–चन्द्रबहादुर बस्याल
नेपाल, एशियाको मुटुमा अवस्थित एक सानो तर प्राकृतिक हिसाबले अत्यन्तै समृद्ध राष्ट्र हो, जसको भूगोल, संस्कृति, इतिहास र जैविक विविधताले यसलाई विश्वको पर्यटकीय नक्सामा विशेष स्थान प्रदान गरेको छ । उत्तरमा विशाल हिमालय पर्वत श्रृंखलादेखि दक्षिणमा समथर तराई क्षेत्रसम्म फैलिएको यो देशमा हिमाल, पहाड, खोला, झरना, वन, धार्मिक स्थलहरू, ऐतिहासिक सम्पदा, जातीय विविधता र मौलिकता समेटिएको छ । यही विविधता र प्राकृतिक सौन्दर्यकै कारण नेपाल विश्वभरिका पर्यटकहरूको आकर्षणको केन्द्र बन्दै आएको छ ।
पर्यटन क्षेत्र नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड मानिन्छ । यो क्षेत्रले प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष रूपमा लाखौं नेपालीलाई रोजगारी सिर्जना गर्दै आएको छ । पर्यटन क्षेत्रबाट हुने आम्दानीले राष्ट्रिय आयमा उल्लेख्य योगदान दिएको पाइन्छ । सन् २०१९ (कोभिड महामारी अघिको वर्ष)मा नेपालले झण्डै १२ लाख अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरूलाई स्वागत गरेको थियो । त्यसपश्चात कोभिड–१९ महामारीले यस क्षेत्रमा ठूलो असर पारे पनि २०२३ र २०२४ मा क्रमशः ८ लाख र ११.५ लाख पर्यटक नेपाल आइपुगेका छन्, जुन सकारात्मक संकेत हो ।
तर, यति मात्रले पुग्दैन । नेपालमा पर्यटन क्षेत्र अझै पनि सम्भावनाभन्दा धेरै पछाडि छ । पूर्वाधार, नीतिगत स्पष्टता, सेवा गुणस्तर, प्रवर्द्धन, विविधीकरण र दिगोपनाको अभावले गर्दा नेपालले आफ्नो पूर्ण पर्यटन क्षमताको उपयोग गर्न सकेको छैन ।
विश्वका धेरै मुलुकहरूले एकाध प्राकृतिक सम्पदा वा सांस्कृतिक सम्पत्तिमात्र प्रयोग गरेर ठूलो संख्यामा पर्यटक भित्र्याइरहेका छन् । नेपालसँग त त्योभन्दा धेरै छ— तर प्रयोग कम । यही कारणले अब नेपालले रणनीतिक सोच, दीर्घकालीन योजना, र प्रभावकारी कार्यान्वयनमार्फत पर्यटन क्षेत्रको आमूल सुधार गर्न आवश्यक छ । जसबारे यहाँ चर्चा गरिएको छ ।
नीति सुधार र कार्यान्वयन
पर्यटन क्षेत्रको विकासका लागि स्पष्ट, पारदर्शी र प्रभावकारी नीतिहरू आवश्यक छन् । सन् २०२३ मा घोषणा गरिएको ‘पर्यटन दशक २०२३–२०३३’ योजना हालसम्म प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । पर्यटन व्यवसायीहरूले योजना २०२५ देखि सुरु गर्न सुझाव दिएका छन्, किनभने आवश्यक तयारीहरू अझै सम्पन्न भएका छैनन् । सरकार र निजी क्षेत्रबीचको सहकार्य, स्थिरता, र स्पष्ट कार्ययोजनाको अभावले योजनाको कार्यान्वयनमा ढिलाइ भएको छ ।
पर्यावरणीय संरक्षण र स्थानीय समुदायको सहभागिता सुनिश्चित गर्न दिगो पर्यटन अभ्यासहरू आवश्यक छन् । सन् २०२५ मा नेपाल सरकारले सगरमाथा आरोहण अनुमति शुल्क ३६ प्रतिशतले वृद्धि गरी ४ लाख १५ हजार पुर्याएको छ, जसको उद्देश्य वातावरण संरक्षण र सुरक्षा सुनिश्चित गर्नु हो । साथै, नयाँ प्रस्तावित कानुनअनुसार, सगरमाथा आरोहण अनुमति केवल ७ हजार मिटरभन्दा अग्लो हिमाल आरोहण गरेको अनुभव भएका आरोहीहरूलाई मात्र दिइनेछ । यसले अनुभवहीन आरोहीहरूको संख्यामा कमी ल्याउने र सुरक्षामा सुधार ल्याउने अपेक्षा गरिएको छ ।
सँगै, स्थानीय समुदायको सहभागिता बिना दिगो पर्यटन सम्भव छैन । पर्यटन विकासले स्थानीय रोजगारी सिर्जना, सांस्कृतिक संरक्षण र आर्थिक समृद्धिमा योगदान पुर्याउनुपर्छ । उदाहरणस्वरूप, कोशी प्रदेशमा ‘ट्रेल–आधारित पर्यटन विकास परियोजना’ सञ्चालनमा छ, झण्डै १ लाख पर्यटकलाई तान्न सफल भयो । जसबाट १ हजार स्थानीय बासिन्दाहरूले रोजगार पाउने अवस्था बन्यो । यसले स्थानीय समुदायलाई प्रत्यक्ष लाभ पुर्याउनेछ ।
पूर्वाधार सुधार
पर्यटन विकासको लागि आधारभूत पूर्वाधारको सुदृढीकरण अत्यावश्यक छ । हालैका वर्षहरूमा, नेपालले त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको क्षमता विस्तार गरेको छ, जसले लाखौं यात्रुहरूलाई सेवा प्रदान गर्छ । साथै, गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल र पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको सञ्चालनले देशको हवाई पहुँचमा सुधार ल्याएको छ । यद्यपि, सडक सञ्जालको अवस्था अझै कमजोर छ, विशेषगरी काठमाडौं–पोखरा मार्गमा नै यात्रा समय १२ घण्टा लाग्ने अवस्था छ । यसले पर्यटकहरूको अनुभवमा नकारात्मक प्रभाव पार्दछ ।
पर्यटकहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न आपतकालीन व्यवस्थापन प्रणाली सुदृढ गर्नुपर्छ । सन् २०२३ मा सगरमाथा आरोहणको क्रममा १२ जनाको मृत्यु र ५ जना हराएका थिए । यसले सुरक्षा व्यवस्थापनमा सुधार आवश्यक रहेको देखाउँछ । सरकारद्वारा प्रस्तावित नयाँ कानुनअनुसार, सगरमाथा आरोहण अनुमति केवल अनुभव भएका आरोहीहरूलाई मात्र दिइनेछ, जसले सुरक्षा सुधारमा योगदान पुर्याउनेछ ।
पर्यटन प्रवर्द्धन र व्यवस्थापनमा प्रविधिको उपयोग आवश्यक छ । डिजिटल प्लेटफर्महरू, अनलाइन बुकिङ प्रणाली र मोबाइल एप्सको विकासले पर्यटकहरूको अनुभव सुधार गर्न मद्दत पुर्याउँछ । साथै, प्रविधिको माध्यमबाट पर्यटकहरूको डेटा संकलन, विश्लेषण, र प्रवृत्तिको अध्ययन गर्न सकिन्छ, जसले नीति निर्माणमा सहयोग पुर्याउँछ ।
पर्यटन क्षेत्रका लागि दक्ष जनशक्ति आवश्यक छ । पर्यटन सम्बन्धी शिक्षा, तालिम र सीप विकास कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ । यसले सेवा गुणस्तर सुधार, स्थानीय रोजगारी सिर्जना र पर्यटक सन्तुष्टि बढाउन मद्दत पुर्याउँछ ।
प्रवर्द्धन तथा बजार विस्तार
नेपालको पर्यटन हालसम्म मुख्यतः ट्रेकिङ र पर्वतारोहणमा केन्द्रित छ । यद्यपि, सांस्कृतिक, धार्मिक, स्वास्थ्य र ग्रामीण पर्यटनको प्रवर्द्धन आवश्यक छ । सन् २०२५ मा नेपालले ‘नेपाल विशेष पर्यटन वर्ष’ घोषणा गरेको छ, जसमा पोखराले ‘पोखरा भ्रमण वर्ष’ मनाउँदैछ । नेपाल न्यूयोर्क टाइम्सको २०२५ का ५२ अवश्य भ्रमण गर्नुपर्ने स्थानहरूको सूचीमा नवौं स्थानमा परेको छ । यसले सांस्कृतिक र धार्मिक पर्यटनलाई प्रवर्द्धन गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ ।
अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपालको पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न डिजिटल मार्केटिङ, सामाजिक सञ्जाल र अन्तर्राष्ट्रिय मेला–प्रदर्शनहरूमा सहभागिता बढाउनुपर्छ । सन् २०२४ मा नेपालले ११ लाख अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटकहरूलाई स्वागत गर्यो, जुन अघिल्लो वर्षको तुलनामा १३ प्रतिशतले बढी हो । विशेषगरी भारत, चीन, अमेरिका, श्रीलंका र बङ्गलादेश पर्यटक नेपाल आएको देखिन्छ । यद्यपि, भारतबाट आगमनमा ०.७ प्रतिशतको सानो गिरावट देखिएको छ, जसलाई प्रवर्द्धनात्मक गतिविधिहरूबाट सुधार गर्न सकिन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र साझेदारीले नेपालको पर्यटन विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । उदाहरणस्वरूप, नेपालले भारतसँग मिलेर रामायण सर्किटको विकास गरिरहेको छ, जसमा जनकपुरलाई प्रमुख धार्मिक गन्तव्यका रूपमा प्रवर्द्धन गरिएको छ । यसले धार्मिक पर्यटनलाई बढावा दिनेछ र भारत–नेपाल सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउनेछ ।
निष्कर्ष
नेपालको पर्यटन क्षेत्रले पछिल्ला वर्षहरूमा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ, तर अझै धेरै सम्भावनाहरू बाँकी छन् । पूर्वाधार सुधार, दिगो अभ्यास, विविधीकरण, प्रवर्द्धन, नीति सुधार, स्थानीय सहभागिता, सुरक्षा, प्रविधिको उपयोग, अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र शिक्षा तालिमका माध्यमबाट पर्यटन क्षेत्रलाई आर्थिक विकास, रोजगारी सिर्जना र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सुदृढीकरणको माध्यम बनाउन सकिन्छ । सरकार, निजी क्षेत्र र स्थानीय समुदायबीचको सहकार्यले मात्र यी लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
