अर्घाखाँची : जंगबहादुर राणाको न्वारन भएको स्थान भनेर चिनिने अर्घाखाँचीको छत्रदेव गाउँपालिकामा रहेको ‘बल्कोट पौवा’ प्रचार–प्रसारको अभावमा ओझेलमा परेको स्थानीयले गुनासो गरेका छन् ।
अर्घाखाँचीको छत्रदेव गाउँपालिकामा पर्ने लामो इतिहास बोकेको ऐतिहासिक पौवाको अहिलेसम्म व्यापक रुपमा प्रचार–प्रसार हुन नसक्दा ओझेलमा परेको हो ।
राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाको पालामा तत्कालीन कर्णेल सनदसिंह टण्डनको नेतृत्वमा अत्यन्तै आकर्षक शैलीमा बनाइएको पौवाभित्र शिवालय मठ, तथा अन्य मन्दिरहरू समेत निर्माण गरिएका छन् । विक्रम संवत् १९०४ सालमा निर्माण गर्न शुरु गरी १० वर्ष लगाएर पौवा तथा मन्दिरहरू निर्माण गरिएको स्थानीय बुढापाकाहरु बताउँछन् ।
जंगबहादुरको बुबा बालनरसिंह राणा आर्मी अफिसर थिए । उनले बारुदखान दल प्यूठानको प्रमुख थिए । १८६० को दशकमा जुम्लाको सिंजा प्रान्तमा गुठीको जग्गाले विवाद बढाएपछि गुठीको विवाद समाधान गर्न बालनर सिंहलाई १८६९ मा जुम्ला खटाइएको थियो । जुम्लामा उनी श्रीमतीलाई लिएर गएको बताइन्छ । जुम्लामै रहँदा उनको श्रीमती गर्भवती भएको र त्यो समयमा गर्भवती हुँदा माइती जाने प्रचलन रहेकाले नेपाली संस्कार अनुसार जुम्लाबाट माइती गोर्खा जाने क्रममा अर्घाखाँचीको वाङ्गलामा रहेको लामपाटी अर्थात् मथुरामा १८७४ सालमा जंगबहादुरको जन्म भएको थियो ।
त्यसबेला लामपाटीमा घनघोर जंगल रहेकोले नजिकैका पाण्डे थरका कृषकहरूले उनको स्याहार–सुसार गरेको र पछि बल्कोटको पौवा रहेको स्थानमा लगि सुत्केरी र बच्चालाई राखिएको थियो ।
त्यहाँ स्थानीय खनाल थरका ब्राह्मणहरूले न्वारन गराएर त्यो बालकको नाम वीरनरसिंह राखेको संस्कृतिमा रुचि राख्ने स्थानीय नारायण भट्टराइले बताए । सुत्केरी दरिली भएपछि जंगबहादुरकी आमा माइती गोर्खा गएकी थिइन । पछि वीरनरसिंह जंगे स्वभावको भएको हुनाले उनको नाम जंगबहादुर रहेको पाका पुस्ताको भनाइ छ ।
जंगबहादुरको जन्म कतिले गोर्खामा र कतिले काठमाडौंको थापाथलीमा भएको भन्ने गरेका छन् । उनी लाम्पाटीमा दरबार अर्घाखाँची जन्मिएका थिए । त्यसैले उनको जन्मको बारेमा एउटै ठाउँ कसैले भन्न नसकेको इतिहासकारहरूको भनाइ रहेको छ । इतिहासकार प्राध्यापक दिनेशराज पन्त र युवराज शमशेर जबराले जंगबहादुर लाम्पाटीमा जन्मिएको र वल्कोटको पौवामा आएर न्वारन भएको र पछि त्यसै स्थानमा कर्णेल सनदसिंह टण्डनको नेतृत्वमा विचित्रको पौवा निर्माण भएको उल्लेख गरेको गाउँपालिकाका अध्यक्ष चन्द्रमान श्रेष्ठले बताए ।
पौवाको विषयमा तत्कालीन राजा सुरेन्द्र शाहको पालामा चार वटा लाल मोहर लागेका थिए । ती लाल मोहर तथा इतिहासकारहरू प्रोफेसर पन्त र जबराको विश्लेषणलाई आधार बनाएर अर्घाखाँची सम्पर्क सदनको चिनारी २०७२ मा समावेश गरिएको उनले बताए ।
आफू जन्मिएको लाम्पाटीमा पौवा तथा बगैँचा र न्वारन भएको ठाउँ बल्कोटमा विचित्रको पौवा निर्माणका लागि जंगबहादुर आफैले कर्णेल सनदसिंहलाई निर्माण गर्न लगाएका थिए ।
पौवा तथा मन्दिर निर्माण गरिसकेपछि सञ्चालनको लागि सयौं बिगाहा जमिन गुठीमा समेत रहेको छ । केही समय अघिसम्म पौवामा रहेको मन्दिरको संरक्षण गर्ने, फूलपाती टिप्ने, कोइला लैजाने, लिपपोत गर्ने, दैनिक बिहान बेलुका बाजा बजाउनेको समेत व्यवस्था थियो । अहिले पूजाआजा भइरहे पनि दैनिक बाजा बजाउने कार्य भने हटेको जानकारी आफुले पाएको पौवाको अवलोकन गर्न पुगेका लुम्बिनी प्रदेश सरकारका जलश्रोत सिचाइँ मन्त्रालयका सचिव मिनराज ढकालले बताए ।
पौवामा काठका आकृतिमा यौन अंग र विभिन्न यौन आसन देखाइएको देख्दा निकै आकर्षक लागेको अवलोकनमा पुगेका सिँचाइ डिभिजन प्रमुख भेषराज भुसालले प्रतिक्रिया दिए ।
पौवा निर्माण गरेका कालीगढको हात राणाकै पालामा काटिएको पनि स्थानीय बताउँछन् । पौवा निकै आकर्षक भएकाले ती कालीगढले त्यस्तै कलात्मक पौवा अन्य स्थानमा बनाउन नसकुँन् भन्ने हेतुले कालीगढको हात काटिएको भनाइ रहेको भएतापनि कसले, कहिले, कसको हात काटेको भन्ने इतिहासकारले उल्लेख गरेका छैनन् ।
कर्णेल सनदसिंहको पालामा बल्कोटको पौवा, मथुराको पौवा, पाल्पा र गुल्मीको सिमानामा रहेको मनवाक पौवा, रिडीको बगैँचा, पाल्पा अर्गलीको बगैँचा, जोर्तेको पौवा र बाटोमा रहेका गौमुखी धाराहरू निर्माण भएको सामाजिक संस्कृतिको अध्ययन गरिरहेका नारायण भट्टराईले बताए ।
बल्कोटको पौवा, मन्दिर र गुठीलाई संरक्षण गरी प्रचारप्रसार गर्ने उद्देश्यले २०६६ सालमा डा.गोविन्द टण्डनको नेतृत्वमा पण्डित दिनबन्धु पोखरेलको प्रवचनमा महायज्ञ लगाइएको थियो । महायज्ञ लगाएपछि प्रचार–प्रसारमा अघि बढ्न खोजे पनि पर्याप्त हुन नसकेको स्थानीय पीताम्बर खनालले बताए । लामो इतिहास बोकेको क्षेत्र भएपनि प्रचार–प्रसारमा कसैले चासो नदिएको उनको भनाइ छ ।
जंगबहादुर जन्मिएको स्थानमा समेत आकर्षक पौवा निर्माण गरिएको छ,जसलाई लामपार्टी भनेर चिनिन्छ । यसको महत्व समेत ओझेलमा परेको छ । सन्धिखर्क–बल्कोट–तम्घास सडकको छेउमा पर्ने राणाकालीन इतिहास बोकेको पौवा सदरमुकाम सन्धिखर्कदेखि १८ किलोमिटरको दुरीमा पर्दछ । सदरमुकामदेखि पक्की सडकको पहुँचमा रहेको ऐतिहासिक पौवाको प्रचार–प्रसार गर्न सकेमा पर्यटनको प्रचुर सम्भावना रहेको छ ।
लुम्बिनी प्रदेश सरकारका प्रमुख सचिव महादेव पन्तले यसमा प्रदेश सरकारले पनि ध्यान दिने र बजेट व्यवस्थापन गर्ने प्रतिबद्धता जनाए । अर्घाखाँचीका प्रयटकीय स्थलहरुको अवलोकन गर्न मुख्यमन्त्री कार्यालय लुम्बिनी प्रदेशका सचिवद्वय ईश्वरराज पौडेल र कृष्ण पौडेल तथा उर्जा,जलश्रोत तथा सिँचाइ मन्त्रालय लुम्बिनी प्रदेशका सचिव मिनराज ढकालसहित जलश्रोत तथा सिँचाइ विकास डिभिजन कार्यालय अर्घाखाँचीका डिभिजन प्रमुख भेषराज भुसाल लगायतको टोलिले अर्घाखाँचीका विभिन्न योजना तथा पर्यटकीय स्थलको अवलोकन गरेको थियो ।
