–अपूर्व नेपाल

सूचना प्रविधि (आईटी) आजको युगको मेरुदण्ड हो । चाहे शिक्षा होस्, स्वास्थ्य, व्यापार वा शासन, सबै क्षेत्रमा आईटीको प्रयोग व्यापक रूपमा बढेको छ । यति मात्र होइन, व्यक्तिगत स्तरमा पनि आईटीको प्रयोगले जीवनशैली नै परिवर्तन गरिदिएको छ । मोबाइल, इन्टरनेट, कम्प्युटर, एप्स र कृत्रिम बुद्धिमत्ताजस्ता प्रविधि उपकरण र प्रणालीहरू दैनिक जीवनमा अभिन्न बनिसकेका छन् । अबको युग सूचना प्रविधिमै आधारित छ भनेर भन्न कुनै संकोच छैन ।

व्यक्तिगत रूपमा आईटीबाट लाभ लिन चाहनेले सर्वप्रथम यस क्षेत्रको आधारभूत ज्ञान लिनुपर्छ । सामान्य कम्प्युटर सञ्चालन, टाइपिङ, इन्टरनेट ब्राउजिङ, इमेललगायत चलाउन जान्नु आवश्यक छ । त्यसभन्दा अघि डिजिटल साक्षरता हुनु नै जरुरी छ । आजका धेरै युवाले मोबाइल चलाउँछन्, सामाजिक सञ्जालमा सक्रिय हुन्छन् तर वास्तविक आईटी ज्ञान भने कमैकोमा देखिन्छ । यदि कसैले प्राविधिक रूपमा सीप सिक्न चाहन्छ भने ग्राफिक डिजाइन, वेब डिजाइनिङ, प्रोग्रामिङ, डिजिटल मार्केटिङ, साइबर सुरक्षा, डाटा एनालिटिक्सजस्ता विषयमा तालिम लिएर सिपमूलक रोजगारी प्राप्त गर्न सकिन्छ । विशेषगरी बेरोजगार युवाका लागि आईटी क्षेत्र अत्यन्तै उपयोगी बन्न सक्छ । सस्तो इन्टरनेट र स्मार्टफोनको पहुँचले गाउँसम्म आईटी सिकाइको सम्भावना बढेको छ ।

व्यावसायिक लाभको कुरा गर्दा, आईटीको उपयोग गरेर साना तथा ठुला सबैखाले व्यवसायले आफ्नो कार्यदक्षता अभिवृद्धि गर्न सक्छन् । अनलाइन स्टोर खोल्न सकिन्छ, वेबसाइट तथा मोबाइल एप्समार्फत सेवा विस्तार गर्न सकिन्छ । डिजिटल मार्केटिङको माध्यमबाट विज्ञापन गर्न सकिन्छ, जसले ग्राहकसँग सिधा सम्पर्क गर्न सजिलो बनाउँछ । ग्राहकको मनोविज्ञान बुझ्न डाटा एनालिटिक्स प्रयोग गर्न सकिन्छ । यस्ता उपकरणले व्यापारलाई प्रतिस्पर्धात्मक बनाउँछ । परम्परागत व्यवसायलाई पनि आईटीको प्रयोग गरेर आधुनिकीकरण गर्न सकिन्छ ।

शिक्षाको क्षेत्रमा त आईटीले झनै क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ । अहिले ई–लर्निङ, अनलाइन कक्षा, डिजिटल पुस्तक, भिडियो ट्युटोरियल, ई–लाइब्रेरीलगायतका प्रविधिमार्फत देशका दुर्गम स्थानका विद्यार्थीले पनि गुणस्तरीय शिक्षा पाउने सम्भावना बढेको छ । कोभिड महामारीको समयमा अनलाइन शिक्षाले शैक्षिक प्रणालीको भविष्य नै बदलिदिएको थियो । अबको शैक्षिक नीतिमा आईटीलाई मूल प्रवाहमा ल्याउनुपर्छ । विद्यालयस्तरमै कोडिङ, कम्प्युटर विज्ञान, सूचना सुरक्षा आदि विषय पढाउन थाल्नु उपयुक्त हुन्छ ।

शासकीय सेवाहरूमा पारदर्शिता, जवाफदेहिता र छिटो कार्य सम्पादनका लागि पनि आईटीको प्रयोग अत्यन्तै उपयोगी हुन्छ । अब डिजिटल नेपाल निर्माणको कुरा भइरहँदा सरकारी सेवालाई ई–गभर्नेन्स प्रणालीमा रूपान्तरण गर्न आवश्यक छ । अनलाइनमार्फत नागरिकले सेवा लिन सक्ने, निवेदन दिन सक्ने, पासपोर्ट, नागरिकता, जन्मदर्ता आदिको प्रक्रिया सहज बनाउनेतर्फ काम हुनु जरुरी छ । यसले सेवा प्रवाहलाई पारदर्शी बनाउनेछ र नागरिकको सरकारप्रतिको विश्वास पनि बढाउनेछ ।

स्वास्थ्य क्षेत्रमा आईटीको भूमिका झन् विशेष छ । अहिले टेलिमेडिसिन, अनलाइन उपचार सेवा, डिजिटल रिपोर्टिङ प्रणाली, स्वास्थ्यसम्बन्धी एप्सहरूले आमजनतालाई सहज स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्न सघाएका छन् । ग्रामीण क्षेत्रका जनताले विशेषज्ञ डाक्टरसँग परामर्श लिन सक्ने वातावरण बनिरहेको छ । अस्पताल व्यवस्थापन, औषधी आपूर्ति, स्वास्थ्य बिमा सञ्चालनजस्ता कार्यमा पनि आईटीको प्रयोगले कार्य क्षमता वृद्धि गराएको छ ।

कृषि क्षेत्रमा पनि आईटीको प्रयोगले ठूलो लाभ लिन सकिन्छ । अब प्रविधिमार्फत खेती गर्ने, बजार मूल्य थाहा पाउने, मौसमको जानकारी लिने, बिउ तथा मलको अवस्थाबारे सूचना प्राप्त गर्ने अभ्यास बढ्न थालेको छ । केही एप्स तथा वेबसाइटहरू किसानका लागि विशेष रूपले बनाइएका छन् । डिजिटल प्रविधिले कृषिमा वैज्ञानिक पद्धति भित्र्याउने र उत्पादनमा वृद्धि गराउने सम्भावना निकै छ ।

नेपालजस्ता विकासोन्मुख मुलुकका लागि आईटी रोजगारीको वैकल्पिक माध्यम पनि हो । एकातिर, आईटीमा देशमा सरकारी वा पारम्परिक रोजगारीको अवसर सीमित छ भने अर्कातिर लाखौं युवा विदेश जान बाध्य छन् । यिनै युवालाई स्वदेशमै बसेर आईटीको माध्यमबाट फ्रिलान्सिङ गर्न सक्ने, रिमोट काम पाउने, अनलाइन कम्पनी चलाउन सक्ने अवस्था बन्यो भने वैदेशिक रोजगारीमा निर्भरता घट्न सक्छ । फाइभर, अपवर्क, गुगल एडसेन्स, युट्युब, ब्लग, एप डेभलपमेन्ट, डिजिटल कोर्स बेच्ने आदि अनगिन्ती माध्यमबाट घरमै बसेर आम्दानी गर्न सकिन्छ ।

यद्यपि, आईटीको प्रयोगसँगै साइबर सुरक्षाको विषय पनि उठेको छ । निजी डाटा चोरी, बैंकिङ फ्रड, फेक न्युज, सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोगजस्ता समस्या आईटीकै प्रयोगबाट उत्पन्न भएका छन् । त्यसैले, आईटी प्रयोग गर्ने हरेक व्यक्तिले आधारभूत साइबर सुरक्षा ज्ञान राख्नुपर्छ । पासवर्ड सुरक्षित राख्ने, संवेदनशील सूचना साझेदारी नगर्ने, अनधिकृत वेबसाइट वा लिंक खोल्न नहुने, सफ्टवेयर अपडेट गरिरहनेजस्ता कुरामा सजग हुनु अत्यन्तै जरुरी छ ।

निष्कर्षमा, आईटी कुनै विलासिता नभएर अहिलेको आवश्यकता हो । यसको प्रयोगले व्यक्तिगत, व्यावसायिक, सामाजिक तथा राष्ट्रिय विकासमा सघाउने अपार सम्भावना बोकेको छ । तर यसका लागि नीति, पूर्वाधार, दक्ष जनशक्ति र आमजनताको पहुँचलाई सुनिश्चित गर्नुपर्छ । आईटीलाई जनस्तरसम्म पुर्‍याउन सकेको खण्डमा नेपालले दिगो विकासतर्फ ठूलो फड्को मार्न सक्छ । यसैले आईटीलाई शिक्षा, प्रशासन, उद्योग, कृषि, स्वास्थ्य सबै क्षेत्रमा समाहित गर्नेतर्फ ध्यान दिन अब ढिला गर्नुहुन्न ।

(लेखक नेपाल, साइबर विज्ञ हुन् ।)