निजी क्षेत्रको संयुक्त प्रयास आवश्यक पर्छ ।
यदि यी पक्षहरूलाई व्यवस्थित गर्न सकियो भने, नेपालमा पुँजी बजारले अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रूपमा कार्य गर्न सक्ने छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा समृद्धि र आर्थिक स्थायित्व सुनिश्चित गर्ने छ ।
